Que son as fendas dixitais de xénero?
A fenda dixital de xénero defínese como a diferenza da porcentaxe de homes e a porcentaxe de mulleres no acceso, o uso ou o impacto das tecnoloxías da información e a comunicación. Aínda que sería mellor falar de brechas en plural, pois as brechas de acceso, de uso e de impacto son indicadores diferentes, tamén pode usarse indicadores máis específicos respecto ao acceso, uso ou impacto, e ademais, todas as brechas, aínda que se adoitan referir a Internet e iso sobreenténdese se nada se di, pódense focalizar en calquera outra TIC xerando diferentes brechas segundo cada TIC.
— Brecha de acceso: está relacionada co número de homes e mulleres que, úsenas ou non, teñen acceso ás TIC e é unha cuestión atinente ás infraestruturas tecnolóxicas que afecta en especial a países subdesarrollados ou en vías de desenvolvemento, pero tamén, nos desenvoltos, a mulleres de zonas deprimidas, rurais ou de difícil acceso.
— Brecha de uso: está relacionada coa falta de competencias e habilidades das persoas para manexar as TIC e é unha cuestión atinente á alfabetización dixital, en principio diferente á existencia de infraestruturas tecnolóxicas, aínda que a brecha de uso adoita correr paralela á brecha de acceso na medida en que se as persoas non teñen acceso ás TIC, dificilmente saberán usalas, aínda que pode tamén ocorrer que o acceso sexa fácil, pero as persoas con acceso a TIC non as saiban empregar debidamente.
— Brecha de impacto: está relacionada coa calidade de uso das TIC. As persoas poden ter acceso a Internet, saber usalo, pero úsano como simple pasatempo, ou a un nivel moi básico, sen capacidade (por falta de habilidades) ou sen vontade (por descoñecemento ou por desconfianza) en relación con xestións avanzadas (comercio electrónico, banca dixital, educación on line, procura de emprego, xestións administrativas …), ou en particular (o que moitas veces preséntase como unha brecha independente da brecha de impacto) en relación co exercicio de profesións CTIM (ciencia, tecnoloxía, enxeñería e matemáticas) ou STEM (polo acrónimo en inglés), sendo esta brecha CTIM / STEM a máis preocupante na realidade española.
Todas as brechas de xénero poden estar afectadas por outras circunstancias persoais ou sociais que interactúan cos estereotipos de xénero e que, mesmo por si mesmas, poden causar outras brechas, en particular dixitais (de acceso, uso ou impacto): a idade, a discapacidade, a situación socioeconómica, a ruralidade, e en xeral todas as circunstancias persoais ou sociais susceptibles de ser causas de discriminación.
A loita contra a fenda dixital de xénero na Gobernanza global
A nivel universal, a Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico ha mostrado a súa preocupación respecto diso en diversos documentos. Entre eles o Informe Bridging the Dixital Gender Divide: Include, Upskill, Innovate (2018) 1 , onde se evidencia que a exclusión dixital de xénero é complexa e require distintas intervencións en función das barreiras específicas, en relación á falta de acceso e de uso de tecnoloxía dixital ás que están expostas as mulleres e nenas. Os principais obstáculos identificados no Informe citados son o acceso, a asequibilidade, a falta de educación, as habilidades e a alfabetización tecnoloxía, e os prexuízos de xénero inherentes e as normas socioculturais. Mostra unha preocupación en particular pola baixa participación das mulleres nas profesións CTIM / STEM.
Con sustento en leste e outros documentos da OCDE/OCDE, a Declaración “Economía Dixital G20” emitida pola Reunión ministerial de economía dixital do G20 celebrada o 24/08/2018 en Salta (Arxentina) dedica un dos seus catro anexos á cuestión baixo o título “Creando impacto na redución da fenda dixital de xénero”2, no que se alenta aos países do G20 a tomar medidas nas seguintes áreas:
1.Xerar máis conciencia ao redor da fenda dixital de xénero e abordar os estereotipos de xénero que obstaculizan a participación plena das mulleres na economía dixital.
2.Fomentar a recolección de datos desagregados por sexo para permitir intervencións baseadas en evidencia.
3.Promover habilidades dixitais para mulleres, a fin de garantir o acceso e axudar ás mulleres para reincorporarse ao mercado laboral para non perder talento valioso nin potencial social nin económico.
4.Dirixir accións en relación ao acceso dixital e o uso daquelas mulleres que se atopan atrasadas.
5.Fomentar o emprendemento das mulleres en empresas dixitais.
6.Incentivar a cooperación entre os sectores privado e público para fortalecer o interese das mulleres novas e a participación das mulleres en CTIM e os sectores de alta tecnoloxía.
7.Combater a ciberviolencia cara ás nenas e as mulleres para facilitar a súa participación en liña.
8.Utilizar ferramentas dixitais que brinden novas oportunidades para conectar ás mulleres para abordar a fenda dixital e, ao mesmo tempo, garantir empregos de calidade e unha contorna máis segura.
9.Renovar, coordinar e alentar a participación en iniciativas conxuntas entre os países do G20 e as organizacións internacionais para empoderar ás nenas e ás mulleres na era dixital.
A loita contra a fenda dixital de xénero na Unión Europea
A nivel europeo, a Unión Europea tamén prestou atención á superación da fenda dixital. Varias publicacións da Comisión Europea ocupáronse da cuestión desde hai tempo, como o estudo Women active in the ICT sector (2013)3, ou o máis actualizado Women in the dixital age (2018)4. Tamén a Comisión Europea mantén actualizados os datos da fenda dixital a través do Women in Dixital Scoreboard (WiD) que é un indicador sintético formado por 12 indicadores agrupados en tres dimensións: uso da internet, habilidades de uso da internet, e habilidades de especialistas e emprego tecnolóxico; os últimos datos publicados son de 20215, e neles revélase que, aínda que a brecha de xénero é baixa no uso da internet e nas habilidades de uso (en España ata case desaparecer), mantense nas habilidades dixitais especializadas pois só o 19% dos especialistas en TIC e ao redor dun terzo dos graduados en ciencias, tecnoloxía, enxeñería e matemáticas son mulleres, sen que haxa avances, xa que estas cifras mantivéronse estables nos últimos anos.
Sobre a base destes documentos e de moitos outros (que de maneira exhaustivase especifican no encabezado da propia resolución e cuxa análise excedería estas páxinas), o Parlamento Europeo aprobou o 21 de xaneiro de 2021 unha Resolución sobre o peche da fenda dixital de xénero: participación da muller na economía dixital (2019/2168(INI))6. Despois dos oportunos considerandos, a Resolución divídese en 37 apartados baixo os seguintes títulos: observacións xerais; educación; emprego e espírito empresarial; os sectores da cultura, os medios de comunicación e audiovisual; recompilación de datos; a loita contra a violencia de xénero: a ciberviolencia; ámbitos emerxentes; a igualdade de xénero nas políticas de desenvolvemento.
A loita contra a fenda dixital de xénero en España
A nivel nacional, os datos manexados sitúan a España nunha posición bastante positiva no contexto da Unión Europea7: en canto ao acceso, a adopción e o uso de ferramentas tecnolóxicas, a fenda dixital de xénero reduciuse de forma considerable ata desaparecer en termos cuantitativos no noso país, aínda que haxa algunha diferenza cualitativa no uso pois os homes predominan en actividades como a banca por Internet e na administración electrónica, mentres as mulleres fano en educación en liña, saúde e comunicación, e procura de emprego on line.
Onde a brecha mantén unha distancia relevante entre homes e mulleres no noso país é en habilidades dixitais especializadas e no colectivo de profesionais en tecnoloxías dixitais 8 , é dicir respecto a os indicadores vinculados á especialización dixital e ás profesións tecnolóxicas, ou sexa a brecha CTIM / STEM.
Que se fai en España para superar a brecha CTMI / STEM? As actuacións a nivel nacional para loitar contra esta fenda dixital de xénero intégranse dentro da Axenda España Dixital 2026, que o Goberno define como a folla de roteiro para a transformación dixital do país, unha estratexia ambiciosa para aproveitar plenamente as novas tecnoloxías e lograr un crecemento económico máis intenso e sostido, rico en emprego de calidade, con maior produtividade e que contribúa á cohesión social e territorial, achegando prosperidade e benestar aos cidadáns en todo o territorio9.
A Axenda España Dixital 2026 concrétase en 50 medidas ao redor de dez eixos estratéxicos. Respecto a a brecha de xénero, interesa o eixo estratéxico 9 “competencias dixitais”: “O reto para 2026 é reforzar as competencias dixitais da forza laboral e do conxunto da cidadanía, reducindo as fendas dixitais; completar a transformación dixital da educación; garantir a formación en competencias dixitais ao longo da vida laboral; e aumentar a porcentaxe de especialistas dixitais na economía española conseguindo unha paridade de xénero neste colectivo”.
Tal obxectivo 9 desenvólvese no Plan Nacional de Competencias Dixitais cuxo obxectivo xeneral é garantir a formación e inclusión dixital dos traballadores e do conxunto da cidadanía, co fin de impulsar a creación de empregos de calidade, reducir o desemprego, aumentar a produtividade e (no que aquí nos interesa) contribuír a pechar as brechas de xénero, sociais e territoriais. Máis concretamente, a loita contra a fenda dixital de xénero canalízase a través de programas de fomento de vocacións científico-tecnolóxicas no sistema educativo, e fomento da capacitación dixital das mulleres e de participación en itinerarios formativos tecnolóxicos10.
Así é que a loita contra a fenda dixital de xénero intégrase no núcleo central das políticas públicas sobre dixitalización da sociedade. Certamente, non podía ser doutro xeito, tanto porque vén imposto pola Unión Europea, como porque resulta obrigado se se quere satisfacer o principio de transversalidade da dimensión da igualdade de trato e oportunidades de mulleres e homes recolleito no artigo 15 da Lei Orgánica 3/2007, do 22 de marzo, para a igualdade efectiva de mulleres e homes.
A loita contra a fenda dixital de xénero en Galicia
Galicia sempre se caracterizou por un importante músculo normativo e institucional en materia de igualdade de xénero e na cuestión da fenda dixital de xénero volveu a demostralo coa Lei 13/2021, do 20 de xullo, para garantir a igualdade real entre mulleres e homes no ámbito universitario e da investigación.
Na Exposición de Motivos da Lei establécese o diagnóstico do problema cando se recoñece a pervivencia e reprodución das brechas de xénero, tanto verticais como horizontais, na ciencia e na investigación; discriminacións que resultan de conxugarse, entre outros, os dous seguintes fenómenos máis específicos:
(a) O glass ceiling ou «teito de vidro», segundo o cal as mulleres van avanzando posicións nas súas carreiras profesionais ata atoparse cun teito ou barreira invisible que impide o seu progreso ata a cima.
(b) O leaky pipeline ou «tubaxe que gotea», polo cal as mulleres van desaparecendo progresivamente, pinga a pinga, das carreiras científicas ás que van accedendo, polos obstáculos e limitacións que se atopan.
Para os efectos de dar resposta a estas situacións, modifícase o Decreto lexislativo 2/2015, do 12 de febreiro, polo que se aproba o texto refundido das disposicións legais da Comunidade Autónoma de Galicia en materia de igualdade, dando nova redacción ao artigo 20 sobre “perspectiva de xénero na universidade e na investigación” e introducindo un artigo 20bis sobre “avaliación dos méritos, currículum vítae e traxectoria investigadora nas convocatorias públicas de I+D+i”.
Todas as medidas contempladas nestes artigos teñen como obxectivo facer efectiva a igualdade de mulleres e homes no ámbito da universidade, da investigación e da transferencia do coñecemento. Destacaremos de entre elas:
a)Fomentar a creación de cátedras sobre cuestións de xénero nas universidades galegas.
b)Apoio á realización de proxectos de estudo e investigación sobre cuestións de xénero e/o de proxectos de estudo e investigación nos cales se integre a perspectiva de xénero; e garantirase, que nos proxectos de investigación e de transferencia do coñecemento dos que se poidan extraer resultados para as persoas, se teña en conta a perspectiva de xénero.
c)Garantirase a formación da totalidade do persoal en materia de perspectiva de xénero e prevención da violencia contra as mulleres.
d)Apoio, a través do establecemento de medidas de acción positiva, do traballo das mulleres no ámbito da investigación, fomentando a súa participación e liderado en grupos de investigación.
e)Visibilización das achegas das mulleres nos ámbitos científico e técnico ao longo da historia e na actualidade, tanto aquelas de recoñecido prestixio e carreira consolidada como o talento emerxente.
f)Garantía de que os períodos de tempo dedicados ao goce de permisos, ou con reducións de xornada, por razóns de conciliación ou coidado de menores, familiares ou persoas dependentes, non repercutan negativamente na formación e na carreira docente e investigadora.
Temos que sinalar, finalmente, a existencia dun Proxecto de Lei para a igualdade efectiva de mulleres e homes en Galicia 11 que substituiría ao Decreto lexislativo 2/2015, do 12 de febreiro, e que, ademais de manter as medidas a que se refire os aínda vixentes artigos 20 e 20bis (nos artigos 54 a 56), introduciría un capítulo específico dedicado á igualdade no ámbito dixital (artigos 70 a 74).
————————————–
1 Accesible en https://www.ocd.org/digital/bridging-the-digital-gender-divide.pdf (consultado el 02/01/2023)
2 Accesible en https://www.argentina.gob.ar/sites/default/files/declaracion_ministerial- economia_digital-g20-salta-ago_2018.pdf (consultado el 02/01/2023).
3 European Commission, Directorate – General for the Information Society and Media, Women active in the ICT sector: executive summary, Publications Office, 2013, https://data.europa.eu/doi/10.2759/28061.
4 European Commission, Directorate – General for Communications Networks, Content and Technology, Women in the digital age: executive summary, Publications Office, 2018, https://data.europa.eu/doi/10.2759/517222.
5 Accesible en https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/news/women-digital-scoreboard-2021 (consultado el 02/01/2023).
6 Accesible en https://eur-lex.europa.eu/legal-content/ES/TXT/?uri=CELEX%3A52021IP0026 (consultado el 02/01/2023).
7 Un análisis de los datos europeos y su comparativa en España en Observatorio Nacional de Tecnología y Sociedad, Women in Digital: Una perspectiva europea. 2022, Ministerio de Asuntos Económicos y Transformación Digital (Madrid, 2022), accesible en https://www.ontsi.es/sites/ontsi/files/2022-03/women_in_digital_perspectiva_europea2022.pdf (consultado el 02/01/2023).
8 Observatorio Nacional de Tecnología y Sociedad, Women in Digital …, citado, p. 13.
9 Accesible en https://portal.mineco.gob.es/es- es/ministerio/estrategias/Paginas/00_Espana_Digital.aspx
10 Accesible en https://portal.mineco.gob.es/es-es/digitalizacionIA/Paginas/plan-nacional- competencias-digitales.aspx (consultado el 02/01/2023)
11 Accesible en https://transparencia.xunta.gal/tema/informacion-de-relevancia- xuridica/normativa-en-tramitacion/pendente-de-aprobacion/-/nt/0630/proyecto-ley-para- igualdad-efectiva-mujeres-hombres-galicia (consultado el 02/01/2023)