INFORME EXTRAORDINARIO DO VALEDOR DO POBO SER VELLO EN GALICIA Xu 1994 SER VELLO EN GALICIA Informe do Valedor do Pobo sobre a situaci dos nosos anciáns PRESENTACIÓN Excmo. Sr. Presidente, Serías: Por moi lamentable que pareza, é obvio que moitas veces os sectores sociais máis necesitados de protecci non son os que máis recorren Valedor do Pobo. Porque descoecen a existencia mesma da Instituci, por ignorar para qué serve ou por non sabe-la forma e canles de poerse en contacto con ela. Os menores, os afectados por deficiencias, sobre todo psíquicas, os anciáns internados en residencias ou os que non poideron aprender a ler e escribir, poden ser algns destes colectivos con especial dificultade para dirixirse Valedor do Pobo. A mesma Constituci sinala varios destes sectores como necesitados de especial protecci dos poderes pblicos en orde a que poidan exercita-los seus dereitos. De aí tamén o acerto do lexislador autonmico prever que o Valedor do Pobo poida actua-lo mesmo "de oficio" que "a instancia de parte" (art. 13 da Lei 6/1984); así coma que, ademais do preceptivo informe anual poida presentar informes extraordinarios (art. 36 da mesma) cando razs especiais o aconsellen. Neste informe monográfico sobre a situacin dos anciáns en Galicia, o Valedor do Pobo fai uso por primeira vez desa posibilidade posta nas sas mans polo Parlamento para a defensa dos dereitos dun sector dos cidadáns galegos. Informe, a elaboraci do cal veu a confirmar con creces a nosa primeira intuici de que este colectivo debería de atoparse con problemas especiais á hora de exercita-los seus dereitos. Detecta-los problemas específicos dos anciáns e o elevado nmero de cidadáns que en Galicia se atopan afectados por estes problemas; poer de manifesto as diversas modalidades con que estes problemas condicionan ás persoas á hora de exercita-los seus dereitos e liberdades constitucionais; verificar ata que punto a sociedade aínda non é suficientemente consciente destes problemas ou non sabe como afrontalos, así como as dificultades que as mesmas Administracis pblicas atopan para canalizar un fenmeno social tan radicalmente novo como é o feito da lonxevidade posta alcance do comn dos cidadáns; analizar en que medida os servicios sociais e as políticas de vellez postas en marcha, responden ás necesidades dos anciáns ou deben cambea-lo seu funcionamento ... Velaquí o amplo campo que o presente informe intentou abarcar na medida do posible. Tarefa vastísima e en máis dun aspecto aínda por investigar, que supera desde logo os medios materiais e humanos con que conta o Valedor do Pobo. Proba da actualidade e importancia que os comisionados parlamentarios concedemos problemas dos anciáns é que foi xa o tema central das VII e as VIII Xornadas de Defensores del Pueblo. E en concreto o tema das residencias de anciáns foi obxecto de sendos informes extraordinarios do Defensor del Pueblo estatal, do Justicia de Arag e do Ararteko (comisionado parlamentario do País Vasco). Non nos consta que se fixera ata agora en Espaa informe algn coa pretensi de abarcar globalmente o conxunto da problemática dos anciáns. Ns intentámolo no presente informe, malía a ser conscientes de que é unha tarefa case imposible para unha institucin como a nosa. Pero o que con isto pretendemos non é abarcar a fondo tolos aspectos da problemática da vellez senn, máis modestamente, presentar unha panorámica xeral que nos permite enmarca-los diversos problemas relacionados coas políticas de vellez. O noso informe aspira pois a das cousas: dunha parte presentar unha panorámica máis xeral sobre a situacin dos anciáns en Galicia; e por outra parte estudiar máis a fondo a situaci dos anciáns que están internados nas residencias pblicas. Coa panorámica xeral intentamos chama-la atencin sobre toda unha serie de problemas, contribuíndo a conforma-la opinin social sobre os mesmos. Ó estudiar máis a fondo a problemática das residencias pblicas, pretendemos enmarcar esta alternativa ofrecida anciáns dentro da problemática máis xeral e dun conxunto máis amplo de alternativas que é necesario ofrecer nosos maiores. Somos perfectamente conscientes de que este informe era tan necesario como debe ser presentado con modestia. Necesario, por referirse problemas dun colectivo cada día máis numeroso e aínda insuficientemente coecido. Modesto, por que a nosa instituci, pola propia natureza das competencias que a Lei lle confire, non é senn unha das diversas institucins que deberán ocuparse da problemática dos anciáns se queremos, entre todos, asegurar unha vellez digna nosos maiores. Tamén porque, tratándose dun fenmeno social tan novo como é aínda en Espaa o dos anciáns, talas solucis que se propoan ou críticas que se fagan ás experiencias postas en práctica están obrigadas a te-lo sentido da modestia. O que fai uns anos parecía soluci, hoxe pode aparecer como equivocado; e o que hoxe aparece como frmula de notable orixinalidade pode suceder que noutras partes estean xa de volta dela. Presentamos pois hoxe este informe extraordinario Parlamento de Galicia, á vez con sincero desexo de servicio á nosa sociedade, no ámbito das funcis que o Parlamento nos confiou, e como unha aportacin máis gran reto que a nosa sociedade ten de proporcionar unha vellez digna s nosos maiores. O Valedor do Pobo José Cora Rodríguez I N T R O D U C C I Ó N 1. INTRODUCCIÓN Na Lei 6/1984, do Valedor do Pobo, o Parlamento de Galicia establecía que as actuacins do Valedor poden levarse a cabo "de oficio ou a instancia de parte" (arts. 13 e 16). É dicir, partindo das queixas que presentan os cidadáns, ou iniciándose pola preocupaci do propio Valedor de que os dereitos das persoas e grupos sociais estéan sendo correctamente atendidos. Na sa orixe o presente informe sobre a situacin dos anciáns en Galicia abrigaba unha intencin máis modesta: saber como están atendidos e que problemas atopan os anciáns internados en residencias da chamada terceira idade. Sabiamos que o nero de anciáns é cada vez máis numeroso en Galicia, intuíamos que este colectivo social debería de ter problemas específicos propios, e que non é dos que máis facilidades atoparía á hora de expoelos. E preocupábannos especialmente aqueles que, afastados do seu entorno familiar e social, por iniciativa propia ou doutros, foran internados nestas residencias. ¿Estarían ben atendidos? ¿Con que problemas se atoparían? ¿Como podemos contribuir a mellora-la sa situacin?. Sobre todo, claro está, desde o punto de vista do exercicio dos dereitos que a Constitucin e o Estatuto de Autonomía de Galicia encomendan Valedor do Pobo supervisar. Pero foi tanto comenzar a recoller documentaci sobre o tema e a reflexionar acerca do mesmo, como ir tomando conciencia rapidamente de cos problemas das residencias non eran senn unha pequena parte da problemática, moito máis ampla, con que se atopan os anciáns de hoxe. E aínda máis: que os problemas dos anciáns galegos non podían entenderse e moito menos solucionarse, se non era situandoos na perspectiva dos que teen os anciáns en xeral. En primeiro lugar os anciáns do conxunto de Espaa, pero tamén os de Europa e o mundo desenrolado no seu conxunto. Esta perspectiva global foi a que aportamos ás VII Xornadas de Defensores del Pueblo (de toda Espaa) que nos correspondeu organizar e que se celebraron en Santiago de Compostela os días 23 25 de setembro de 1.992. É tamén a perspectiva en que quere encadrarse este informe. De ahí que o presente informe conste de diversas partes netamente diferenciadas. Unha sobre a problemática dos anciáns en xeral, sobre todo desa gran maioría que seguen vivindo no seu propio medio social, en familia ou ss. Que problemas teen, que experiencias de soluci se están poendo en marcha para eles por parte das institucins e a sociedade en xeral. En que medida e ata que momento estas solucins poden ser alternativas internamento en residencias. Outra parte sobre os problemas específicos con que se atopan a minoría de anciáns que de feito están internados en residencias. Sobre todo nas residencias pblicas, que visitamos e analizamos detidamente. E Directores das cales queremos desde aquí agradecer talas atencis e facilidades que nos deron visitar estas residencias e recoller datos para o presente informe. E finalmente, unha terceira parte, a xeito de apéndice, estará constituida pola ponencia que a nosa Institucin aportou ás VIII Xornadas de Coordenaci entre Defensores del Pueblo (Madrid, 23 e 24 de setembro de 1993) e que versou sobre o tema "Estado e sociedade na tarefa de asegurar unha vellez digna nosos maiores". Noutros apartados referímonos s servicios sociais non residenciais que existen en Galicia para anciáns. Tamén expoemos algunhas conclusis ás que desembocou o noso informe, e recomendacins ás autoridades pblicas. Por ltimo consideramos esencial consignar nesta introducci que o propito deste informe é á vez ambicioso e modesto. Ambicioso respecto obxectivo que quere servir: axudar á sociedade e ás institucis a tomar conciencia da vasta problemática dos nosos anciáns e o reto que se nos presenta se queremos responder a ela. Pero á vez moi modesto, pois temos plena conciencia de que a aportaci que facenos non pode senn constituir un grau de area no conxunto de esforzos que a sociedade debe facer para asegurar unha vellez digna nosos anciáns. 1.1. No "Ano europeo" dos maiores e a solidaridade interxeneracional. Por outra parte, o Valedor do Pobo consider singularmente oportuno elabora-la parte substancial do informe precisamente durante o ano 1.993, que por decisi do Consello das Comunidades Europeas fora declarado ano das persoas de idade avanzada e da solidaridade entre as xeneracis. Ó anunciar esta decisin, a entonces C.E.E. (agora Uni Europea) establecía catro obxectivos xerais para o que chamaba xa "Ano europeo": a) "Poer de manifesto a dimensin social da Comunidade". b) "Sensibilizar á sociedade respecto das persoas de idade avanzada, coas esixencias que presenta a evoluci demográfica actual e futura e coas consecuencias do envellecemento da poboaci para o conxunto das políticas comunitarias." c) "Fomenta-la reflexin e o debate sobre os cambios que serán necesarios para facer fronte a esta situacin e como consecuencia da devandita evolucin". d) "Promove-lo principio de solidariedade entre as xeneracis". e) "Asociar mellor ás persoas de idade avanzada co proceso de integraci comunitaria" (1) Á marxe do seu aspecto máis propiamente político, o Valedor do Pobo comparte plenamente estes obxectivos. Por un doble motivo. En primeiro lugar porque sabe que os problemas que hoxe debemos afrontar para asegurar unha vellez digna anciáns de Galicia parécense bastante, nas sas lias esenciais, que desde hai duas ou tres décadas se vieron presentando nos países de Europa que acadaron antes que ns o desenrolo econmico-social. E en segundo lugar porque, formar hoxe Espaa (e polo tanto Galicia) parte da Europa comunitaria, as políticas sociais que aquí poidan poerse en marcha estarán tamén, en boa parte, condicionadas polas europeas. 1.2. Que entendemos por "ancián" neste informe. Finalmente, queremos aclarar xa desde esta introduccin o que entendemos no presente informe por "ancián" e por que preferimos este termo demáis que se barallan. Entendemos aquí por anciáns ás persoas de 65 e máis anos. E facémolo así como unha opci práctica, sen que isto implique ningn xuício previo de valor sobre as características ou capacidades funcionais ou sociais das persoas que se atopan nese tramo da vida. Sinxelamente, os 65 anos é a idade á que hoxe se xubilan a maior parte das persoas na nosa sociedade. Por sorte, a maioría xubílanse hoxe disfrutando dunha excelente sade, con ganas de vivir e capacidade para seguir facendo moitas cousas. Pero en calquera caso, o feito mesmo de xubilarse establece unha barreira decisiva na vida das persoas, pasada a cal dunha parte ábrense posibilidades novas e doutra a persoa ha de ir facendo fronte a novos problemas. Outras denominacis coas que tamén se alude a este colectivo de persoas, cada vez máis numeroso, convéncennos menos. "Clases pasivas" sona demasiado burocrático e a carga social. A expresi "terceira idade" parece que provén de Francia, onde faría fortuna a partir da década dos anos 50. Hoxe está sen embargo discutida polos sociogos, quen consideran en todo caso distinguir alomenos dous e ata tres tramos neste colectivo social. As persoas de 65 a 75 anos formarían a terceira idade, e as de 75 anos en adiante a cuarta idade; outros poen a distinci entre os maiores de 65 e menores de 80 anos, e os que teen de 80 anos en adiante. Hai finalmente autores partidarios de usar sinxelamente a terminoloxía de "vellos" para referirse xa a tolos que pasan de 60 anos. (2) Sen rehui-las demais terminoloxías, que de feito utilizaremos ás veces neste informe, ns adoptamos preferentemente o termo anciáns por diversos motivos. É en Galicia unha palabra inequivocamente respectuosa, que alude máis a alguén cargado de experiencia que pasado de moda ou inservible. É, tamén, un termo apto para a linguaxe comunicacional que aquí queremos utilizar (3). E finalmente, non queremos tampouco, por simple escrpulo semántico, incurrir no eufemismo de evitar mirar de fronte que constite parte esencial da condici humana: a realidade do envellecemento como etapa declinante da nosa vida. Pois smirándoa de fronte, estaremonos capacitando para contribuir a crea-las condicins dunha vellez digna para todos: para os anciáns de hoxe, e para os anciáns que seremos algn día se temos o privilexio de vivir suficientemente. Referímonos, pois, a ese conxunto poboacional de máis de 440.000 persoas, superior xa 16 por cento do toda a poboaci galega, rondando o 22 e o 23 por cento respectivamente nas provincias de Lugo e Ourense. Porcentaxe que as proxeccis dos demgrafos calculan seguirá aínda crescendo ata iniciado o século XXI, para comenzar logo a descender lixeiramente. NOTAS 1. Diario das Comunidades Europeas, nm. L 245/43 (26-08-92). 2. Ver, por exemplo, Manuel Parada Justel, "Los viejos y la política", editado polo Centro de Investigacins Sociolicas (CIS), Madrid, 1.983. 3. "Anciano: la mujer o el hombre mayores de 65 aos", define por exemplo o Libro de Estilo do diario "El País". PARTE PRIMEIRA A ANCIANIDADE COMO FENÓMENO SOCIAL NO MUNDO, EN ESPAÑA, EN GALICIA 2.A LONXEVIDADE COMO FENÓMENO SOCIAL DO NOSO TEMPO. Non podemos aborda-la problemática dos anciáns galegos, se non a situamos antes no contexto xeral do mundo no que vivimos. E o primeiro que cabe observar respecto é que a lonxevidade, como feito social, constite un fenmeno novo e propio do noso tempo. Por suposto, sempre houbo persoas a vida das cales duraba sensiblemente máis do comn, podendo así chegar a considerarse anciáns. Pero estas persoas constituían, ata hai unhas cuantas décadas, casos máis ben excepcionais. Eran, en cada comunidade, os casos aillados de individuos especialmente sans por natureza ou singularmente ben coidados, capaces de prolonga-la sa vida en medio da gran maioría dos humanos que, normalmente, morrían moito máis pronto. Pero hoxe, gracias avances da medicina e as condicis hixiénicas, así coma as melloras na alimentaci, a duraci da vida humana é cada vez máis longa para un gran nmero de persoas. De ahí que s hoxe poidamos falar da poboaci ancián como importante fenmeno social. Segundo o informe feito pblico en marzo de 1992 pola Organizaci Mundial da Sade (OMS), a expectativa media de vida era xa de 65 anos para o conxunto da poboacin mundial. Cada ser humano que nace no mundo pode contar, como termo medio, coa esperanza de vivir uns 65 anos. Segundo este mesmo informe, e separando os datos por raz de sexo, a esperanza media de vida das mulleres a nivel mundial pasou de 59 anos en 1.970 a 67 anos en 1.990; a dos homes subíu nese mesmo tempo de 56 a 63 anos. Esta esperanza de vida elévase á sa vez ata os 76 anos como termo medio para os nenos que nacen nos países considerados desenvolvidos, e quédase nos 50 anos promedio para os nacidos nos países máis atrasados. Sen olvidar que diferencias semellantes en canto á esperanza de vida dánse de feito dentro de cada área do mundo e aínda de cada país. As expectativas de vida promedio están hoxe evaliadas en 76 anos para os blancos de Estados Unidos e en 69 anos para os negros. Pero calclase que un negro nacido no barrio neiorquino de Harlem ten menos posibilidades de chegar s 65 anos (a media mundial) que un habitante de Bangladesh. (¿E acaso non atoparíamos desigualdades non demasiado diferentes no interior da propia Galicia?. É obvio cas atoparíamos investigando por exemplo entre os colectivos xitano e o paio; así coma entre os nenos criados en aldeas pobres e inhspitas e os pertencentes ás clases acomodadas e con moito maior confort dos barrios residenciais urbanos). Este mesmo informe da OMS calculaba que actualmente as expectativas medias de vida se están alongando nuns catro meses cada ano para o conxunto do mundo. E atribuíao en boa parte a que en 1.990 xa se conseguíu vacina-lo 80 por cento de tdolos nenos do mundo contra as seis principais enfermidades causantes da mortalidade infantil. OMS e UNICEF (Fondo das Nacins Unidas para a Infancia) aspiran a que, para o ano 2.000, a porcentaxe de nenos vacinados acaden o 90 por cento de tdolos do mundo. Ámbolas das organizacins vinculaban este progreso nas expectativas de vida tanto progreso sanitario como alimentario e desenvolvemento econmico en xeral. 2.1.Trunfo irrenunciable do progreso humano. Esta innegable desigualdade de oportunidades en canto a parámetros tan básicos como son a esperanza promedio de vida, fálanos dun mundo que dista aínda demasiado de ser xusto. Nembargantes, tampouco pode facernos esquecer outro feito francamente esperanzador: as diferencias neste aspecto estánse acortando rápidamente. A duracin media da vida ven avanzando de xeito constante e relativamente rápido no conxunto do mundo; incluso, durante as ltimas décadas, de forma máis rápida nos países do chamado Terceiro Mundo que nos do mundo desenvolvido. Esta lonxevidade non foi compensada, en moitos países, por un control máis racional da procreaci humana. Os efectos finais destes dous feitos combinados -duracin maior da vida e taxas de natalidade aínda altas- produciron unha seria disfuncionalidade a nivel mundial. Desde o ano 1.800 ata 1.990, a poboaci mundial multiplicouse por cinco, segundo informes da OMS. O informe dado a coece-lo ano pasado polo Fondo de Poboaci das Nacis Unidas indícanos que os seres humanos acadábamos xa ent os 5.480 millns. E precisaba o mesmo informe que ata finais de século o crecemento esperado da poboaci mundial era duns 97 mills de habitantes por ano. É dicir, o equivalente aproximadamente á poboaci de México. Crecemento comunmente avaliado como excesivo en comparacin coas posibilidades que o mundo ten para ofrecerlles unha vida elementalmente digna en canto a alimentaci, traballo, vivenda, postos escolares, en hospitais e demais. Tal disfuncionalidade estáse correxindo polo lado do descenso da natalidade. Así, o ltimo informe da OMS constata que a media de fillos por muller nos países do Terceiro Mundo baixou de 6,1 a 3,9 durante as ltimas décadas. En canto á variable lonxevidade ou crecente prolongaci na esperanza media de vida, esta spode ser contemplada como un trunfo irrenunciable do progreso da humanidade. A este respecto, institucis como o Valedor do Pobo non podemos mostrarnos neutrais ante os diversos modelos sociais de sociedade que subxacen nas diferentes teorías acerca do papel dos anciáns. Temo-lo deber de ser belixerantes en favor dun modelo social que valore ás personas humanas por sí mesmas, sen discriminacins por razs de idade, sexo, crencias, raza ou ideoloxías. Consideramos, pois, que a prolongaci da vida dos individuos, e sobre todo a consecucin dunha calidade de vida digna, debe constituir unha das dimensins fundamentais da loita polo progreso social. 2.2.Tmase conciencia mundial do fenmeno. Da novidade e importancia deste fenmeno véuse tomando conciencia mundial timamente. Como mostra diso máximo nivel institucional, poderiamos cita-la Asamblea Mundial sobre o Envellecemento, promovida polas Nacis Unidas e celebrada en Viena do 26 de xullo 6 de agosto de 1.982. Nesta asamblea debatíronse unha serie de ponencias, establecéronse criterios para aborda-lo problema do crecente envellecemento da poboaci e aprobáronse 62 recomendacis. Referíndose conxunto do mundo, valoraba que o acelerado crecemento das expectativas de vida "representa para a humanidade un éxito desde o punto de vista biolico", aínda que acusando que "as condicins de vida dos anciáns na maioría dos países foise quedando moi atrás con respecto ás da poboaci economicamente activa". Constataba que as persoas maiores, en comparaci cos anciáns de xeneracis anteriores, "gozan dun nivel de sade cada vez máis elevado", e recomendaba como estratexia básica orienta-los esforzos en materia de sade a "permitir ás persoas de idade levar unha vida independente no seo das sas propias familias e comunidade durante o maior tempo posible". Tanto nos aspectos propiamente sanitarios coma nos nutricionais, recomendaba contar ante todo coa propia vontade dos anciáns; pero tamén, forma-los profesionais necesarios para atendelos en áreas como a xerontoloxía, a xeriatría e a psicoxeriatría. Establecía a necesidade de acrecenta-los recursos destinados á investigaci sobre os aspectos humanitarios do envellecemento, que poa noso alcance tanto "diminui-las grandes lagoas de coecementos" neste campo, como o "facer posible un uso máis eficaz dos recursos que se destinan anciáns". Na derradeira destas 62 recomendacis dicíase textualmente: "Deberán promoverse os intercambios internacionais e a cooperaci en materia de investigacin, así como a recopilaci de datos en ta-las esferas que tean relaci co envellecemento, fin de proporcionar unha base racional para futuras políticas e medidas sociais. Deberá darse especial importancia a estudios comparados e entre distintas culturas en relaci co envellecemento. Sublíanse os enfoques multidisciplinarios". Basta esta referencia á Asamblea Mundial do Envellecemento para subliar ata que punto, hai xa máis dunha década, íase tomando conciencia máis alto nivel de que o problema do envellecemento poboacional é á vez un fenmeno social novo e vai tomando carácter planetario. 2.3.Sobre todo no mundo desenvolvido. Pero a ancianidade é hoxe, sobre todo, un fenmeno típico do mundo desenvolvido. O mundo do que Espaa forma parte, por dereito propio e como membro da Comunidade Europea. O mundo que Galicia pertence, aínda que nalgs aspectos o noso nivel de desenvolvemento sexa aínda relativamente modesto. É nesta parte do mundo onde, sobre todo a partir da II Guerra Mundial, se conseguiron rapidamente elevacis na lonxevidade das persoas que antes requerirían séculos. Nesta área do mundo, que engloba aproximadamente un quinto da poboaci mundial (máis de mil millns longos de persoas) a esperanza de vida acada xa un promedio de 76 anos e segue crecendo. Aquí, o desenvolvemento econmico con melloras substanciais no réxime alimenticio, unido avances da ciencia médica e as condicis hixiénico-sanitarias, foron combinándose no tempo cunha disminucin substancial da natalidade. Por razs tanto materiais como culturais e doutro orde, as xeneracis en idade de procrear foron optanto, no mundo desenvolvido, antes por unha mellor calidade de vida para os seus fillos que por ter unha familia numerosa. En parte de xeito deliberado e en parte presionados polas novas circunstancias, a maioría das parellas foron centrando as sas responsabilidades de pais, non en criar moitos fillos senn en poder asegurar para o fillo (ou os fillos) que tean unha boa alimentacin, sanidade, estudios, emprego, vivenda, tempo libre, unha pensin digna para cando se xubilen. Por outra banda, é neste mundo industrializado onde a maioría da xente soe xubilarse arredor dos 65 anos. Isto quere dicir que cidadáns dos países denvolvidos quédalles aínda un promedio de 12 anos de vida desde que se xubilan. Promedio que nalgs países acada xa os 15 ou máis anos, ben porque anticiparon a idade de xubilaci ou porque as expectativas medias de vida se elevan xa redor dos 80 anos. Todo isto ten como consecuencia un crecemento constante no volume de poboaci que está comenzando a entrar na vellez ou plenamente inmerso nela. É significativo a este respecto que o mesmo "G­7" (Grupo dos Sete, ou conferencia dos presidentes de Goberno dos sete países máis desenvolvidos do mundo), en xullo de 1.993, mostrara a sa preocupaci polo "impacto econmico do envellecemento da poboaci". Vexamos por exemplo, por ter máis a man cifras referentes a este país, os datos de Estados Unidos e a sa comparacin con Espaa. En ámbolos dous países, foise dando o mesmo fenmeno, o crecemento constante da poboaci ancián, e s co desfase dun escaso nero de anos. A porcentaxe de poboaci maior de 65 anos era do 11 % en Estados Unidos no ano 1.974; en 1.980acadara esa mesma porcentaxe en Espaa. Se en EE.UU. case se triplicara desde 1.900, en Espaa pasou tamén de duplicarse, ascendendo desde o 5,2 % a principios de século ata o 11 % en 1.980. Segundo o ltimo censo de poboaci, o de 1.991, a poboaci espaola maior de 65 anos superaba xa o 14 por cento do total. 2.3.1.Un dos retos máis importantes con que se enfronta a nosa civilizacin. Os anciáns (ou persoas da 3ª e 4ª idades) constitn pois unha porcentaxe cada vez maior da nosa sociedade, e organizar unha vida digna para as persoas maiores é un dos grandes retos con que se atopa a humanidade. Un reto que en canto a importancia pode perfectamente compararse a varios outros que hoxe desafían mundo. Como poden ser, por citar algs, o mantemento da paz a nivel mundial; a necesidade de controlar máis racionalmente o aumento da poboaci; a de dete-lo deterioro do medio ambiente antes de que poa en perigo a existencia mesma da nosa especie; a de acortar a nivel mundial as distancias entre pobres e ricos nos aspectos sanitario, educacional e de benestar. Temos bos motivos para facelo, tanto de simple racionalidade como de solidariedade humana. Ós anciáns debémoslles, en efecto, boa parte do que ns somos, e anciáns chegamos a selo todos se vivimos o suficiente. Pero é ademais a solidariedade, con aqueles seres que foron menos dotados pola natureza ou viron mermadas as sas facultades co paso do tempo, unha das dimensins que máis contriben a civilizar e, en ltimo termo, a humaniza-la vida de todos ns. Compensar, pois, s nosos maiores algo do que éles fixeron por ns; preparar unha vida máis digna para a nosa propia ancianidade se chegamos a acadala; contribuir con iso a dar un sentido crecentemente solidario e humano á vida de todos. Velaquí temos un triple motivo para non retrasar por máis tempo o afrontar este reto en serio. 2.3.2.Fenmeno sobrevido. Como fenmeno social que acada a extensas capas da poboaci, a lonxevidade constite en parte un fenmeno planificado e en parte un fenmeno sobrevido. A través do progreso material e científico, os homes e mulleres foron conseguindo alongar cada vez máis a vida e mellora-lo seu benestar. Pero mesmo tempo, esta maior prolongaci da vida veu a presentar humanos problemas por eles non previstos. É neste segundo aspecto que a lonxevidade pode compararse, en certo modo, á chegada dun fillo -ou un par de xemelos- nin recibido con rechazo nin tampouco planificado e esperado con ilusi. A parella, que non contaba con él, procura adaptarse que a sa chegada require. Proba de ata que punto non fomos moi previsores con este fenmeno da lonxevidade e estabamos mal equipados para afrontalo é que, por exemplo, en Espaa carecemos aínda hoxe dos xeriatras e fisioterapeutas imprencindibles para atender nosos anciáns. (Mentras abondan os pediatras, digámolo, na nosa sociedade onde os nenos que nacen son cada vez menos en nero e cada vez máis sanos). Pois ben, pese carácter en parte sobrevido deste fenmeno, debemos face-lo esforzo de adaptacin necesario para afrontalo, tanto con sentido de responsabilidade como por motivos de humana solidariedade. 2.3.3.A imaxe e o papel do ancián no mundo occidental. Dependendo de diversos factores -básicamente de orde econmico e cultural-cada sociedade tende a elabora-lo seu propio concepto de home e de muller ideais. Destes conceptos supostamente modélicos, depende tamén a imaxe e o papel que esa sociedade asigna anciáns e a sa forma de afronta-los problemas da vellez. Unha sociedade imbuida de ideais guerreiros tenderá a menospreciar que xa non poden face-la guerra. Unha sociedade composta de pequenos campesios, en que o ancián é de por vida titular do patrimonio familiar, terá garantido un certo respeto baseado nas expectativas da herdenza. Nas sociedades primitivas, como existen aínda en Africa, onde o ancián é o transmisor oral de saberes e pautas de conducta, recoéceselle o papel de sabio. Na historia do mundo occidental, anciáns asignselles con frecuencia un papel subalterno, non exento de connotacins frustrantes. No mundo clásico, imbuidos dos ideais de forza e de beleza, era obvio que o ser ancián non constituía un motivo de especial aprecio. No mundo medieval e renacentista, o apreciado era que o adulto fose capaz físicamente de participar na defensa da fortaleza e desempea-lo seu traballo. É no século XVIII cando de forma expresa se asigna grupo familiar a responsabilidade de atende-los anciáns. En calquera caso, as persoas que acadan a lonxevidade son poucas e por ancián enténdese aquelas que coa idade vánse convirtindo en incapacitados para os traballos máis duros; isto non impide que, xeralmente, sigan participando en certas labores domésticas (fiar, axudar no coidado dos nenos, cociar) ou agrícolas (coida-la auga da rega, o gando). É a idade industrial e moderna a que introduce un hito máis profundo nas formas de vida dos anciáns. A necesidade de xubilar ás persoas desgastadas para o esforzo laboral na industria, así como a maior productividade, acaban por convertir nun dereito o disfrute dunha pensi. A loita de sindicatos e partidos políticos progresistas por conqueri-lo voto universal e secreto (non xa o censitario, de antes) vai convertindo s anciáns nunha forza social e política. 2.3.4.O caso de Galicia. Máis adiante referirémonos por extenso e documentadamente á situacin en Galicia. Pero eso non obsta para que xa aquí aludamos brevemente a cmo foron cambienado a imaxe e o papel do ancián na sociedade galega, como parte que é da sociedade occidental. No caso de Galicia, e pese á sa insuficiente industrializaci, a vida e condici dos anciáns transformouse profundamente nas timas décadas. Transformacin que foi empurrada por toda unha serie de factores. A emigraci; a extensin das pensins campo e automos, e logo a sa universalizaci incluso que quedaran descolgados da Seguridade Social; a irrupcin masiva dos medios de difusin de masas nos fogares (radios, televisores, lecturas); a chegada das estradas e pistas lugares afastados, multiplicando as posibilidades de viaxar; os avances da medicina e a mellora das dietas alimenticias; a modificacin das familias, tanto en tamao como en mentalidade; a rápida extensin da ensinanza, profundizando as diferencias de mentalidade entre netos e bisnetos con estudios e av ou bisavs quizais analfabetos. Dunha sociedade na que a experiencia era fonte de sabiduría e os av coidaban netos, pasamos a outra sociedade na que se sup que os coecementos se atopan almacenados nas bibliotecas e ordenadores e nacen cada vez menos netos que coidar. Algns destes factores contribuiron a dar unha nova dignidade maiores, como as pensins e a gratuidade dos servicios sanitarios. Outros factores, como o tamao máis pequeno das familias e as vivendas ou a maior diferencia de coecementos e conseguinte dificultade de comunicaci entre as xeracis, tende a facer que os anciáns leven as de perder. En calquera caso, en todo o mundo desenvolvido, e Galicia non é neste aspecto unha excepci, o concepto de pobre foi separándose cada vez máis do de ancián e tende crecentemente a asociarse co de xove sen emprego. E todo este conxunto de cambios, en Galicia producíronse nun período de tempo relativamente moi curto. Nunhas cantas décadas, Galicia pasou de ser unha sociedade de familias con moitos nenos a ser unha sociedade das que teen un maior nmero de anciáns. E o ancián deixou de se-lo patriarca que a sa numerosa familia escoitaba e esperaba herdar para, en non poucos casos, convertirse no habitante solitario dunha vivenda na que os fillos (e quizais o cnxuxe) xa non están e que os netos visitan en escasas ocasins. 2.4.NA UNIÓN EUROPEA. Vimos que a lonxevidade é un fenmeno social propio sobre todo do mundo desenvolvido. Preguntámonos agora como se dá este fenmeno na Unin Europea (antes CEE) á que pertencemos. Pois a medida que a Uni vaia construíndose, a tarefa de asegurar unha vellez digna esixirá cada vez máis plantexamentos europeos. Aínda máis, iráse convirtindo nunha dimensi esencial da cohesin social comunitaria. Por outra parte, iso é o que xa se comenzou a facer; como o proba a celebraci en Madrid, a finais de abril de 1.993, do Congreso constituinte da Federaci Europea de Xubilados e Persoas Maiores (FERPA), no que un dos seus primeiros acordos foi aprobar unha Carta Fundamental Europea das Persoas Maiores. O mesmo podemos dicir do I Parlamento Europeo dos Maiores, celebrado en Luxemburgo os días 22, 23 e 24 de novembro de 1.993. Pois ben, segundo o ltimo informe sociodemográfico da aínda daquela Comunidade Europea, publicado no derradeiro trimestre de 1.991, o rasgo máis significativo da evolucin demográfica na CE é o envellecemento da poboaci. Envellecemento máis acentuado nos casos de Alemania e o Reino Unido; pero extendido logo, uns anos máis tarde, países sureuropeos como Espaa, Italia, Grecia ou Portugal. A pirámide de idades na Unin Europea é a característica dunha poboaci que envellece, tendendo a base a estreitarse polo impacto do descenso da natalidade e a cspide, pola contra, a ensancharse gracias a unha maior prolongaci na duraci media da vida. A partir de 1950, nas ltimas catro décadas, a esperanza de vida media, aument nuns 10 anos para o conxunto da poboaci da Unin Europea, superando ese promedio para as mulleres e sendo un pouco inferior para os homes. Polo contrario, o nmero de nacementos reduciuse nun 25% para o conxunto da CE, entre 1960 e 1989. Este descenso da natalidade comenz afectando en primeiro lugar países do norte europeo (excepto Irlanda). Nos países europeos do sur a caída da fecundidade iniciouse unha década máis tarde, hacia 1.970, pero tivo lugar a un ritmo moito máis rápido. Isto ltimo debeuse se cadra á forte incidencia da emigracin entre a poboaci en idade procreativa, iniciada nas décadas precedentes. Pero o efecto é que , hoxe, en países como Espaa ou Italia os índices de natalidade baixaron incluso máis que entre os noreuropeos. (Outra consecuencia indirecta deste proceso é tamén que a porcentaxe de poboaci da Europa comunitaria dentro da poboaci mundial tende asi mesmo a descender. Se en 1.950 a poboaci dos "doce" representaba o 10 por cento da poboaci do mundo, en 1.990, con 327 mills de habitantes, representaba xa s o 6 por cento mundial). A continuaci ofrecemos catro datos básicos de cada un dos doce países que ata agora conformaban a Unin Europea (UE). Son datos íntimamente relacionados coa evoluci demográfica de cada país e, conseguintemente, co volumen que acadan en cada un destes países os tramos da vellez. Ofrecemos tamén, despois, estes mesmos datos referidos catro países que viron aprobado o seu ingreso na Uni Europea mentras se estaba a redactar este informe. E finalmente, como puntos asi mesmo de referencia, idénticos datos sobre os dous países que, dentro do mundo desenvolvido, constiten áreas econmicas dalgunha forma comparables con Europa Occidental: Estados Unidos e Xap. Son datos estatísticos referidos a 1990 (1). Estes datos son os índices (taxas brutas por cada mil habitantes) de natalidade, mortalidade e esperanza media de vida nacer. Se nos costa (en caso contrario deixámolo en blanco) engadimos final a letra E ou a R, segundo que o país de que se trata sexa preponderantemente emisor ou receptor de emigrantes. 2.4.1.Os países da Unin Europea. Cadro nm. 1. Indicadores en países da U.E. Países Indice de natalidade Indice de mortalidade Esperanza de vida nacer Migracis Alemania 11 11 76 R Bélxica 11 8 76 R Dinamarca 12 8 75 -­ Espaa 11 9 76 E Francia 13 10 77 R Grecia 11 9 77 E Holanda 12 9 77 R Irlanda 16 9 74 E Italia 10 9 77 E Luxemburgo Non consta Non consta 75 R Portugal 12 9 75 E Reino Unido 13 11 76 R Fonte: Elaboraci propia con datos tomados da citada fonte. Como pode observarse, os doce países comunitarios están hoxe entre os que os seus habitantes teen, nacer unha esperanza media de vida máis alta do mundo. En catro deles, esta esperanza media de vida é de 77 anos; noutros catro, estas expectativas de vida cífranse en 76 anos, tres acadan os 75 anos; e un s, Irlanda, quédase un pouco máis baixo: 74 anos. Asi mesmo, seis vieron sendo receptores netos de emigrantes nos tempos modernos; cinco foron productores ou emisores de emigrantes. Dun, Dinamarca, non nos consta este dato; como non puidemos obte-las taxas de natalidade e mortalidade de Luxemburgo. Se seleccionamos estes datos, é porque están íntimamente relacionados entre sí á hora de reflectir unha poboaci lonxeva. A alta duraci media de vida s pode, en efecto, ser producto dunha combinacin entre baixa natalidade e baixa mortalidade. Logo está a variable da migraci; pois xa se sabe que os que emigran soen ser na sa gran maioría, persoas en idade activa e capacidade procreativa. Os anciáns quédanse máis frecuentemente nos seus pobos (tal vez coidado dos nenos), co que aceleran o envellecemento da pirámide demográfica. (Irlanda, excepcionalmente, mantén aínda unha taxa de natalidade bastante alta, aínda que tamén está en descenso). 2.4.2.Os novos socios. Cadro nm. 2. Indicadores nos países de ingreso máis recente. Países Natalidade Mortalidade Esperanza de vida Austria 11 8 76 Finlandía 13 10 76 Noruega 13 10 77 Suecia 15 Non consta Non consta Fonte: Elaboraci propia a partir de datos da citada fonte. Como pode observarse, os indicadores destes catro países, que en principio está previsto pasen a integrarse na Uni Europea a comenzos de 1995, mostran uns indicadores que ven a confirmar e acentua-las tendencias demográficas postas xa de manifesto entre os outros doce. Nacementos relativamente escasos, baixas taxas de mortalidade e, como consecuencia, altas expectativas medias de vida. En canto a migracis, ning destes catro países produce emigrantes en nmero considerable. En canto a Austria hai que sinalar que, dunha parte a sa situacin xeográfica e doutra a neutralidade política mantida durante as décadas da guerra fría, convertiron a este país en receptor de numerosos refuxiados. 2.4.3.Países de inevitable referencia (no mundo desenvolvido). Cadro nm.3. Indicadores en Estados Unidos e Xap. Países Natalidade Mortalidade Esperanza de vida nacer Estados Unidos 17 9 76 Xap 11 7 79 Fonte: Elaboraci propia, con datos da citada fonte. Estados Unidos ten aínda unha taxa media de natalidade relativamente alta, o que se explica polo seu carácter plurirracial e pluricultural. Supse que unha parte da sa poboaci negra ou de orixe hispanoamericano aínda non asimilou a fondo as pautas culturais da maioría no que se refire tama da familia, traballo da muller fra de casa e demais. Xap ten a esperanza de vida máis alta do mundo, e polo tanto a poboaci máis lonxeva. Polo demais, a referencia que aquí facemos a Estados Unidos e Xap soamente resulta significativa en canto a vencellar mundo desenvolvido e lonxevidade como fenmeno social. Non en canto modelos de asistencia anciáns que se levaron a cabo neses dous países que, incribirse en historias e culturas moi diferentes, distan grandemente das pautas e modelos europeos. Debemos advertir que aquí nos referimos á poboaci en conxunto, englobando a ámbolos dous sexos. Maís adiante, tratar dos casos espaol, e sobre todo galego, haberá que distinguir inevitablemente entre as porcentaxes de homes e mulleres, pois estas ltimas, viviren máis anos, son moitas máis no tramo da vellez. Pero aquí s pretendiamos apuntar que o feito social da ancianidade é un fenmeno típico do mundo desenvolvido. E que tamén en Espaa, e loxicamente en Galicia, as características actuais deste fenmeno foronse manifestando a medida que fomos formando parte do mundo desenvolvido. 2.4.4.As migracis como factor de novos equilibros demraficos e redistribuidor da poboaci ancián. Polo que respecta a Europa, as migracis constituiron frecuentemente un factor determinante tanto para dar saída en parte exceso de poboaci que uns pobos producían, coma para compensar noutros pobos os déficits de poboaci causados pola baixa natalidade. Foi asi mesmo un factor de redistribuci da poboaci ancián. Por referirnos s ltimos anos, entre 1.980 e 1.992, Europa Occidental recibíu a 15 mills de habitantes, a maioría deles con miras a asentarse permanentemente. En 1.990, as poboacis da ex Repblica Federal Alemana e Francia tian un 8,4% e un 6,4% de estranxeiros respectivamente. Nos ltimos dous anos, a metade do crecemento demográfico europeo (as tres cuartas partes no caso de Alemania) debeuse á emigraci. Sdurante o ano 1.992 a cifra e innmigrantes legais que se contabilizan no conxunto da C.E. (719.300) superou en 480.500 persoas propio crecemento vexetativo (nacementos menos defuncis) do conxunto dos países comunitarios. E a esperanza media de vida da C.E. acadou nese mesmo ano os 72,8 anos para os vars e os 79,4 anos para as mulleres, segundo datos da Eurostat (Oficina estatística da U.E.). Por suposto que unha boa parte desa emigracin saíra doutros países europeos, como Espa (e Galicia moi en concreto), Portugal, Grecia ou Italia. Pero tamén doutras zonas étnica e culturalmente máis diferenciadas, como Turquía ou os países do Magreb. Esta poboaci emigrante, por unha parte contribuía a asegurar o "relevo xeneracioanl" nos países receptores de Centroeuropa, con baixa natalidade, e por outra parte a incrementa-las porcentaxes de poboaci ancián que se quedaba nos seus propios países de orixe. (Pois os anciáns nin soen emigrar nin procrean). 2.5.O PROBLEMA EN ESPAÑA. ¿E cales son as dimensis do problema que nos ocupa en Espaa, país pertencente mundo que se considera desenvolvido e, agora, crecentemente integrado na Uni Europea?. En canto á esperanza media de vida, Espaa está entre os países que a teen máis alta do mundo. Segundo as estatísticas de 1990, de entre os 223 países e territorios estudiados polos informes das Nacins Unidas, Espaa ocupaba o posto 14 en canto a esperanza media de vida. E entre os outros 13 que a superaban lixeiramente, había algs tan escasamente significativos como Honkong ou Emiratos Árabes Unidos. As expectativas de vida en Espaa figuran hoxe entre as máis altas, incluso se se considera s no ámbito do mundo desenvolvido. E estas expectativas seguen crecendo como o mostra o feito de que o informe das Naciones Unidas "Desarrollo Humano 1993" dá xa una lonxevidade media para os espaois de 77 anos (casi 74 para os omes, redor de 80 anos para as mulleres), situando noso país como o terceiro do mundo (despois de Xap e Suíza) en canto a esperanza media de vida. Por outra parte, segundo o ltimo censo de poboacin, o de 1991, a taxa de fecundidade espaola, xunto coa italiana, era a máis baixa do mundo, con 1,3 fillos por muller. Pero en 1992, Espaa pasara a se-lo país comunitario con taxa máis baixa de natalidade, baixar 1,23 fillos por muller fértil e manterse Italia no 1,26 como media. Segundo este mesmo censo, a poboaci espaola maior de 65 anos acada xa redeor do 14 por cento do total poboacional. (13,70 por cento exactamente). Levaría camio de achegarse en poucos anos o 20% da poboaci, equiparándose así tramo que hoxe ocupan os espaois menores de 15 anos. Este censo, pechado a 1 de marzo de 1991, dábanos para o conxunto de Espa unha poboaci total de 38.872.272 habitantes de dereito, e unha poboaci de feito (incluídos transeuntes) de 39.433.942 persoas. O crecemento da poboaci con respeito censo anterior, de 1981, era sdo 3,16%, sumando 1.189.913persoas. Por sexos, a poboaci de dereito era de 19.835.842 mulleres e 19.036.430 homes. As persoas maiores de 65 anos avaliámolas, con datos dese mesmo censo, nun total de 5.364.296. Distribuídos por sexos, darían 2.203.482 homes e 3.160.814 mulleres. (2) Este cálculo é aproximativo, non matemáticamente exacto. Pois hai unha pequena porcentaxe da poboaci -71.215 homes e 71.493 mulleres- na que a idade non consta no censo. Así que, para atopar a parte destes que puidese corresponder tramos constatados como maiores de 65 anos e poder engadirllos, fixémo-la operaci seguinte. Posto que as persoas maiores de 65 anos constiten aproximadamente a séptima parte da poboaci total, dividimos por sete tanto o nmero de homes como o de mulleres dos que non constaba a idade. O resultado, 10.173 homes e 10.213 mulleres sumámolo homes e mulleres as idades dos cales xa sabiamos que eran de 65 anos ou máis. 2.5.1.Evolucin da poboacin espaola maior de 65 anos. No Seguinte cadro ofrecemo-los datos sobre como foi evolucionando a poboaci espaola maior de 65 anos a través do presente século. A este obxecto efectuamos unha elaboraci propia para este informe, a partir dos datos do Centro de Investigacins Sociolicas (CIS) e do Censo de 1991. (3) Cadro nm. 4. Poboaci censal maior de 65 anos, clasificada por sexo (tantos por mil). 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 Total 52 55 57 61 65 72 82 97 112 138 Homes 51 53 53 55 58 61 69 81 93 115 Mulleres 53 57 60 66 72 82 94 111 131 159 Fonte: Anuario estatístico 1988. INE, e datos do censo de 1991. Se da percepci numérica queremos pasar a unha visi máis gráfica, podemos fixarnos no seguintes gráfico, tomado da mesma fonte e actualizado pola nosa conta para este informe. Gráfico n.1. Poboaci censal maior de 65 anos (tantos por mil). Fonte. INE. 1988. Elaboracin propia. Reelaboraci para este informe, a partir do Anuario Estatístico de 1988 e do censo da poboaci de 1991. Para comprende-lo salto brusco que neste gráfico se aprecia en canto volume da poboaci anciá, haberá de terse en conta tamén que o censo de 1991 foi elaborado parecer con criterios en algs aspectos diferentes dos censos anteriores. A diferencia máis significativa parece consistiu en que se eliminou do censo a moitos emigrantes que antes figuraban nel. Ó ser estes na sa gran maioría persoas en idade activa, o efecto conseguido non podía ser outro que elevar bruscamente o peso porcentual dos xubilados entre o conxunto de residentes. En calquera caso, e aténdonos ás estatísticas que podemos ter a man, vemos como a porcentaxe da poboaci espaola maior de 65 anos case se triplicou ata 1991, subindo de representa-lo 5,2% (52 por mil) en 1900 ata o 13,7% (137 por mil) en 1991. O crecemento da poboaci anciá é relativamente lento nas primeiras décadas do século, para acelerarse sobre todo desde os anos 50 e da-lo gran salto a partir dos 70. Un fenmeno que no conxunto do mundo desenvolvido é o froito combinado dun descenso da mortalidade e da natalidade. E que, no caso espaol, contribuíron tamén en forma notable os fluxos migratorios, centos de miles de espaois buscaron traballo nos países de Centroeuropa nos anos 60-70, retornando moitos deles seus pobos de orixe unha vez conseguida a xubilacin. 2.5.2.Distribucin da poboacin anciá espala por tramos de idade. Pero a poboaci xubilada ou profesionalmente non activa pode dividirse á sa vez por tramos de idade. E non está por demáis facelo, pois cada un destes tramos de idade conleva unha relaci diferente co que se entende por vellez e, conseguintemente, tamén uns problemas e graos de dependencia diferentes. É o que queda reflectido no gráfico nero 2, tomado do xa mencionado estudio do CIS. Gráfico n. 2. Distribuci da poboaci, segundo a idade. Fonte: CIS. Estudio 1792. 1989. Elaboraci propia. Debemos advertir aquí que este gráfico non consideramos necesario reelaboralo á luz de datos do censo da poboaci de 1991, por considerar que estes datos non variarían os tramos do gráfico de forma significativa. 2.5.3. Distribucin da poboacin anciá por razn de sexo en cada tramo de idade. No cadro nmero 5 ofrecemo-la distribuci por raz de sexo da poboaci anciá en cada tramo de idade. Con isto saberemos cantos dos anciáns que viven nun e outro tramo son homes e cantas son mulleres. Non é este un dato neutro desde o punto de vista da defensa dos dereitos humanos. Pois, como veremos máis adiante, os nosos actuais anciáns pertencen aínda a unhas xeracis nas que a desigualdade de oportunidades entre homes e mulleres aínda era moi pronunciada; de ahí que tamén sexan aínda hoxe bastante desiguales os riscos de ser marxinados na vellez. Cadro nm. 5. Distribuci da poboaci, segundo a idade e sexo. Sexo Grupos de idade Var Muller Total 65-69 45 55 100 70-74 41 59 100 75-79 43 57 100 80-84 38 62 100 85 e máis 36 64 100 Fonte: CIS. Elaboraci propia, lixeiramente retocada para este informe. Como podemos observar, a proporci de homes anciáns ténde a disminuir en cada tramo con respecto á de mulleres. A porcentaxe de homes entre a poboaci maior de 85 anos apenas sobrepasa a metade que a de mulleres (36 fronte 64%). As mulleres, que no primeiro tramo da terceira idade constiten xa un nero lixeiramente superior dos homes, acadan no ltimo tramo de vida case os dous tercios de tolos cidadáns. Así, e aínda que pareza un xogo de palabras, poderiamos dicir xustamente que o tipo medio de ancián espaol é unha anciá. É un feito universalmente recoecido polos demgrafos que en realidade nacen máis nenos que nenas (en Espaa calculábase hai pouco que nacían 106 nenos por cada 100 nenas). Logo, ámbolos dous sexos tenden a equilibrarse en nero, e é a partir dos 35-39 anos que o nmero de mulleres comenza a sobrepasar dos homes. A diferencia en favor das mulleres tende xa a ampliarse ata o final da vida. En Espaa, segundo datos da Eurostat (oficina de estatítica da Comunidade Europea) referentes ano 1992, a esperanza media de vida establecíase en 73,3 anos para os homes e 80,3 anos para as mulleres (cinco décimas respectivamente superior á media do conxunto da CEE). As mesmas fontes informábannos que Espaa pasara a se-la que tia unha taxa de natalidade máis baixa entre os países comunitarios, cunha media de 1,23 fillos por muller fértil. E que pese a iso, o crecemento da poboaci espaola seguiu sendo positivo en 58.300 persoas. Pois ademais de ter un crecemento vexetativo (nacementos menos defuncis) de 40.200 persoas, recibiu outros 18.100 persoas como emigrantes legais (sen conta-los ilegais). 2.5.4.Pirámide da poboacin espaola segundo o censo de 1991. O resumo gráfico máis actualizado da poboaci espaola, coa sa distribuci tanto por tramos de idade como por sexos, ofrécenolo a seguinte pirámide demográfica. Está elaborada cos datos do censo de 1991. Gráfico n. 3. Fonte: "Anuario El País 1993", pax. 412 (4) Nesta pirámide de poboaci podemos observar perfectamente o que xa fomos apuntando en páxinas anteriores. No primeiro tramo de vida -de 0 a 40 anos- o nmero de homes é sensiblemente superior de mulleres: exactamente 1.034.611 homes fronte a 974.491 mulleres. Nos seguintes tramos, o nmero de homes contina superando de mulleres ata chegar tramo dos 35 a 39 anos en que, por primeira vez, o nmero de mulleres pasa a ser superior: 1.254.097 mulleres fronte a 1.244.245 homes. Desde ese tramo, xa a porcentaxe das mulleres non deixará de subir fronte á de homes. No tramo ltimo, de 85 e máis anos, o nmero de mulleres ultrapasa amplamente, o dobre do de homes: 311.538 fronte a 139.205. 2.5.5.Evolucin prevista de cara primo futuro para a poboacin maior de 65 anos. Pero nun informe sobre a poboacin anciá e os seus problemas, convén recoller tamén como se preve que vai a seguir evolucionando esta poboaci a medio e longo prazo. É un dato esencial a ter en conta para determinar por exemplo con cantos pensionistas contaremos e como financialos, cantas prazas de residencias e centros de día deberemos construír, que nero de xeriatras necesitaremos e demais. Estos cálculos hai que facelos, aínda que sen incurrir nun exceso de futurismo que poida basearse máis na fantasía que nas análises serias. Reproducimos aquí os datos que os estudios do INSERSO prevén ata o ano 2010, referentes á poboaci de 65 e máis anos. O estudio que nos serve de fonte partira dos datos de 1986 e establecera proxeccis ata final da primeira década do primo século (5). Cadro nm. 6. Poboaci prevista de 65 e máis anos 1986 1990 1995 2000 2005 2010 65-79 3.734.549 4.062.170 4.458.389 4.884.028 4.762.288 4.675.492 80 e máis 916.489 1.054.473 1.168.362 1.214.961 1.379.051 1.518.079 65 e máis 4.651.038 5.116.643 5.626.751 6.098.989 6.141.339 6.193.570 Observacins: Sen Ceuta e Melilla Fonte: "Proxeccis da poboaci espala de 60 e máis anos para o período 1986-2010". INSERSO, 1988. Como pode observarse, a poboaci anciá prevese que seguirá crecendo en nmeros absolutos. Sen embargo, se dos nmeros absolutos pasamos ás porcentaxes de crecemento da poboaci maior de 65 anos en relaci co conxunto da poboaci, o que se prevé é que estas porcentaxes de crecemento sexan bastante máis moderadas do que foron na década do 80 90. De feito, se en 1986 a poboaci maior de 65 anos crecía case un 5% con respecto ano anterior (un 4,93%), en 1990 xa que s se prevía que crecese un 3%, en 1995 prevíase un 1,52% de crecemento, no ano 2000 un 1,08%, no 2005 remontaríase 2,54%, e no ano 2010 o crecemento previsto era do 1,67% (6). 2.5.6.Porcentaxes de poboaci maior de 65 anos por comunidades automas, segundo censo de 1991. Vimos que a porcentaxe das persoas maiores de 65 anos é actualmente en Espaa do 14%. Así mesmo, que esta porcentaxe segue aumentando, aínda que tenderá a facelo xa a un ritmo máis atemperado. No presente apartado preguntámonos de que xeito e en que proporcin se dá o fenmeno do envellecemento poboacional nas distintas comunidades autnomas. S despois disto poderemos entrar de cheo a analiza-lo fenmeno social da ancianidade en Galicia. Pois non hai que olvidar que, como xa apuntamos antes, a lonxevidade como fenmeno social prodcese pola combinaci de tres factores: baixa taxa de natalidade, baixa taxa de mortalidade e movementos migratorios. Pero estes tres factores non se dan en idéntica proporci nos distintos territorios de Espaa. Ofrecemos a continuacin as porcentaxes que a poboaci maior de 65 anos alcanza en cada unha das comunidades autnomas, engadindo tamén esta mesma porcentaxe para Ceuta e Melilla. Tales porcentaxes deducímolas a través dunha elaboraci propia aproximativa, a partir dos datos do censo de 1991. Para iso, á suma dos tramos de idade das persoas que teen 65 anos ou máis, debemos engadi-la sétima parte daquelas persoas nas que a sa idade non consta no censo, o mesmo que fixeramos xa nun apartado anterior (n.2.5.) para Espaa no seu conxunto (7). Cadro nm. 7. Porcentaxe de poboaci maior de 65 anos por comunidades. Comunidade Porcentaxe (%) da poboaci total Andalucía 11,7 Arag 18,3 Asturias 16,7 Baleares 14,1 Canarias 9,3 Cantabria 15,5 Castela e Le 18 Castela-A Mancha 16,4 Catalua 14,4 Comunidade Valenciana 13,2 Extremadura 17,5 Galicia 16.5 Madrid 11,7 Murcia 12 Navarra 15,3 País Vasco 12,7 A Rioxa 17,5 Ceuta 9,1 Melilla 12,5 Elaboraci propia a partir dos datos do censo do ano 1991. O primeiro que salta á vista é que a incidencia da poboaci anciá dentro do conxunto da poboaci acada porcentaxes moi desiguais dunhas comunidades a outras. A procentaxe máxima obténse en Arag, con 18,3 de poboaci maior de 65 anos, e a mínima en Canarias co 9,3 (deixando aparte Ceuta, que ten o 9,2). Outras comunidades cunha pirámide poboacional moi envellecida son Castela e Le, Extremadura, A Rioxa e Asturias. Galicia, cun 16,5% de poboaci maior de 65 anos, vén a ocupa-lo sexto lugar das comunidades autnomas, contando de maior a menor envellecemento da pirámide demográfica. Polo contrario, as comunidades de poboaci relativamente máis xove son, despois de Canarias, Andalucía, Madrid, Murcia, O País Vasco. En case todas elas, isto debeuse principalmente a que foron desde hai décadas territorios receptores de fortes fluxos de inmigrantes. Pero inmigrantes que, provir maioritariamente doutras partes de Espaa, acostumaban chegar coa sa familia e en idade de seguir tendo fillos. Os anciáns deixábanos na sa rexin de orixe, ás veces criando s netos máis pequenos. Así, os mesmos factores que contribuían a rexuvenecer demográficamente á comunidade receptora aceleraban o envellecemento das comunidades emisoras ou de orixe. O caso de Andalucía esixe unha referencia especial, xa que, pese a ser unha comunidade fortemente emisora de emigrantes segue tendo aínda unha pirámide demográfica relativamente xove. Os analistas atriben isto a que os andaluces soeron emigrar máis levándose consigo a toda a sa familia, xoves e anciáns. Isto vería propiciado tanto por un peculiar sentido de familia coma pola falta da pequena propiedade que obrigase (como ocorría por exemplo en Galicia) a deixar seu coidado a unha parte da familia. En calquera caso a emigracin andaluza, formada por familias enteiras, disminuía o conxunto da poboaci de Andalucía pero non desequilibraba a sa pirámide demográfica en favor dos tramos de poboaci máis anciá. Alomenos non na mesma medida que outras comunidades. 2.5.6.1.Desequilibrios tamén dentro de cada comunidade. Non está por demais advertir aquí que, no interior de cada comunidade autnoma dánse desigualdades e desequilibrios moi semellanates ás que ten lugar entre unhas comunidades e outras, no que a porcentaxes de poboaci ancián se refire. Tanto entre unhas provincias e outras, como entre as diversas comarcas de cada provincia. Neste aspecto, Teruel e Zaragoza, en Arag; Ourense e Pontevedra en Galicia; Lleida ou Barcelona, en Catalua; Soria ou Valladolid, en Castilla e Len; Jaén e Cádiz, en Andalucía; son outros tantos casos de contraste dentro da mesma comunidade en canto envellecemento poboacional. O País Vasco, Baleares e Canarias poderían, pola contra, citarse como casos dunha maior homoxeneidade relativa en canto a distribuci da poboaci ancián. A explicaci destas desigualdades hai que buscalas, unha vez máis, no desigual nivel de desenvolvimento entre unhas zonas e outras. Entendendo por desenvolvimento, con toda a inevitable ambigedade do concepto, o que xa entendemos no punto 2.3 deste mesmo capítulo, califica-la lonxevidade como fenmeno social propio do mundo desenvolvido. É dicir, un mundo con boa alimentacin e sanidade alcance de todos, o que disminue substancialmente as taxas de mortalidade; un mundo con pautas culturais moi distintas, que afectan tamén concepto de familia, incluída a taxa de natalidade; e un mundo onde a xente pode moverse (migrar) en busca de mellores niveis de vida. Pero claro está que o conxunto de cambios, materiais e culturais , que leva consigo tal concepto de desenvolvemento tampouco chegan na mesma medida, ou en todo caso mesmo tempo, a cada provincia e comarca dunha comunidade. De ahí que a sa repercusin na pirámide poboacional s poida manifestarse progresivamente. 2.5.7.Lonxevidade e calidade de vida. Pero se o espaol medio ten, cando nace, unha expectativa media de vida lixeiramente superior 76 anos, iso non quere dicir que tea garantida unha calidade de vida digna na sa vellez. A posibilidade estatística de acada-la lonxevidade é, por sí mesma, unha parte esencial da calidade de vida nos países que a conseguiron, Espaa entre eles. Pero garantir unha vellez digna seus maiores segue sendo un desafío que estes países teen plantexado. E unha parte deste desafío constiteo, tamén, que esta vellez digna acade por igual e de xeito máis equitativo ás mulleres e os homes lonxevos. Dito con algns datos máis. Os vars espaois, cunha esperanza media de vida naceren de 74,5 anos, sitanse no cuarto posto dos 24 paises da OCDE, e probablemente de tolos do mundo, despois dos vars do Xap, Islandia e Suecia. As mulleres espaolas, cos seus 80,1 anos de vida media, ocupan o séptimo posto entre as mulleres deses mesmos paises. Un posto moi alto en calquera caso. Sen embargo, estes espaois que chegan a máis vellos que antes, tamén se fan minusválidos en nmero e grao maiores. Segundo a Sociedade Espaola de Sade Pblica e Administraci Sanitaria, cumpri-los 65 anos ás mulleres espaolas quédanlles como térmo medio 6,5 anos de vida libre de incapacidade e homes de 6,8 anos. O probable é, pois, que as mulleres preto dos 71 anos e medio e os homes un pouco máis tarde comenzan xa a sofrir discapacidades dalg xénero. De feito, máis do 60% das persoas maiores de 60 anos sufre alg trastorno crico da sade. Estas discapacidades empezan un pouco antes nas mulleres ca nos homes; pero é que como ademais as mulleres constiten algo máis do 60% de talas persoas maiores de 65 anos (fronte pouco máis do 39% de homes), o resultado é que máis das tres quintas partes dos anciáns que sofren discapacidades son mulleres. Outros factores que inflen son os niveis culturais e de rendas. Segundo a mesma Sociedade Espaola de Sade Pblica e Administraci Sanitaria, " nos fogares nos que a persoa principal é analfabeta, a frecuencia de discapacidades é cinco veces superior á que corresponde ás familias nas que a persoa principal ten estudios superiores". Lonxevidade, pois, e sobre todo calidade de vida na vellez, distribuénse aínda de xeito excesivamente desigual e inxusto entre os espaois. Consignemos finalmente, referido á calidade de vida da poboaci en xeral, o dato publicado a finais do ano 1993 polo prestixioso semanario británico "The Economist". Segundo este semanario, que analizaba 30 indicadores dos máis variados capítulos, Espaa ocupaba o terceiro posto do mundo (despois de Suiza e Alemania) en calidade de vida. Destacaba sobre todo o noso país nos aspectos sociais: alta taxa de esperanza media de vida, baixa taxa de mortalidade infantil e de delincuencia, estabilidade politica, liberdades cívicas... NOTAS: 1. Elaboraci propia, con estatísticas tomadas do "Anuario El País 1993", capítulo sobre "indicadores socioeconmicos de los países y territorios del mundo", páxs. 46-51. 2. Elaboraci propia, con estatísticas da mesma publicacin, páxs. 410-411. 3. Elaboraci propia a partir de datos do estudio do Centro de Investigacins Sociolicas (CIS) titulado "Situacin social de los viejos en Espaa", publicado en abril do ano 1989, así coma dos datos do censo de poboaci do ano 1991. 4. "Anuario El País 1993", páx. 412. Por respecto á fonte orixinal, conservamos incluso o pequeno erro polo que o total de vars é de 7 máis c da páx. anterior da mesma publicacin (19.036.437, fronte 19.036.430 da páx. 411). 5. "La tercera edad en Espaa. Aspectos cuantitativos", INSERSO, páx. 36. 6. Ibidem, páxs. 68-69. 7. Elaboraci propia para este informe, a partir do "Anuario El País 1993", páxs. 410-411. 2.6.EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN E DA ANCIANIDADE EN GALICIA. O que ata aquí queda dito non é senn un intento por establecer o marco xeral -xeográfico, político, cultural- que pertence Galicia e no que, por conseguinte, hai que inscribir tamén a problemátaica dos nosos anciáns. Agora é o momento de entrar de cheo na situacin de Galicia. Intentamos facelo analizando primeiro a evolucin da poboaci galega, e logo, máis en concreto, a evolucin e problemas con que se atopa a poboaci maior de 65 anos. Pero antes de nada consideramos necesario advertir que as investigacins sobre os anciáns como fenmeno social son aínda moi insuficientes. Insuficientes no mundo en xeral, dado que este é tamén un fenmeno social relativamente recente (tan recente como o concepto mesmo de "mundo desenvolvido", o mundo que fixo posible a lonxevidade para mills de persoas). Máis insuficientes aínda as investigacins levadas a cabo en Espaa, onde a esperanza de vida longa para o cidadán medio chegou tamén máis tarde (como o desenvolvemento, repetimos). E por outra banda é comprensible que Galicia, en canto Comunidade Autnoma, aínda non tivese tempo de desenvolver unha investigacin suficiente e con perspectiva propia. De ahí que, para a nosa análise sobre a situacin e problemática dos maiores, debamos basearnos en todos aqueles estudios que poidan sernos dalgunha maneira iles. Sexan estranxeiros, espaois ou galegos, tomaremos deles canto vexamos que pode axudarnos. Iso sí, sempre que nos sexa posible, citaremos as fontes para que o lector sepa a que aterse. 2.6.1.Evolucin da poboacin galega e comparacin co conxunto de Espa, no presente século. O primeiro dato no que queremos fixarnos é a evolucin que tivo a poboaci galega, en comparaci coa do conxunto de Espaa, a través do século XX (1). É o que nos ofrece o cadro nmero 8. Cadro nm. 8. Evolucin da poboaci galega e comparaci co conxunto de Espaa. Índice de crecemento, 1.900:100 1900 ESPAÑA 18.617.956 Indice 100 Galicia 1.980.515Indice 100 1910 19.995.191 107 2.063.589104 1920 21.389.589 115 2.124.244107 1930 23.677.497 127 2.230281113 1940 26.014.750 140 2.495.860126 1950 28.118.057 151 2.604.200131 1960 30.583.376 164 2.602.200131 1970 33.746.260 182 2.583.674130 1981 37.746.260 202 2.753.836139 1986 38.818.355 208 2.785.394141 1991 38.872.279 208 2.731.671 137 Fonte: Elaborado a partires de datos censais. (INE) Tomando como base a poboaci galega e a espaola no seu conxunto para 1.900, e poéndolles un índice 100, o primeiro que advertimos é que a poboaci galega evolucionou de forma moi distinta que a do conxunto de Espaa. Así, a poboaci espaola daría un índice 208 en 1.991, mentras que a poboaci galega somentes acadaría o índice 137. Ou o que é o mesmo, durante os 91 anos do século vinte, mentras a poboaci espaola creceu o 108 por cen, a galega somentes creceu o 37 por cen. Vemos tamén que nas décadas de 1.960 e 1.970 a poboaci galega non s se estanca senn que baixa , tanto en termos absolutos como relativos. Se atendemos á densidade de poboaci ou nmero de habitantes por kilmetro cadrado, Galicia segue a ter maior densidade de poboaci co conxunto de Espaa pero a diferencia vaise acortando sen cesar. En 1.900 Espaa tia unha densidade de poboaci de 36,9 habitantes por km2 e Galicia tiaa de 67,3. En 1.991, a densidade de poboaci de Espaa aumentara ata 77,02 habitantes mentras que Galicia so fixera ata 92,8. As diferencias acortáranse sustancialmente. Esta disminucin relativa de poboaci galega dentro do conxunto de Espa, está intimamente relacionada, como veremos máis adiante, co envellecemento da pirámide demográfica galega. Ou, o que é o mesmo, co peso crecente que acada a poboaci maior de 65 anos dentro do conxunto da poboaci. 2.6.2.Distribucin e evolucin da poboacin galega por provincias. Mais a distribuci e evoluci da poboaci dentro da mesma Galicia é tamén moi desigual. As provincias occidentais e da costa tenden a concentrar cada vez máis proporci de poboaci galega, mentras que a poboaci das provincias orientais ou interiores acada cada vez porcentaxes menores. O cadro nmero 9 reflexao perfectamente (2). Cadro nm. 9. Evolucin por provincias Índice: 1.900 = 100 1.900 1.910 1.920 1.930 1.940 1.950 1.960 1.970 1.981 1.986 1.991 A CORUÑA 653.556 100 676.708 104 708.660 108 767.608 117 883.090 135 955.772 146 991.729 152 1.004.188 154 1.083.415 166 1.102.376 169 1.096.966 169 LUGO 465.386 100 479.965 103 469.705 101 468.619 101 512.735 110 508.916 109 479.530 102 415.052 89 399.185 85,7 399.185 85,7 384.364 82,5 OURENSE 404.311 100 411.560 102 412.460 102 426.043 105 458.272 113 467.903 115 451.474 112 413.733 102 411.339 102 399.378 99 353.492 87 PONTEVEDRA 457.262 100 495.356 108 533.419 117 568.011 124 641.763 140 671.609 147 680.229 149 750.701 164 859.897 188 884.408 193 896.849 196 Fonte: Elaborado a partires de datos censais. (INE) Neste cadro vemos que desde 1.900 ata 1.991, a poboaci da provincia de Pontevedra, a que máis creceu, pasou do índice 100 índice 196. Mentras que a de Lugo, que acusa unha caída maior, baixa do índice 100 índice 82,5. A provincia da Corua sube ata o índice 169, e a de Ourense baixa ata o 87. No transcurso do século, a provincia de Pontevedra case que dobrou a sa poboaci, e a da Corua aumentouna sustancialmente. Polo contrario, a provincia de Lugo, sobre todo a partires de 1.940 e a de Ourense dende 1.950descenden incluso debaixo dos niveis que tian en 1.900. Por suposto que as porcentaxes da poboaci maior de 65 tamén evolucionou nese tempo por provincias, pero en sentido contrario como veremos. Canta menos poboaci global, máis porcentaxe de anciáns en cada provincia. 2.6.2.1. Densidade de poboacin por provincias en proporcin coa superficie de cada unha. Se queremos apreciar esta evolucin da poboaci galega en proporcin á superficie de cada provincia, obtemo-lo seguinte cadro nmero 10. Cadro nm. 10. Densidade por provincias 2Superficie Km Densidade 1.900 Densidade 1.991 Galicia 29.434 67,3 92,8 A Corua 7.876 82,9 139,2 Lugo 9.803 47,4 39,2 Ourense 7.278 55,5 48,5 Pontevedra 4.477 102,1 200,3 Fonte: Elaboraci propia a partires de datos censais. Como se ve, a densidade de poboaci das provincias de Lugo e Ourense, medida en proporci cos kilmetros cadrados de superficie, xa era en 1.900 sustancialmente máis baixa ca das provincias de Pontevedra e A Corua. A diferencia foise afondando aínda moito máis ata o censo de 1.991. Nos dous extremos, a provincia de Pontevedra acada unha densidade de poboacin cinco veces superior á de Lugo, e máis de das veces superior á densidade media de Galicia. 2.6.3.Distribucin e evolucin da poboacin galega por comarcas. Pero esta sustancial desigualdade na distribuci da poboacin galega obsérvase así mesmo por comarcas dentro de cada provincia. E quizais sexa este dato aínda máis digno de notarse, pois as comarcas ten con frecuencia unha configuracin máis natural, máis fundada nas condicins xeográficas e histricas cas provincias, fin e cabo creacis administrativas relativamente máis artificiais. Para a redacci deste apartado imos a tomar como base os datos do censo de 1.986 xa que no momento de redactar este infomre os datos do censo de 1.991 dos que podemos dispor non están procesados por comarcas (3). Por outra banda, pensamos que as tendencias fundamentais reflectidas no censo de 1.986 haberán sido confirmadas e na maioría dos casos acentuadas no de 1.991. Ofrecemos sobre todo dous datos fundamentais: a densidade de poboaci das distintas comarcas galegas segundo o censo de 1.986, e o índice de crecemento da poboaci en cada unha desas mesmas comarcas dende 1.970 a 1.986 2.6.3.1. Densidade de poboaci das comarcas galegas, segundo o padr de 1986. Ofrecemos en primeiro lugar a densidade ou índice de concentraci da poboaci por kiletro cadrado en cada comarca. Cadro nm. 11. Densidade de poboaci das comarcas galegas. Segundo o padr de 1.986. Provincia Comarca DensidadeProvincia Comarca Densidade H/Km2 H/Km2 A Corua 140,0 Chantada 41,5 Bergantios 97,7 Monforte 62,6 Marias 448,5 Quiroga 17,0 Ferrol 377,2 Ortigueira 71,1 Ourense 54,9 Heda 182,8 Carballio 70,6 Costeira Meri- Ribadavia 73,8 dional 144,7 Celanova 70,6 Padr104,2 Ourense 209,5 Pontes 33,7 Pobra de Trives 22,5 Montaosa Cen- O Barco 34,3 tral 46,7 Viana 15,8 Provincia Comarca Densidade Bande 31,1 H/Km2 Xinzo de Limia 45,7 Provincia Comarca DensidadeLugo 40,7 H/Km2 Cervo 70,1 Foz 54,1 Pontevedra 197,5 Mondoedo 47,1 A Estrada 66,9 Ribadeo 47,3 Lalín 50,4 Begonte, Castro Arousa 303,3 de Rei 30,5 Pontevedra 378,2 Vilalba 29,9 Vigo 808,0 Lugo 135,4 Pontecaldelas 47,1 Monterroso 28,0 A Caiza 60,9 Sarria 36,3 Condado 102,4 Montaa 19,9 Baixo Mio 145,6 Fonte: Elaborado a partires do padr de 1.986 (INE) Como podemos observar, a densidade ou índice de concentraci da poboaci galega é radicalmente desigual dunhas comarcas a outras. Dende os 808 habitantes por km2 que concentra a comarca de Vigo ata os 15,8 da de Viana do Bolo. Por provincias, os dous extremos constitennos as comarcas de Marias e As Pontes na provincia da Corua, con 448,5 e 33,7 habitantes por kilmetro cadrado respectivamente (media provincial 140). Na provincia de Lugo, os 135,4 H/Km2 de Lugo-comarca e os 17 de Quiroga (media provincial 40,7). En Ourense (densidade media provincial 54,9 habitantes por km2 ) a comarca máis densamente poboada é a de Ourense-capital, con 209,5 habitantes por km2, e a menos a de Viana do Bolo (con 15,8), que á sa vez é a máis baixa de toda Galicia, como xa dixemos. E en Pontevedra, a comarca con maior densidade poboacional desta provincia e de Galicia é a de Vigo, detentando a mínima provincial a comarca de Pontecaldelas, con 47,1. Pontevedra bate así mesmo o récord como media provincial de Galicia, acadar 197,5 habitantes por km2, e Lugo a mínima provincial con 40,7. En xeral, as comarcas máis poboadas están nas zonas costeiras das provincias de Pontevedra e Lugo, destacándose no interior, como excepci a esta regra, a comarca que incle á cidade de Ourense. A poboaci tende a concentrarse, non en raz da extensin territorial, senn nas zonas que lle ofrecen mellores posibilidades de subsistencia. Zonas que en Galicia localízanse onde hoxe están as cidades máis grandes e as sas respectivas áreas de influencia: xunto cas catro capitais de provincia, Santiago de Compostela, Vigo, Ferrol e zona das Rías Baixas. S12 das 42 comarcas presentan unha densidade poboacional superior á media de Galicia. Son as comarcas de Ferrol, Marias, Costeira Meridional, Hmeda, Padr, Arousa, Pontevedra, Vigo, Baixo Mio, Condado, Ourense e Lugo. Estas comarcas concentraban xa en 1.986 65,28% de toda a poboaci galega en so 22,62% da superficie da nosa comunidade. Non nos cabe dbida algunha de que o censo de 1.991 confirmou e acentuou aínda máis este proceso concentracional. Proceso que ven de moi atrás, como imos a apreciar no punto seguinte. 2.6.3.2. Indice de crecemento da poboaci das comarcas galegas dende 1970 a 1986 Ofrecemos a continuacin o índice de crecemento da poboaci das comarcas galegas, por provincias, dende 1.970 a 1.986. É o período que segue a desenvolverse hoxe, en que a poboaci galega maior de 65 anos (o obxecto directo deste informe) deu o seu maior salto cuantitativo, como veremos máis adiante. Cadro nm. 12. Índice de crecemento da poboaci das comarcas galegas, 1.970-1.986. Provincia Comarca Índice Provincia Comarca Índice A Corua 9,78 Ourense -3,47 Bergantios 1,70 Carballio 1,37 Marias 23,12 Ribadavia 1,99 Ferrol 4,58 Celanova -24,14 Ortigueira -15,14 Ourense 20,80 Fisterra -6,93 Pobra Trives -29,49 Heda 25,84 O Barco -10,11 Costeira Meridio- Viana -18,10 nal10,13 Bande -22,02 Padr4,37 Xinzo de Limia -11,49 Pontes 1,97 Verín -12,07 Montaosa Cen- tral -11,86 Pontevedra 17,81 Lugo -3,81 A Estrada -9,86 Cervo 17,64 Lalín -6,50 Foz 4,58 Arousa 18,49 Mondoedo -8,17 Pontevedra 23,26 Ribadeo -7,11 Vigo 32,04 Begonte, Castro Pontecaldelas -7,21 de Rei -10,46 A Caiza -7,11 Vilalba -11,63 Condado -4,77 Lugo 16,67 Baixo Mio 14,84 Monterroso -11,83 Sarria -6,47 Montaa -20,69 Chantada -12,12 Monforte -9,15 Quiroga -13,05 Fonte: Elaborado a partires do padr de 1.986 (INE) Nese periodo de 16 anos, o maior índice de crecemento dao a comarca de Vigo (32,04%), seguida polas comarcas Hmeda (25,84%), a de Pontevedra (23,26%), Ferrol (23,12%) e Ourense (20,80% de crecemento). Polo contrario, entre aquelas comarcas nas que o crecemento foi negativo (perderon poboaci), destácase en primeiro (ou ltimo) lugar Pobra de Trives, que perdeu neses anos case o 30 por cento da sa anterior poboaci, seguida de Celanova (-24,14%), Bande (-22,02%) e a Montaa luguesa (-20,69%). A despoboaci de comarcas montaosas e do interior en favor das comarcas urbáns e costeiras foi aceleradísima. Movemento migratorio que producirá nas primeiras un acelerado envellecemento da poboaci, como logo veremos. O que, á sa vez, deberáse ter moi en conta á hora de programar servicios sociais (fogares de día, residencias) concretamente para os anciáns. 2.6.4. Segundo municipios. Tanto o crecemento como o descenso da poboaci son así mesmo tamén bastante desiguais dentro de cada comarca, segundo os diversos municipios de que se trate. Porque con frecuencia, dentro dunha mesma comarca, a poboaci mvese dun termo municipal para outro, xeralmente buscando mellores condicins de traballo e de vida. As delimitacis municipais non teen tanta importancia como as comarcais á hora de establecer unha política de servicios sociais para os maiores (obxeto, repetimos, deste informe). De ahí que non consideremos necesario ofrecer aquí os cadros coa evoluci pormenorizada da poboaci galega por municipios. Pois o criterio hoxe comunmente aceptado de que os servicios sociais (residencias, fogares de día) deben aproximarse cada vez máis medio natural no que os anciáns viven, na mior parte dos casos parece poder cumplirse con servicios comarcais, non necesariamente en cada municipio. Aquí limitámonos, polo tanto, a un apunte máis xeral sobre a desigual evolucin da poboaci entre uns municipios e outros. Na comarca coruesa das Marias, por exemplo, que creceu unha media do 23,12% dende 1.970 a 1.986, vemos que hai unhas diferencias tremendas dentro da mesma. Mentras creceu aceleradísimamente a poboaci dos municipios de Oleiros (57,88%), Cambre (46,43%), Arteixo (37,09%) ou A Corua (27,50%), houbo outros municipios que nese mesmo periodo de tempo perderon poboaci en proporcis moi semellantes. Así, Cesuras (-35,96%), Oza dos Ríos (-34,52%), Paderne (-29,05%) ou Vilarmaior (-22,25%). Na comarca de Ferrol observamos, dende un gran crecemento en municipios como Nar (39,34%) ou Fene (39,09%), ata outros de forte baix poboacional como os de Cabanas (-36,03%) ou Neda (-22,59%). Os municipios de Santiago de Compostela, co 46,76% de crecemento e o de Negreira, cun 25,76% (-25,76%) de crecemento negativo constituen os dous extremos na comarca coruesa Hmida, que en conxunto acadou un crecemento medio de 25,84%. Boiro (26,36%) e Lousame (-13,80%) serían os extremos contrapostos na comarca Costeira Meridional. As Pontes de García Rodríguez (68,68%) e Capela (-53,87%) na comarca de As Pontes de García Rodríguez. Incluso en comarcas como Montaosa Central, que en conxunto perde unha media de 11,86% (-11,86%) da sa poboaci, dase un gran contraste entre o municipio de Ordes, que aumenta considerablemente (18,48%) e o de Boimorto (-42,43%). En bastantes comarcas da provincia de Lugo danse contrastes semellantes. Na comarca de Cervo, mentras o municipio de Cervo crece un 77,18%, o de Ourol baixa un 37,10% (-37,10%). Na comarca de Lugo, mentras o municipio deste mesmo nome crece un 21,77%, o de Castroverde baixa un 18,28% (­18,28%). E aínda que na provincia luguesa a maior parte das comarcas dan crecemento medio negativo, non é mesmo perder un 23,24% da poboaci como Friol (-23,24%) que perder o 1,52% como Monterroso (­1,52%), na comarca do mesmo nome. En canto ás comarcas ourensáns, os contrastes máis soados danse entre os municipios de Avin (42,20%) e Arnoia (-20,22%), na de Ribadavia; Ourense (39,62%) ou Taboada (39,46%), e Nogueira de Ramuín (-57,60%) ou Esgos (-35,96%), na comarca de Ourense; entre o municipio de O Barco de Valdeorras (27,69%) e o de Petín (-51,88%) na comarca de Valdeorras; Sandiás (10,68%) e Calvos de Randín (-22,51%) en Xinzo de Limia. Na provincia de Pontevedra, baste citar como exemplos de contraste os municipios de Nigrán (54,56%) e Soutomaior (-9,32%) na comarca de Vigo; e os de Ponteareas (8,51%) e Crecente (-39,67%) na comarca do Condado (4). 2.6.5.Factores que determinan a evolucin demográfica. Vimos xa como a poboaci se distribe de xeito moi deisgual entre uns territorios e outros. Por países, por comunidades, por provincias, por comarcas e ata por municipios e, incluso poderíamos dicir que por parroquias e aldeas. Mentras nunhas a poboaci aumenta aceleradamente, noutras dimine coa mesma celeridade. O cal acaba influindo tamén de xeito decisivo na porcentaxe de poboaci ancián e a sa calidade de vida, obxeto propio do presente informe. ¿E por que sucede isto? ¿Cales son os factores que determinan a evoluci demográfica?. Tres son os factores decisivos da evoluci demográfica: a taxa de natalidade, a taxa de mortalidade e os movementos migratorios. Se un territorio ou espacio xeográfico ten máis nacementos que defuncis, e recibe de fora (inmigrantes) máis persoas que as que se marchan (emigrantes), a poboaci aumenta. Se, polo contrario, o nmero de defuncis, sumado co dos que emigran, é maior co nmero dos que nacen e dos que chegan de fora, ent a poboaci dismine. Xa vimos (punto 2.6.1.) como a poboaci de Galicia aumentou no presente século moito menos que a poboaci de Espaa no seu conxunto. Concretamente, tomando a poboaci de 1.900 como índice 100 tanto para Espaa como para Galicia, no censo de 1.991 a poboaci espaola acadaba o índice 208 mentras que a de Galicia s chegaba índice 137. O que hai que atribuir, sen dbida, a que a relaci entre nacementos, defuncis e migracis daba para Galicia un saldo moito menos favorable que a media espaola. Ofrecemos a continuacin algs datos sobre como foron evolucionando as taxas de fecundidade e as de mortalidade en Galicia, así como en comparacin coas mesmas taxas de Espaa. Logo daremos datos sobre os saldos migratorios en Galicia durante o presente século. A combinaci destes tres factores daranos, sen dbida, a evolucin da poboaci galega (5). 2.6.5.1.Taxa de fecundidade. Por taxa de fecundidade enténdese a relaci que hai entre a taxa de natalidade (nero de nacementos) e o nmero de mulleres en idade considerada fértil: mulleres entre os 15 e os 49 anos. Cadro nm. 13. Taxa de Fecundidade 1.970 1.975 1.981 Espaa 2,87 2,80 1,99 Galicia 2,28 2,34 1,91 A Corua 2,31 2,44 1,98 Lugo 2,05 1,99 1,87 Ourense 1,66 1,61 1,36 Pontevedra 2,68 2,73 2,09 Fonte: "A Poboaci de Galicia. Proxeccis". CIEG Vemos neste cadro que a media de nacementos por muller en idade fértil baixou considerablemente desde 1.970 a 1.981. En canto a Galicia, baixou sobre todo nas provincias de Ourense e Lugo. Os datos dos ltimos censos (1.986 e 1.991) non están aínda reflectidos neste cadro. Nembargantes, sabemos que non fixeron sen acentuar a tendencia á disminuci da natalidade en Espaa e en Galicia. Xa dixemos (punto 2.5) que a taxa de fecundidade en Espaa era en 1.991 de 1,3 fillos por muller, a maís baixa da Comunidade Europea, xunto coa de Italia. As causas deste descenso da natalidade nas ltimas décadas son tanto de tipo material como cultural. A incorporaci da muller traballo fora da casa, o coecemento dos anticonceptivos, os cambios no concepto de familia, así como a emigracin, son algns dos factores que a explican. 2.6.5.2. Taxa de mortalidade A evolucin da taxa de mortalidade foi máis desigual se se compara Galicia co conxunto de Espaa, así como, dentro da mesma Galicia, entre as diversas provincias. Mentras en Espaa baixa claramente nas ltimas décadas, en Galicia aparenta estabilizarse. E dentro de Galicia, somentes baixa sensiblemente na provincia de Pontevedra, precisamente a provincia na que a sa estructura de poboaci por idades (tamén chamada pirámide demográfica) é maís semellante á media de Espaa. Precisamente polas razs contrarias, na provincia de Lugo aumenta sensiblemente a taxa de mortalidade durante as décadas reflectidas no seguinte cadro. Cadro nm. 14. Evolucin da taxa de mortalidade 1.960 1.965 1.970 1.975 1.980 1.984 Espaa 8,4 8,5 8,3 8,4 7,8 7,7 Galicia 8,6 8,8 9,2 9,5 8,9 8,7 A Corua 8,4 8,2 8,6 9,1 8,4 8,7 Lugo 9,9 10,1 11,1 12,1 11,6 10,8 Ourense 9,1 9,4 9,8 10,5 9,9 8,9 Pontevedra 8,8 8,6 8,7 8,2 7,7 7,7 Fonte: "A Poboaci de Galicia. Proxecci". CIEG. O cadro está tomado do xa citado "Mapa de Servicios Sociais de Galicia", da Direcci Xeral de Servicios Sociais (6). En termos xerais, a taxa de mortalidade baixa a medida que melloran factores como a alimentacin e os servicios hixiénico-sanitarios. Nembargantes, cando a emigraci se intensifica (como pasou nos anos 60-70 en Galicia) pode suceder que nas zonas máis deprimidas quede unha proporci demasiado alta de vellos. Entn, o resultado final é que a taxa de mortalidade da poboaci residente aumenta inevitablemente. E iso aínda que a taxa de mortalidade infantil dismina sustancialmente, como sucedeu nesa década en Galicia (63,7 por mil en 1.950, 12,8 por mil en 1.982) (7). 2.6.5.3. Saldos migratorios en Galicia. De ata que punto foi importante a emigracin, tanto para modificar a evolucin poboacional como a estructura de idades da poboaci galega, danos idea o seguinte cadro. Cadro nm. 15. Saldos migratorios. Valores absolutos e porcentaxes sobor da poboaci inicial do período Período A Corua % Lugo % Ourense % Pontevedra % Galicia % 1.901-1.910 55.038 -8,4 -31.250 -6,7 -24.596 -6,1 -15.564 -3,4 -126.446 -6,4 1.911-1.920 23.941 -3,5 -34.807 -7,2 -19.724 -4,8 715 0,2 -77.757 -3,8 1.921-1.930 22.855 -3,2 -36.820 -7,8 -20.273 -4,9 -19.495 -3,6 -99.443 -4,7 1.931-1.940 31.184 4,1 12.122 2,6 1.057 0,2 19.154 3,4 63.517 2,8 1.941-1.950 16.887 -1,9 -36.079 -7,0 -27.423 -6,0 -34.970 -5,4 -155.359 -4,6 1.951-1.960 59.376 -6,2 -60.843 -12,0 -46.805 -10,0 -70.319 -10,5 -237.343 -9,1 1.961-1.970 79.139 -7,9 -80.492 -16,8 -55.615 -12,3 -13.921 -2.1 -229.167 -8,8 1.971-1.980 5.448 -0,5 -15.965 -3,3 -6.192 -1,5 -21.008 -2,8 -6.597 -0,2 Saldo migratorio = Variaci intercensal - crecemento vexetativo. Fonte: "A poboacin de Galicia. Proxecci". CIEG. "Análises e proxeccis dos recursos humanos en Galicia". INE. (8) Se exceptuamo-la década dos anos 30-40, os saldos migratorios de Galicia foron fortemente negativos. Sobre todo nas décadas de 1.960 e 1.970, datas nas que arreciaron as emigracins para os países centroeuropeos. Debido á crise econmica do mundo industrial, na década 1.971-1.980 a emigracin detense ata reducirse casi ata cero. Xunto co descenso da natalidade, acelerado á sa vez pola emigraci, son os factores que explican o estancamento práctico da poboaci galega e o constante envellecemento da pirámide demográfica. Pero esta emigraci non se producíu s para os países estranxeiros, senn tamén para outras rexis máis desenvolvidas de Espaa (sobre todo Catalua e País Vasco). E igualmente, na mesma Galicia, dunhas provincias para outras, dunhas comarcas para outras, duns municipios para outros da mesma comarca. De tdalas maneiras, o saldo migratorio é xa, dende fai anos, negativo tamén para Galicia. Alomenos, o saldo migratorio en relaci cos países estranxeiros. Como o demostra o feito de que no ano 1.991s emigrasen 4.951 galegos, mentras outros 6.968 retornaban a Galicia. Que agora sexan máis os que retornan que os que se van, contribe sen dbida a aumenta-la porcentaxe dos nosos anciáns, obxeto deste informe. Pois é evidente que unha boa parte dos retornados veen xa xubilados ou primos á idade de xubilacin; namentras que a maioría dos que se van pertencen a idades xuvenís ou adultas-medias. 2.6.6.Pirámide da poboacin galega segundo o censo de 1991. A continuaci ofrecemos a pirámide demográfica de Galicia segundo o censo de 1.991. É a forma de que poidamos apreciar dun vistazo como estaba distribuida, a comenzo desta década, a poboaci galega por tramos de idades. Gráfico n. 4. Pirámide da poboaci galega. Poboaci total de homes: 1.317.900 Poboaci total de mulleres: 1.413.771 (9) Se comparamos esta pirámide de poboaci coa do conxunto de Espaa, que xa ofrecemos no gráfico n. 3, do epígrafe 2.5.4, e facendo abstracci do tamao de ámbalas das pirámides, non é difícil percibir que a de Galicia reflicte unha poboaci máis envellecida. Os tramos de poboaci maior de 65 anos son proporcionalmente maís longos cos do conxunto de Espaa. E a medida que avanza a idade, a desproporci entre a porcentaxe de homes e a de mulleres faise máis grande. Esto s pode deberse a que a combinaci dos tres factores citados -natalidade, mortalidade, saldos migratorios-producíuse en Galicia con intensidades diferentes. Sobre todo foi moito máis negativo o saldo migratorio. 2.6.7.Evolucin da poboacin galega maior de 65. Pero sendo o obxeto deste informe a poboaci galega maior de 65 anos, convén pasar xa decididamente a ocuparnos dela máis en concreto. Para iso, primeiro daremos os datos de que podemos dispor en canto á sa evoluci no presente século. Logo ofrecermos unha prospectiva acerca de como prevén os demgrafos que vai evolucionar de cara primo futuro. 2.6.7.1. Evolucin da poboacin maior de 65 anos en Galicia no presente século e comparacin coa do conxunto de Espa. En primeiro lugar vexamos como evolucionou a poboaci galega maior de 65 anos e a sa comparaci coa espaola, segundo catro censos diferentes do presente século. Son os datos que ofrecemos no seguinte cadro nmero 16. Cadro nm. 16. Evolucin, en Galicia e en Espaa, da poboaci maior de 65 anos. 1.900 1.970 1.981 1.991 Galicia Espaa Galicia Espaa Galicia Espaa Galicia Espaa 5,1 5,2 11,1 9,7 13,5 11,3 16,5 13,8 Fonte: Elaboraci propia a partires de estudios diversos (10) Neste cadro vemos como a porcentaxe da poboaci maior de 65 anos, dentro do conxunto poboacional, era en 1.900 lixeiramente menor en Galicia que no conxunto de Espaa. Pero en 1.970 esta porcentaxe xa superaba de Espaa en caseque punto e medio. En 1.981 era superior en dous puntos e das décimas. E en 1.991 xa acadaba caseque tres puntos máis ca media espaola. En resume, a poboaci galega envelleceu a ritmo máis rápido ca do conxunto de Espa durante todo o que vai de século. 2.6.7.2. Diferencias porcentuais da poboaci maior de 65 anos entre as catro provincias galegas. Como dentro de Galicia as diferencias porcentuais da poboaci maior de 65 anos son moi importantes entre unhas provincias e outras, ofrecemos aquí os datos de como foron evolucionando, estes porcentaxes desde 1970. É o que podemos ver a continuaci, no cadro nmero 17. Cadro nm. 17. Evolucin provincial da poboaci galega maior de 65 anos ANO - 1970 ANO - 1981 ANO - 1986 ANO - 1991 A Corua % 10,5 12,4 13,6 15,3 Lugo % 14 18,2 19,6 22,1 Ourense % 12,5 16,6 17,9 23 Pontevedra % 9,6 11,3 12 12,3 Galicia % 11,1 13,5 14,6 16,8 Elaboraci propia a partir das mesmas fontes (11). O primeiro que salta á vista é a forte desigualdade das provincias galegas entre sí, en canto ás porcentaxes de poboaci maior de 65 anos. As catro aumentaron fortemente a sa poncentaxe de persoas maiores durante as timas décadas, pero unhas moito máis ca outras. A mínima segue a dala a provincia de Pontevedra, coa porcentaxe máis baixa de Galicia e tamén sensiblemente inferior á media espaola. A provincia de Lugo viera dando as porcentaxes máximas de Galicia ata o censo do ano 1986, pero, inesperadamente vese sensiblemente superada no censo do ano 1991 pola provincia de Ourense. Dicimos inesperadamente porque, ata o momento de redactar este informe non vimos ningunha análise que esplique este salto no envellecemento da provincia ourensán. Sospeitamos que algo terá que ver coa distinta metodoloxía que se aplicou na confecci do censo do ano 1991. Nel quitáronse moitos supostos residentes que en realidade levaban xa bastante tempo ausentes do seu municipio de orixe, sobre todo por motivos de emigraci. E quizáis iso afectou sobre todo a moitos municipios ourensans do medio rural. Así espallado o censo, deu como resultado comprensible o disparo da porcentaxe de persoas maiores que, máis a mido que os xoves e adultos, quedaran nas sas aldeas. A porcentaxe das persoas maiores de 65 anos na provincia da Corua permanece a medio camio entre a media espaola, á que supera, e a media galega, pola que é superada. Todos estes datos son reflexo, sen dbida, dos designais niveis de desenvolvemento que se dan dentro da propia Galicia, que fai que unha parte da xente das zonas máis deprimidas emigre para as de nivel máis alto, quedándose case semnpre os vellos nas primeiras. 2.6.7.3. Distribucin da poboacin galega maior de 65 anos por raz de sexo. En Galicia, coma no conxunto de Espaa a noutros países, hai entre as persoas maiores de 65 anos unha porcentaxe moito máis elevada de mulleres ca de homes. As mulleres son xa o 60 % e os homes o 40 % en neros redondos). É este un dato importante, pois iso significa que os problemas de viudez, soedade, descolgamento da Seguridade Social e demais afectarán a moitas máis mulleres ca homes. A desproporci dase nas catro provincias, aínda que é máis acentuada nas de Pontevedra e A Corua. O cadro seguinte ofrécenos estes datos, para o conxunto de Galicia e por provincias. Na primeira columna figura a porcentaxe de persoas maiores de 65 anos sobre o conxunto da poboaci. Na segunda, o tanto por cento desa porcentaxe que está constituído por homes. Na terceira o acadado por mulleres. Cadro nm. 18. Poboaci galega maior de 65 anos por sexo e por provincias Elaboraci propia (12). Maiores de 65 anos Homes Mulleres A Corua 15,3 39% 61% Lugo 22,1 43% 57% Ourense 23,1 42% 58% Pontevedra 12,3 37% 63% Galicia 16,5 40% 60% Para evitar confusis, unha lectura sinxela e o mesmo tempo correcta do anterior cadro sería a que segue: O 16,5% da poboaci galega son persoas maiores de 65 anos; e delas o 40% son homes e o 60% mulleres. E a mesma lectura se fai en cada provincia. Pois do contrario, podería sacarse a absurda impresi de que o conxunto de persoas maiores de 65 anos e menor cdos homes e mulleres por separado. 2.6.7.4. Distribucin da poboacin galega maior de 65 anos por tramos de idades. Tamén é significativa, sen dbida, a distribuci da poboaci que neste informe estamos a chamar anciá (tolos maiores de 65 anos) por tramos de idades. Pois poden resultar essencialmente distintos, por exemplo, o tipo de servicios sociais que se deben ofrecer ás persoas de 66 ou 67 anos dos que necesiten as que pasan de 85. Para os efectos deste informe, imos limitarnos a distinguir dous grandes tramos de persoas maiores. Un que incle ás que teen de 65 a 79 anos, e outro ás que teen 80 anos e máis. O máis significativo aquí é a medida na que a idade afecta á crecente invalidez das persoas, polo que moitas que antes podían ser clasificadas como "válidos" van convertíndose en "asistidos" é conseguintemente os servicios necesarios para elas cambian de xeito substancial. No cadro seguinte atémonos polo tanto a este dato, o grao de vellez, sen ter en conta outros como podería ser a diferenciaci por sexos en cada tramo de idade. Son os datos do seguinte cadro nmero 19. Cadro nm. 19. Distribuci segundo tramos de idade. De 65 a 79 anos De 80 anos e máis A Corua 76,5% 23,5% Lugo 75,4% 24,5% Ourense 75,3% 24,7% Pontevedra 77,8% 22,2% Fonte: Elaboraci propia (13). Con esta elaboraci efectuada para este informe a partir dos datos do censo do ano 1991, comprobamos en primeiro lugar que máis das tres cartas partes da poboaci que convimos en chamar anciá están comprendidas no tramo de 65 a 79 anos. E, como era de esperar, é a provincia coa pirámide demográfica menos avexentada en térmos relativos, Pontevedra, a que incle neste tramo unha porcentaxe máis alta: 77,8%. Polo contrario, a provincia de Ourense, é a que ten unha porcentaxe máis alta de persoas con 80 e máis anos: 24,7%. Son sen dbida estes aproximadamente 106.000 galegos de 80 anos para arriba, os que necesitan máis atencins da sociedade e uns servicios sociais máis custosos. 2.6.8.Evolucin previsible, de cara primo futuro, da poboacin galega maior de 65 anos. Os estudios demográficos veen tratando, desde hai algs anos, de averiguar prospectivamente cal será a evolucin da poboaci de cara futuro. Claro que, para que estes cálculos resulten algo rigurosos, s poden facerse para periodos de tempo non demasiado longos. Os que podemos manexar á hora de redactar este informe abrangen ata o ano 2006; e destriben este periodo por tramos de cinco anos, conincidendo coas datas nas que soen renovarse os censos de poboaci (14). Coa imprescindible advertencia de que se trata de estudios prospectivos, polo tanto serios pero suxeitos a variacis que non puideron ser previstas no momento de efectualos, ns arriscámonos tamén a utilizar estes datos no presente informe. Considerámolo imprescindible para ofrecer unha imaxe aproximada do nmero de persoas maiores de 65 anos coas que hai que contar, así coma dos servicios que deben estar xa a construirse, ou alomenos planificarse, para elas. Ofrecemos estes datos a partir do ano 1991 inclusive. Pero a continuaci da columna referente a 1991, poemos tamén, entre paréntese, os datos xa correxidos polos reais no censo dese mesmo ano. Así, o lector deste informe poderá ter unha idea da lixeira variaci que pode ir dándose, entre os datos prospectivamente calculados e os reais. En calquera caso, dese xeito verifícase tamén que a desviaci entre os datos calculados e os xa verificados para o ano 1991 é realmente pequena. Son os datos do seguinte cadro nmero 20. Cadro nm. 20. Evolucin da poboaci galega maior de 65 anos, prevista ata o ano 2006 Provincias Anos: 1991 (1991 censo) 1996 2001 2006 A Corua 163.634 (161.207) 176.571 190.641 190.523 Lugo 81.525 (84.005) 83.563 83.965 79.010 Ourense 80.723 (80.264) 84.622 87.335 85.287 Pontevedra 116.544 (119.463) 126.081 137.708 138.650 Galicia 442.427 (444.939) 470.837 499.649 493.470 Reelaboraci propia a partir das citadas fontes (15). O nmero de persoas maiores de 65 anos previsto de cara primo futuro seguiría a crecer fortemente, para o conxunto de Galicia, ata o censo do ano 2001. Logo baixaría lexeiramente no censo de poboaci previsto para o ano 2006. Iso mesmo confirmaríase para tres das catro provincias, sendo excepci a de Pontevedra na que aínda seguiría a medrar, anque xa pouco, o nmero de persoas maiores. Esta mesma tendencia é, polo demais, plenamente corroborada por outras fontes de credibilidade cientifica acreditada (16). Quedan así desmentidos os presaxios entre simplistas e catastrofistas que ás veces se len en certas elucubracis de prensa, no estilo de "se seguen a crecer na mesma proproci os anciáns ata o ano 2040....". Pois a porcentaxe de anciáns que hai nunha época está en funcin da de nacementos que houbo noutra época e de emigrantes noutra. Tamén depende do crecemento da esperanza media de vida; pero parece que ésta xa non pode biolicamente incrementarse moito máis. 2.6.8.1. Esta mesma previsin por provincias. Por suposto que este índice global de crecemento non acada unha destribucin homoxénea, nin moito menos, entre as diversas provincias de Galicia. As previsins prospectivas son que, en xeral, crecerá menos naquelas provincias nas que ata o de agora crecera máis, como Lugo e Ourense, e crecerá máis nas que, como Pontevedra e A Corua, ata o de agora se tian incrementado menos. Esta evolucin por provincias é moi importante tela en conta en orde a planifica-los servicios sociais para as persoas maiores. Esta desigual e aparentemente contradictoria evolucin é a que se reflexa no seguinte cadro 21. Cadro nm. 21. Indice de crecemento previsto por provincias galegas, desde 1990 ata 2010 (Indice 100 = 1986). Ano Galicia A Coru Lugo Ourense Pontevedra 1990 105,20 104,99 104,38 105,63 105,79 1995 111,12 112,55 106,93 109,69 113,25 2000 118,64 121,72 107,83 114,13 125,57 2005 117,63 122,66 100,98 111,39 127,41 2010 117,46 124,83 93,52 110,44 129,93 Fonte: Elaboraci propia a partir do estudio citado (17). Como cabía esperar, xa no ano 1990 a provincia de Pontevedra é a que máis crece en poboaci maior de 65 anos, mentras que a de Lugo empeza a crecer menos cá media de Galicia. Invírtese claramente a tendencia respecto das décadas anteriores. Esta nova tendencia (crecer máis a porcentaxe de persoas maiores naquelas provincias onde antes crecera menos) non fará senn seguir acentuándose. Así, para o ano 2010, no que a porcentaxe de crecemento prevista para Galicia é, como xa vimos no anterior cadro, de 17,4%, esta porcentaxe será amplamente superada polas provincias de Pontevedra (29,9%) e A Corua (24,8%). O contrario sucede coas provincias de Lugo e Ourense, que acadan porcentaxes substancialmente máis baixas cá media de Galicia. A de Ourense cunha porcentaxe de crecemento de s10,4% nos 24 anos calculados; e a provincia de Lugo sendo a nica que incluso da un crecemento negativo respecto ano 1986 (pois o índice de persoas anciáns baixa de 100 a 93,52). É dicir, a provincia de Lugo, desde o ano 2005 para aduante, terá sensiblemente menos vellos que tia en 1986. E a provincia de Ourense empezará tamén a perder poboaci ancián en neros absolutos desde arredor do ano 2000. Esta inversin de tendencia da pirámide demográfica resulta inesorable, co paso do tempo. E darase de xeito asemade desigual por comarcas, por sexos, etc. Así coma, por suposto, entre os dous tramos de idades nos que soe dividirse a poboaci maior de 65 anos: persoas de 65 a 79 anos (tamén chamada por algs demgrafos "terceira idade xove") e as de 80 anos e máis (denominada por uns cuarta idade e por outros "terceira idade ancián"). Pero pensamos que, coas cifras e cadros ata o de agora ofrecidos son máis que suficientes para se formar un panorama relativamente completo da poboaci ancián en Galicia. 2.6.9.Evoluci prevista no nmero de persoas maiores para Galicia e porcentaxes con respecto a Espa. A continuaci ofrecemos a variaci que se prevé en Galicia en canto nero e porcentaxe de persoas maiores de 65 anos. Damos primeiro as cifras previstas para o conxunto de Espaa, logo, na segunda columna as previstas para Galicia; finalmente, nunha terceira columna ofrecemos as porcentaxes que as cifras de Galicia representan con respecto conxunto de Espaa. Son os datos que nos da o seguinte cadro 22. Cadro nm. 22. Persoas maiores de 65 anos previstas en Galicia e porcentaxe con respecto a Espaa. Ano Total Espaa Total Galicia Porcentaxe Galicia 1990 5.116.650 432.432 8,4% 1995 5.626.752 456.783 8,1% 2000 6.098.990 487.698 7,9% 2005 6.141.337 483.549 7,8% 2010 6.193.573 482.836 7,7% Elaboraci propia a partir do estudio citado (18). Vemos que a porcentaxe de persoas maiores de Galicia con respecto ás do conxunto de Espaa, descende lixeira pero constantemente. Se nas décadas anteriores estas porcentaxes se incrementaron en Galicia máis ca no resto de Espaa, agora está a sucede-lo contrario. Incluso en termos absolutos, o nero de persoas maiores de 65 anos está previsto que empece a baixar en Galicia a partir dos comenzos do século XXI, mentras no conxunto de Espaa seguirá a crecer. 2.6.10. Evolucin prevista por provincias con respecto total de Galicia. Vexamos agora como se prevé que será esta evoluci en cada unha das catro provincias, con respecto total de Galicia. Pois dentro da propia comunidade autnoma está prevista unha redistribucin das persoas maiores diferente da que tivera lugar en décadas anteriores. Vexámolo no cadro 23. As porcentaxes de cada provincia respecto do total de Galicia poémolas entre paréntese debaixo da cifra provincial prevista de persoas maiores de 65 anos. Cadro nm. 23. Evolucin nas procentaxes previstas por provincias con respecto conxunto galego. Ano Galicia A Coru Lugo Ourense Pontevedra 1.990 432.432 156.544 83.051 79.672 113.165 (36,2%) (19,2%) (18,4%) (26,2%) 1.995 456.783 167.826 85.081 82.738 121.138 (36,7%) (18,6%) (18,1%) (26,5%) 2.000 487.698 181.500 85.798 86.085 134.315 (37,3%) (17,5%) (17,6%) (26,65) 2.005 483.549 182.893 80.349 84.017 137.290 (37,9%) (16,6%) (17,3%) (28,2%) 2.010 482.836 186.138 74.415 83.303 138.980 (38,6%) (15,4%) (17,2%) (28,8%) Fonte: Elaboraci propia, a partires de datos do mencionado estudio (19) Como pode observarse, as porcentaxes previstas de maiores crecen constantemente nas provincias de Pontevedra e A Coru con respecto do conxunto de Galicia, namentras baixan nas de Lugo e Ourense. O contrario do que antes viera sucedendo. Tamén o nero absoluto de persoas maiores empeza a descender nas das provincias orientais, a partir de comenzos do primo século, mentras nas occidentais segue aínda a incrementarse. 2.6.11. Porcentaxes previstas de persoas de 80 anos e máis no conxunto das persoas maiores de 65 Mais dentro do conxunto das persoas maiores de 65 anos, merece especial atenci o grupo das que teen 80 anos e máis. É o grupo no que abundan máis os viudos, os crecentemente discapacitados, os que necesitan unha axuda especial por parte da sociedade. E para os que hai que contar cunha maior cantidade de servicios sociais. No seguinte cadro 24 ofrecemos as porcentaxes previstas que van a representa-las persoas de 80 e máis anos dentro do conxunto das persoas maiores. Os datos refírense tanto a Galicia en conxunto como a cada unha das catro provincias. Cadro nm. 24. Evolucin da proporcin de persoas de 80 anos e máis sobre o conxunto da poboaci ancián. Anos 1.990 1.995 2.000 2.005 2.010 Galicia 21,96% 22,38% 21,45% 22,83% 24,17% A Corua 22,23% 22,30% 21,18% 22,13% 23,64% Lugo 22,69% 22,70% 22,39% 25,16% 27,65% Ourense 23,08% 24,65% 23,96% 26,06% 26,74% Pontevedra 20,28% 20,72% 19,59% 20,41% 21,47% Fonte: Reelaboraci a partires dos datos do citado estudio (20) Tratándose da porcentaxe que previsiblemente irán representando ata terminada a primeira década do século XXI as persoas maiores de 80 anos entre as de 65 anos adiante, é obvio que a evolucin deste grupo de poboaci será inversamente proporcional á evolucin do outro grupo de idade: o grupo das persoas de 65 a 79 anos. Canto maior sexa a porcentaxe das persoas maiores de 80 anos, menor será o das persoas de 65 a 79, e viceversa. Pois ben, a porcentaxe das persoas maiores de 80 anos sube caseque constantemente. A excepci é o lustro que vai do ano 1.995 2.000, no que baixa un pouco, para voltar a subir nos seguintes. E isto está previsto que suceda no conxunto de Galicia, e tamén en cada unha das catro provincias. Nembargantes, as provincias nas que este grupo de idade incrementarase en porcentaxe maior serán as de Lugo, que sube cáseque cinco puntos, e a de Ourense, na que sube perto de catro puntos. Nas provincias de Pontevedra e A Corua, o crecemento previsto da poboaci ancián incide aínda para eses lustros, sobre todo no primeiro grupo de idade (as persoas de 65 a 79 anos), e en menor medida no segundo grupo do que estamos a tratar neste punto. 2.6.12. Resume da evolucin prevista para a poboacin galega maior de 65 anos Ofrecemos a continuacin a diferencia entre a poboaci galega maior de 65 anos de 1.990 e a prevista para o ano 2.010, así como os diferentes índices de crecemento previstos tanto para o total como para cada un dos dous grupos de idades (de 65 a 79 anos, e de 80 e máis anos). Este resume pese apreciar no seguinte cadro nmero 25, referido conxunto de Galicia. Cadro nm. 25. Diferentes índices de crecemento entre 1.990 e 2.010 Total maiores de 65 anos De 65 a 79 anos De 80 anos e máis Ao 1.990 432.432 337.459 94.973 Ao 2.010 482.836 366.147 116.689 Diferencia 50.404 28.688 21.716 Indice de crecemento 10,4% 8,5% 28,8% Fonte: Elaboraci propia a partires do mencionado estudio (21) Como vemos, dende o ano 1.990 2.010, o crecemento do nmero de anciáns previsto para o conxunto de Galicia é de 50.404. Iso significaría un índice global de crecemento do 10,4 %. Pero distribuido entre os dous grupos de idades que soen considerarse na poboaci ancián, este crecemento previsto resulta sustancialmente desigual. En efecto, o nmero de persoas de entre 65 e 79 anos prevese que crecería 28.688, o que rebaixaría o índice de crecemento a s 8,5%. Namentras o nero das persoas de 80 e máis anos incrementaríase en 21.716, o que elevaría o índice de crecemento ata o 22,8%. Por suposto que esta desigualdade nos índices de crecemento entre os dous grupos de idades acadaría matices moi diferentes tamén entre unhas provincias e outras. 2.6.13. Esperanza media de vida en Galicia e comparacin coas outras comunidades automas. Coidamos que non está por demais ofrecer aquí o dato referente á esperanza media de vida en Galicia, así como a sa comparaci coas restantes comunidades autnomas. Ofrecémo-lo referido a 1988, os nicos dos que dispoemos (22). Cadro nm. 26. Coece-lo maá Esperanza de vida nacer por comunidades automas Andalucía 74,46 Arag 76,54 Asturias 74,81 Baleares 75,76 Canarias 74,24 Cantabria 75,46 Castilla y Le 75,60 Castilla-La Mancha 76,34 Catalua 76,88 C. Valenciana 74,87 Extremadura 74,82 Galicia 75,23 Madrid 76,27 Murcia 74,67 Navarra 75,33 País Vasco 74,97 La Rioja 74,74 Fonte: INE. Tablas de mortalidade da poboaci espaola, 1988. Neste cadro vemos que a esperanza media de vida nacer era en Galicia de 75,23 anos. Entre as 17 comunidades autnomas de Espaa, Galicia ocupaba o posto nmero 10. A esperanza de vida máis alta ostentábaa Catalua, e a máis baixa Canarias, sendo de 2,64 anos a diferencia máxima entre ámbalas das comunidades. En calquera caso, Espaa e cada unha das sas comunidades automas situábanse con evidencia en pleno mundo desenvolvido, en canto a esperanza media de vida se refire. Galicia, tamén. 2.6.14. Algo sobre galegos centenarios. Non estará por demáis dicir aquí ds verbas sobre os casos de especial lonxevidade en Galicia. Xa vimos que os tres quintos da poboaci galega maior de 65 anos son mulleres. Máis alta é aínda a porcentaxe das mulleres sobre a dos homes na poboaci de 80 anos e maís. E, desde logo, é moito maior entre os centenarios. Se se pode dicir que o ancián medio é unha anciá, con máis raz hai que dicir que o centenario medio galego é unha centenaria. Esto é o que vén a demostrar unha investigacin efectuada recentemente en Galicia por un equipo da Universidade de Santiago dirixido polo psicogo Xess Fraiz Calvo. Titlase precisamente "A poboaci centenaria en Galicia" e está editado pola Consellería de Traballo e Servicios Sociais. Pois ben, dos 398 centenarios que este equipo puido localizar en Galicia no período estudiado (1986 a 1991) resultou que 309 eran mulleres e s 89 homes. Este estudio resalta que a gran maioría, concretamente o 86%, naceron no medio rural, nunha boa porcentaxe en zonas de monta. A gran maioría deles empezaron a traballar moi pronto, antes dos 10 anos, e a ocupaci normal da sa vida foi a agricultura. Por ser xeralmente agricultores por conta propia, a xubiliacin laboral tal como oficialmente se entende non tuvo lugar na sa vida: s foron disminuíndo progresivamente o seu ritmo de traballo para abandonalo finalmente a medida que as forzas tamén ían faltando. En realidade, sempre tiveron algo en que ocuparse. Seguiron vivindo coa sa familia, e no marco existencial co que estaban familiarizados. O 76% destes centenarios eran vios, o 22% solteiros e s o 2% acadaron esta condici estando casados. A maioría deles eran á sa vez fillos de pais lonxevos. O réxime de comidas que tiveran habitualmente na sa vida fora sinxelo e pouco variado. S un 7% destas persoas centenarias seguen agora un réxime alimenticio especial. En xeral, tiveron moi poucas veces necesidade de recurrir a consultas médicas. A maioría deles dormen máis de 10 horas diarias. En xeral, o nivel de estudios destes centenarios é moi baixo, abundando, sobre todo nas mulleres, os casos de analfabetismo. Parece claro que unha natureza persoal especialmente sá, un marco existencial sen grandes excesos nin roturas, é un ambiente socio-familiar acolledor constiten a base máis adecuada para desenvolverse nunha vida lonxeva. 2.6.15. Resumo sintético deste apartado. Neste apartado do informe sobre a situaci dos anciáns en Galicia, tratamos de dar ante todo unha visin documentada sobre a forma en que veu evolucionando a poboaci galega no presente século. E, dentro dela, como evolucin e prevese que sega evolucionando nos primos lustros a poboaci maior de 65 anos. Vimos que a poboaci galega incrementouse menos cá media espaola, debido sobre todo a que en Galicia a proporci de emigrantes foi maior. Este mesmo feito foi fundamental para conquerir que a proporci de poboaci anciá se incrementase en Galicia máis cá media de Esaa, sobre todo nas décadas de 1970 e 1980. Verificamos asemade un dato que acosta ignorarse: que hoxe o nero e proporci de anciáns está xa crecendo en Galicia menos cá media espaola e prevese que, dentro de poucos anos, empece a disminuir incluso en termos absolutos; nembargantes seguirá aínda crecendo a proporci deles comprendida no grupo de 80 e maís anos. Dos datos aludidos, podemos ir apuntando algunhas a modo de conclusins deste capítulo. Por exemplo, as seguintes: -A etapa de crecemento intenso da poboaci maior de 65 anos xa empezou a retardarse en Galicia. Hoxe, o crecemento xa é inferior da media espaola, tendendo a estancarse primeiro para comenzar a descender lixeiramente na primeira década do século XXI. Isto traducirase nun leve rexuvenecemento da pirámide demográfica galega no seu conxunto. - Nembargantes, se consideramos globalmente a poboaci maoir de 65 anos (chamada convencionalmente "anciá" neste informe), o seu proceso de envellecmeento interno seguirá acentuándose. A raz é que, dentro dela, o segundo grupo de idade (o de 80 e máis anos) seguirá crecendo tanto en nero como en proporci primeiro grupo (o de 65 á 79 anos). Este crecemento maior da poboaci demàis de 80 anos supoerá un incremento importante das necesidades de atencin especializada. Pois as persoas de idade máis avanzada sofren un deterioro maior nos seus niveis de autonomía de sae en xeral, de integracin social, de valerse por si mesmas. Por dicilo coa terminoloxía oficialmente máis utilizada, van deixando progresivamente de ser "válidados" para convertirse en "asistidos". - Dentro das provincias galegas, o rítmo de crecemento da poboaci anciá será moi diferente entre uns e outros. O mesmo sucederá entre as diversas comarcas e os diferentes municipios. En xeral, e respondendo á diversa estructura actual da poboaci en cada zona, a poboaci anciá crecerá máis de presa nas zonas en que a sa proporci actual aínda é menor. - Non parece previsible que os movementos migratorios para fra de Galicia volten a ter a importancia que tiveron noutras épocas. A pirámide demográfica galega, tomada no seu conxunto, xa non estará, polo tanto, tan condicionada pola emigraci. Non obstante, os desprazamentos da poboaci duns lugares para outros dentro da propia Galicia seguirán dándose, segundo as leis do desigual desenvolvemento socio-econmico. Esto si que seguirá condicionando a redestribuci interna da poboaci. -Aínda que os demgrafos consideran demasiado aventurado facer previsis máis alá do ano 2010, o cálculo xeral entre éles é que, entre esa data e o ano 2025 sentirase no incremento da poboaci anciá espaola o peso das maiores taxas de natalidade que se deron no noso país a partir dos anos 50. Para ent cumprirán os 65 anos os nenos e rapaces que abarrotaron os colexios espaois nas décadas dos 70-80. Galicia non quedará fra desta evolucin. NOTAS 1. Elaboraci propia, tomando como base o cadro que nos ofrece o "Mapa de servicios sociais de Galicia", t.I, pax. 89, editado pola Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta. E completado cos datos do censo de 1991, segundo o "Anuario El País 1993", pax. 410-411. 2. Elaboraci propia a partir de datos do "Mapa de Servicios Sociais" antes citado, pax. 103, e do "Anuario El País", paxs. 410-411. 3. Elaboraci propia a partir dos datos e cadros do xa citado "Mapa de Servicios Sociais de Galicia", t.I, páxs. 101 ss. 4. Elaboraci propia a partir dos datos e cadros do xa citado "Mapa de Servicios Sociais de Galicia, páxs. 125 ss. 5. Elaboraci propia a partir dos datos e cadros do xa citado "Mapa de Servicios Sociais de Galicia, páxs. 171 ss. 6. Tomo I, páx. 173. 7. Ibidem, páx. 177. 8. Ibidem, páx. 179. 9. Vid "Anuario El País 1993", pax. 413. 10. Elaboraci propia a partir dos datos contidos no "Mapa de Servicios Sociais", t.I, páx. 182, e "Anuario El País 1993", páxs. 410-411. 11. Elaboraci propia a partir de datos contidos no "Mapa de Servicios Sociais", t.I, páx. 183 e 186, e no "Anuario El País 1993", páxs. 410-411. 12. Elaboraci propia a partir dos datos do "Anuario El País 1993", páxs. cit. 13. Ibid. 14. Vid. por exemplo "Mapa de Estudios Sociais de Galicia", T.I. páxs. 195 ss. 15. Censo de 1991, e "Mapa de Estudios Sociais de Galicia", t.I, páxs. 198-199. Aquí foi imprescindible facer unha reelaboraci a fondo para este informe. Pois resultaba evidente que as cifras de persoas maiores previstas para a provincia de Ourense na páxina 198 deste "Mapa" s trinta e tantas mil persoas miores de 65 anos) era a todas luces imposible de ser tomada en serio. De aí que tivésemos que buscar pola nosa conta datos verosímiles referentes a esta provincia. Optamos por obtelos a base de sumar os das outras tres províncias para cada unha das datas consideradas, e restalos logo dos que para o conxunto de Galicia se ofrecen na páxina 199. Os datos resultantes son os que, para este informe, lle adxudicamos á provincia de Ourense. 16. Vid. "La terecera edad en Espaa: Aspectos cuantitativos" paxs. 139 ss. Estudio editado polo Instituto Nacional de Servicios Sociais (INSERSO), do Ministerio de Asuntos Sociais - Madrid, 1991. 17. Ibid., páx. 137 ss. 18. Ibid. páx. 106 ss. 19. Ibidem. 20. Ibid. pax. 195 21. Ibid., páxs. 155 e 171 22. Tomado do diario "El País", do 6 de setembro de 1992. Estes mesmos datos foron xa presentados pola nosa Instituci na ponencia "Problemas específicos de los ancianos en el ejercicio de los derechos fundamentales", nas VII Xornadas de defensores del pueblo que tiveron lugar en Santiago de Compostela os días 23-25 de setembro de 1992. PARTE SEGUNDA PROBLEMAS ESPECÍFICOS DAS PERSOAS DE IDADE AVANZADA. SOLUCIÓNS QUE SE VEÑEN OFRECENDO 3. INTRODUCCIÓN: NUNHA SOCIEDADE RÁPIDAMENTE CAMBIANTE. Non cabe dbida que a nosa sociedade está cambiando profundamente, nuns aspectos en sentido claramente positivo e noutros quizáis negativo. Os medios de comunicacin e transporte van chegando progresivamente a talas partes. O ensino foise xeneralizando. As pensins e as prestacis sanitarias están alcance do comn dos cidadáns, alomenos a niveis elementais. Por razs tanto materiais coma culturais, a familia transformouse profundamente. A mesma rapidez coa que se pruducen os cambios culturais fai máis difícil a comprensi e convivencia entre as diversas xeracis. As diferencias entre o medio rural e urbano difumínanse en moitos aspectos. Non digamos nada da enorme aceleraci que experimentou a nosa toma de conciencia dos dereitos cidadáns, coa instauraci da democracia primeiro e da autonomía despois. Con iso ingresamos nesa minoría da poboaci mundial (o 10%, sunha de cada 10 persoas no conxunto do mundo) que podemos participar activa e libremente nas decisis políticas, sociais e culturais que afectan ás nosas vidas. E proba da importancia que isto ten tamén para os anciáns é o interese que nas ltimas campaas electorais poen os diversos partidos políticos por atraerse a este colectivo que constite xa aproximadamente a quinta parte do todo o electorado. Estos e outros cambios influíron decisivamente na modificaci do papel que hoxe xogan as persoas maiores na nosa sociedade. De aí que neste capítulo do noso informe consideremos necesario expoer algs dos rasgos que caracterizan o rol do ancián na sociedade de hoxe, así como os específicos problemas que se suscitan en relaci co desempeo da seu novo papel. Fixarémonos tamén nalgs dos problemas que son específicos das persoas de idade avanzada, e as solucins con que a nosa sociedade vén tratando de afrontalos. 3.1. Unha "vellez digna" como horizonte. Deliberadamente, utilizamos neste informe o concepto de vellez digna. Incluso propoemos como ideal e deber ético para as xeracis adultas e novas o de contribuír a asegurar unha vellez digna nosos maiores. Excluímos conscientemente falar de vellez ideal. E é que non existe unha vellez ideal; s, se acaso, formas idealizadas de imaxinarse a vellez. Idealizacis que a fantasia tende a situar máis facilmente en biografías alleas ou en tempos pasados. Pero a verdade é que non se acostuma a dar na realidade. Cando dicimos que tal persoa tivo unha vellez feliz, ou que antes os anciáns eran máis respeitados ou mellor atendidos, tendemos a olvidar como era a realidade para a gran maioría deles. Olvidamos que o envellecemento leva consigo, inexorablemente, decadencia nas ordes física, psicolxica e mental. É a etapa da vida en que van disminuíndo os niveis da autonomía e capacidade de valerse por si mesma, que a persoa alcanzara coa adultez. Por suposto as épocas pasadas tian tamén as sas ventaxas para o escaso nmero de persoas que alcanzaban a lonxevidade. Acostumaban pasa-la vellez no ambiente familiar, atendidos por alg dos fillos (xeralmente numerosos). Nunha época en que a transmisi da cultura se efectuaba por vía predominantemente oral, eran dalgunha maneira os vehículos da sabiduría. Os seus consellos eran máis tidos en conta (sucede aínda en etnias como a xitana) que agora, cando poden ser contrastados cos estudios dos seus netos ou cas informacins da televisin. O feito de que o ancián fose ata a sa morte dono da sa casa, as terras e quizais os pequenos aforros en metálico, obrigaba seus herdeiros a conservarlle unha certa forma de respeito. En non poucos casos, os av quedábanse cargo dos netos mentras os pais emigraban ou íanse a face-la sega a Castela. Todo iso, non pode facernos olvidar que a gran maioría das persoas envellecía e morríanse en idades moito máis temperáns que hoxe. Que carecían de asistencia médico-sanitaria. Que a alimentacin deixaba moito que desexar. Que non existían as pensins de xubilacin, nin as residencias para anciáns (salvo os "asilos", para casos extremos). Comparando aqueles tempos cos de hoxe, a calidade de vida dos anciáns deu pasos axigantados para acercarse que podemos calificar como vellez digna. Os mesmos anciáns son, en xeral, os primeiros en recoecelo. Aínda que, por suposto, segue habendo fallos ou carencias; e non sería san para a sociedade crer que xa está facendo demasiado polos maiores. 3.1.1.É falso que o problema estea resolto "noutros países". Debemos evitar tamén aludir a "outros países", coma si neles a problemática dos anciáns estivese idealmente resolta. É un falso tico no que acostumamos caer con frencuencia os espaoles e, dentro de Espaa, quizais máis os galegos. A realidade é que os países que se atoparon co fenmeno social dos anciáns antes que ns, deberon atendelo tamén antes (uns 10, 15 ou 20 anos antes). Pero en primeiro lugar son poucos (os euroccidentais do centro-norte), e ning deles presume de ter xa o problema satisfactoriamente resolto. Unha parte das experiencias que eles fixeron poden servirnos de inspiraci a ns. Noutros aspectos, deberemos abrir os nosos propios camios, sen renunciar, á vez, a que algn día tamén poidan ser tiles s demais. Iso mesmo vale para as diversas comunidades autnomas espaolas que foron asumindo a xestin dos servicios sociais. Na maioría estanse facendo cousas boas, das que uns e outros deberemos ir aprendendo. En todo isto, hai que evitar tanto o mimetismo como a politizaci barata e triunfalista. O tema dos anciáns, pola sa complexidade e volume e pola novidade dos problemas que suscita, é un dos que deben ser abordados á sa vez con rigor e coa necesaria humildade. 3.1.2.Necesidade de aprender a envellecer. O fenmeno social novo na historia da humanidade consiste en que a lonxevidade, que antes sconseguían unhas poucas persoas, está hoxe alcance do cidadán medio. Son as grandes maiorías populares as que hoxe poden chegar, como media, 70 ou 80 anos. Ó ser un fenmeno social novo esixe tamén actitudes novas para afrontalo. Hai que aprender a envellecer. Aprendizaxe que cada ancián ten que facer por se mesmo. Pero aprendizaxe que deben de colaborar tamén as xeracis xovens e adultas. O comportamento do ancián ante o seu propio envellecemento acostuma estar determinado polo que foi antes a sa propia historia persoal, e como vai percibindo os cambios, tanto propios como do entorno. A biografía de cada un ten, no fondo, unha gran continuidade nas actitudes básicas. Cada un crece desde si mesmo, e declina ou envellece desde si mesmo. De aí que sexa moi difícil establecer normas xenerais, válidas para todos, sobre o que sería un bo envellecemento. Alimentar sempre os desexos de vivir, comenzando por coida-la propia sade física e mental. Aumenta-las propias experiencias, mantendo o nivel de actividade física e psíquica que a cada un lle sexa posible. Seguir cultivando os contactos sociais, dando preferencia a aqueles ambientes que a cada un lle poidan servir de apoio. Procurar coecer e eludi-los factores de risco para a sade. Non desaproveita-las ocasins de dar ternura e afecto, así como recibilos dos demáis. Cultivar conscientemente a visin positiva das cousas e dos acontecementos. Estar disposto a asumir responsabilidade, na medida que as propias forzas o permiten. Ir habituándose a acepta-la propia vellez, como a maneira natural que nesa etapa se ten de aceptarse a si mesmo. Aceptaci de si mesmo que é base para a tolerancia e a aceptaci dos demais. Velaquí algunhas das actitudes básicas que poden axudarnos a aprender positivamente a envellecer. Dalgunha maneira, quen aprende a cultivar actitudes positivas ante a vellez nunca é vello no espíritu. A vida, sobre todo na vellez, pode chegar a ser moi dolorosa. Pero para quen sexa consciente de que a vida, pese ás sas dores e limitacins, segue sendo o máis marabilloso que temos, cada día máis que se sinte vivo pode traerlle novos motivos para marabillarse, para estar agradecido á vida. Aprender a envellecer é en boa parte, para o ancián, aprender a adaptarse. Adaptarse a sí mesmo, cando as facultades disminen; e adaptarse entorno, que á sa vez segue cambiando. Para a sociedade, axudar ancián nesta adaptacin é, tamén, ir modificando o marco da vida do ancián para facilitarlle esta adaptaci. Que vai desde acompasa-lo paso co seu si se o saca a pasear; aguanta-la televisi máis alta ou máis clara para que o ancián poida seguila, e compaxinar cos gustos do ancián a selecci dos programas; poer quizais cintas antideslizantes nas escaleiras da vivenda, pasamáns nos corredores, agarradoiros no bao, etc. Pero entremos xa na análise de problemas específicos con que se atopan os anciáns de hoxe e solucis que se lles veen ofrecendo. 3.2.A XUBILIACIÓN COMO LOGRO SOCIAL E ESIXENCIA DE NOVAS ADAPTACIÓNS. En Espaa, e noutros países desenvolvidos, os 65 anos constiten para a maioría da xente a fronteira entre a vida laboral e o ingreso no que se chama clases pasivas. É tamén traspasa-lo umbral hacia a ancianidade. Aínda non hai moitas décadas que o "retirarse" era unha posibilidade s alcance das persoas con economías desafogadas: rentistas, profesionais con aforros suficientes. As persoas pertencentes ás clases populares víanse obrigadas a traballar mentres a sade llo permitise e puidesen encontrar emprego, pasando despois a depender dos seus fillos ou familiares dispostos a coidalos. O sistema de xubilacins inventouse primeiro para facilita-lo relevo xeneracional entre os traballadores da industria. Hoxe estendeuse empregados en xeral, revistindo matices diferenciados segundo se trate de automos ou traballadores por conta allea. Hoxe, o xubilarse chegar a certa idade ou cumprir un certo período de traballo está alcance da gran maioría dos cidadáns e, neste sentido, constite un logro social de primeira orde. En principio, iso posibilita un merecido descanso despois dunha vida de traballo ás veces extenuante, e libera postos de traballo para as xeracis novas; facilita tamén a renovaci das empresas coa incorporaci de novos saberes e tecnoloxías, que difícilmente poderían asimilar as persoas maiores. 3.2.1.O ideal da "xubilacin flexible". Pero pese a constituír globalmente un gran logro social, a xubilaci non é percibida por todos coma un feito unívocamente positivo. Diríamos que para moitos é un momento á sa vez desexado e temido. Uns aprecian máis a xubilaci coma un feito liberador; pensan que, quedar liberados do traballo como obrigacin, terán maiores posibilidades para organiza-la sa vida e dedicarse que sempre desexaron. Outros a ven sen embargo como unha ruptura do entramado ambiental en que estaban acostumados a moverse; temen reaxustes existenciais que a xubilaci vai a esixirlles, desde arranxarse con menos ingresos econmicos ata buscar novas relacis sociais que suplan compaeiros de traballo ou como enche-los baleiros do tempo de lecer. Que prevalezan os factores percibidos como positivos ou os negativos pode depender do grao de satisfacci que cada un tivese no seu traballo profesional, do gratificante ou montona que lle resulte a convivencia familiar, da sade, do nivel de estudios, a capacidade de iniciativa para emprender novas cousas e todo un longo etcétera. Os que miran con máis aprensin que optimismo o feito de xubilarse propugnan como política ideal a este respecto a de unha "xubilacin flexible". Que as persoas poidan ir disminuíndo progresivamente a sa actividade laboral, ben traballando menos horas ou encargándose de tareas máis sinxelas de acordo coas sas disminuídas facultades; pero en todo caso, sen ser bruscamente apartadas da vida activa. Na práctica esta "xubilaci flexible" s está alcance dalgunhas persoas ou sectores determinados: o presidente dun banco que pasa a ser conselleiro; algunhas profesins liberais (escritores, artistas, avogados con bufete propio); pequenos comerciantes ou campesios autnomos, que seguen traballando máis ou menos aínda despois de terse xubilado ... Dous factores de elemental realismo fan imposible para a maioría acollerse a este tipo de xubilacin. Por unha parte, a necesidade de liberar postos de traballo para as xeracins novas. Doutra, a crecente racionalidade econmica esixida ás empresas para poder competir no mercado. Racionalidade que con frecuencia imp á vez a incorporaci de novas tecnoloxías (dificiles de aprender polos maiores) e a reducci da man de obra. Aínda que pareza paradico, o traballo é un ben escaso nos países desenvolvidos. E a necesidade de ocupar mozos que alcanzan a idade laboral ou rematan os seus estudios pode considerarse máis perantoria que a de apraza-las xubilacis. Polo demáis, todos coecemo-la cantidade de problemas para a renovaci e ata para a convivencia que se xeneran en moitas pequenas empresas familiarias, poendo en perigo a sa propia existencia, cando ás veces os cabezas da familia non aceptan a necesidade de traspasar responsabilidades s fillos. Todo isto lévanos a concluír que o concepto ideal de "xubilaci flexible" tende razoablemente a ser substituído polo de "idade normal" para xubilarse. E que a idea de "idade normal" é un concepto relativo segundo os tipos de sociedade. Nas sociedades desenvolvidas parece claro que o problema dos que alcanzaron a "idade normal" da xubilaci (hoxe, os 65 anos) é como mellor organiza-la sa nova vida de xubilado; e o problema da sociedade no seu conxunto é como axudalos a facelo. Polo demais, e proba do complexo que é este problema, é que agora na mesma Unin Europea comenzou xa a baraxarse a posibilidade de retrasa-la idade da xubilacin e prolonga-la vida activa dos traballadores, como a "resposta máis apropiada" á actual evolucin demográfica. 3.2.2.A necesaria preparaci. Parte do problema consiste, unha vez máis, en que o feito das xubilacins masivas é novo, como o é, xa o dixemos, o envellecemento poboacional. E é, como tamén advertimos, un feito "sobrevido" máis que planificado. ¿Que significa isto? Pois que debemos ir respondendo a posteriori problemas que este fenmeno suscita; por falta de experiencia, non nos atopábamos demasiado ben preparados para afrontalo. Estanse a facer moitísimas cousas xa, pero cando un se adentra por este camio tense a impresin de que o treito que queda por recorrer é enorme. Claro que o conseguido neste campo por algns países que deberon de afronta-lo problema varias décadas antes que ns pode tamén resultarnos aleccionador. Nos seus acertos, para aprender; e nas sas equivocacis, para evitalas. Hoxe existe un acordo bastante extendido sobre a necesidade de prepararse para a xubilaci. Preparaci que debe abarcar desde a simple mentalizaci dos que van a xubilarse, ata a previsin dos reaxustes que isto pode esixir na vida persoal e familiar; as novas perspectivas que poden derivarse, como ocupar e ata aproveita-la maior cantidade de tempo libre ou que aprendizaxes e ata estudios pense intentar agora e que antes deberon beirearse pola necesidadede gaarse-la vida e saca-la familia adiante. Como asumi-la vellez como etapa natural da vida e dimensi da condici humana. A miudo, os reaxustes existenciais que se esixen son máis levadeiros no caso das mulleres e máis dolorosos no dos homes. Nas xeracins que hoxe se xubilan, a diferencia do que xa sucede entre as parellas e matrimonios novos, o frecuente foi que os traballos da casa estivesen reservados sobre todo ás mulleres. De aí que, para moitas delas, o seguir ocupándose da casa sup unha especie de continuídade. Pero para non poucos homes, o ter que pasar demasiadas horas na casa sen saber que facer, ou ir a mata-lo tempo bar de enfronte ou club de xubilados xenéralles unha sensacin como de sentirse intiles que ás veces afecta á sa propia autoestima. A maior parte das empresas espaolas aínda non teen plans sistemáticos de preparaci do seu persoal para a xubilaci. Menos aínda en Galicia. Tampouco se está vendo aínda que os sindicatos inclan este problema na negociaci dos convenios colectivos. Nen sequera as administracis pblicas e as empresas delas dependentes emprenderon ata agora plans de formacin que capaciten seus funcionarios e empregados para afronta-la xubilaci cunha maior seguridade cultural e psicolica. En Galicia, ntase esta carencia sobre todo en cidades como Ferrol, onde a reconversin, tan inevitable como dolorosa, produciu un alto índice de xubilacins anticipadas. Parece que institucins como o mesmo INEM, o INSERSO e os organismos similares das comunidades autnomas, deberian reconverter unha parte das sas actividades orientándoas á preparaci dos traballadores para a xubilaci. 3.2.3.O tempo libre, como oportunidade e como problema. O traballador que se xubila pasa de speto, de "non ter tempo para nada" a non saber que facer con tanto tempo libre. De pronto atase afastado da cultura do traballo e metido na cultura do ocio. Unha cultura do ocio que, ademais, é con frecuencia cara e pouco participativa; e os seus escenarios soen estar feitos para amosar uns valores -xuventude, beleza física, axilidade, vestir á moda- nos que o xubilado difícilmente podería competir. Así non é raro que se sinta desplazado nestas manifestacins culturais. Buscando como encher o seu tempo libre, con frecuencia o xubilado cae na pasividade de pasarse horas e horas contemplando as distintas teleseries e novelas radiadas, orientadas simple entretenemento. E non é que debamos minusvalorar en absoluto unha "novela" que día tras día axuda a distraerse a seis ou sete millns de persoas. Esas series cumplen unha funcin social nada despreciable, contribuíndo a facer máis levadeira a soedade, a enfermidade ou a simple necesidade de evasin de moitísimos homes e mulleres das clases populares. A crítica esa exacerbada que a estes programas soenlle facer certos sectores supostamente de élite pode incluso resultar negativa e pouco xusta, e non favorecela autoestima de tantos anciáns que apenas se atreven a recoecer que lles agradan diante do vecio profesor ou o neto universitario. Tamén existen outros programas que compaxinan máis equilibradamente o entretido co cultural propiamente dito. Pero en xeral cremos deberan abundar máis nos grandes medios os programas que axuden anciáns a aprender novos saberes. Saberes de orde práctico, que lles axuden a seguir sentíndose tiles: como arranxar unha billa, reparar unha pechadura, repoer unha lámpada avariada, podar unha árbore, coidar unhas plantas, renova-la pintura dunha habitacin, revisar pequenos fallos dun coche, cociar pratos novos no caso das mulleres ou aprender a desenvolverse na coci no caso dos homes que antes non se iniciaran neste mester; sobre temas de deita, hixiene e sanidade elemental, que van desde formas de gimnasia e fisioterapia ata economía doméstica ou poerse unhas inxeccis. Pero tamén saberes máis teicos que lles permitan amplia-los seus horizontes mentais e psicolicos. E istos poden ir desde o nivel do simple "hobby" ata o estudio dalg idioma ou, en casos excepcionais, incluso matricularse naquela carreira que un sempre tivo a ilusin de facer. Se se nos pedise citar un s programa que noso xuicio acerta a aunar utilidade, entretenemento e elevaci cultural, esperamos non ser inxustos se mencionamos, por exemplo, "El Club de la vida" que RNE transmite as fins de semana. Gustaríanos que as diversas radios e televisins pblicas, sobre todo a autonmica, se animasen a facer máis programas deste tipo. Incluso consideramos que tamén as cadeas privadas poderían decidirse, pois en principio non aparece como necesariamente incompatible o carácter comercial co servicial ou formativo. 3.2.4.Tendencia á diferenciaci. O que tamén está claro é que nun colectivo tan numeroso como o das persoas maiores dáse asi mesmo unha profunda diferenciacin. Agás o factor idade que dalgunha forma tende a homoxeneizalos, uns anciáns son moi diferentes doutros por raz de sexo, niveis culturais, ambientes en que viviron, gustos persoais, maneira de ser. De aí que unha política do ocio orientada cara as persoas maiores deberá ofrecer unha ampla variedade de oportunidades. Estudios sociolicos diversos (1) verificaron en que medida os homes anciáns son máis dados a sair á ra, pasear, reunirse cos amigos no bar ou en fogares da terceira idade; mentras as mulleres soen quedarse máis na casa realizando as tarefas fogareas, comentar coas vecias, ir de compras. A proporci de vars que mostran a sa preferencia por ir con certa siduidade a clubes e fogares da terceira idade era, segundo as enquisas, do 34,3 por cento, mentras baixaba a menos da mitade (16,6 por cento) nas mulleres. En calquera caso esta proporci baixaba a partires dos 75 anos. As actividades recreativas e a cafetería son os servicios polos que os nosos maiores confesan sentirse máis atraidos nestes centros. A biblioteca é máis frecuentada polos homes, e a peluquería polas mulleres. As viaxes e excursis atraen xeralmente máis as persoas maiores da terceira idade que da cuarta idade; e máis ás que viven co seu cxuxe e no medio urbano que que viven ss. Cifras oficiais do INERSO prevían que uns 357 mil espaoles maiores de 65 anos se beneficiarían do programa "Vacaciones para la Tercera Edad" na temporada 93-94, programa que á sa vez estaba subvencionado cun crédito de máis de 6.000 millns de pesetas. Non cabe dbida que moitos maiores aproveitaban esta idade para viaxar e coecer non poucos lugares do país, e aínda do estranxeiro, que antes non tiveran ocasi de viaxar. En Galicia non sou poucos os que antes nunca saíran da sa propia aldea, se non é para face-la mili ou para emigrar. Agora, aproveitan para coece-los variados paisaxes e poboacis da nosa Comunidade autnoma. Os 20.000 xubilados que, segundo as informacins de prensa participaron a principio do verán de 1993 no IV Festival da Terceira Idade celebrado en Melide, é unha mostra do interese que moitos poen en recupera-lo "tempo perdido", que antes de deberon dedicar a gaarse-la vida e sacar á familia adiante. En canto nivel de gastos que os nosos anciáns efectan nestas viaxes de vacacins, existe unha enquisa efectuada en 1989 polo Instituto de Estudios Sociolicos e de Opini Pblica (IDES) sobre o Programa de Vacacis para a Terceira Idade do INSERSO. Os seus resultados afirman que contriben de forma importante a redistribuír o fluxo turístico a través do conxunto do ano nas zonas de destino. Outros estudios revelan que o gasto medio diario dos nosos maiores nesas viaxes de vacacis é netamente superior que efectan nesas zonas boa parte dos turistas estranxeiros que os visitan na temporada estival; alomenos nalgunhas partidas, como as das excursis organizadas (2). 3.2.5. Nisto, o medio rural segue sendo diferente. En 1989 estableceuse en Espaa o sistema de axudas para a xubilaci anticipada dos agricultores. Dos 140.000 posibles beneficiarios que se calculaban, ata fins de 1991 s se acolleran a estas axudas 1.200 agricultores. Parece que as principais reservas dos agricultores para acollerse a estos supostos beneficios vénse cifrando, dunha parte medo de verse apartados do medio rural en que sempre viviron; doutra parte, réxime establecido para a transmisin da propiedade en favor do fillo que recibe as terras, que aparentemente obrigaría a deixar sen herdanza s demais fillos. Tales reservas compréndense moi ben desde moitos pobos de Galicia. Aquí está profundamente enraizado o sentido da igualdede no trato s fillos (considerado incluso moitas veces como grave cuestin moral e de concienca). E por outra parte, ¿a que vai dedicarse un agricultor de menos de 65 anos, probablemente con excelente sade, se o quitan de coidar a sa horta, o seu lameiro, as sas cepas ou o seu par de vacas?. I eso por moitas ganas que senta de non seguir cotizando cada mes á Seguridade Social. Pois en Galicia son con frecuencia os campesios os que viven como máis positivo o feito de xubilarse á idade oficialmente normal (65 anos), precisamente porque non lles obriga a romper co seu marco habitual de vida. Seguen entre os mesmos vecios e con idénticas ocupacis que antes; pero nestas ltimas o aspecto necesidade cede agora o paso aspecto voluntariedade: máis unha distraccin, non sempre confesada, que un traballo propiamente dito. De aí que o feito da xubilacin en Galicia se siga vivindo dun xeito substancialmente diferente, segundo se trate do medio rural ou urbano. E a raz é a gran cantidade que aquí hai de campesios automos. Xentes para as que o minifundio constituíu antes un medio de vida duro e con frecuencia escaso; pero que agora, unha vez que cobran as ss pensins, lles fai as veces dunha verdadeira terapia ocupacional. Polo contrario, no medio urbano a xubilaci sup unha ruptura moito maior e, polo tanto, esixe un esforzo máis grande de adaptaci. Adaptaci que vai a constituír cada vez máis a tarea da persoa maior. Pois como xa escribiu o gran médico e ensaísta Gregorio Marann: "Los nios obedecen, los jvenes se rebelan, los adultos se moderan y los viejos se adaptan". Adáptanse na medida das sas posibilidade, claro está. 3.2.6. Moitos máis homes que mulleres. Outro aspecto que cabe sinalar é que, entre os xubilados propiamente ditos, abundan moito más os homes que as mulleres. Isto sucederá sen dbida en toda Espa, pero dunha forma especialmente acentuada en Galicia. É o contrario do que acontece se nos referimos conxunto das persoas maiores de 65 anos. Nese caso, como xa vimos (no 2.6.7.3), as mulleres superaban en Galicia os tres quintos do total. Pero se se ten en conta s que conseguiron unha pensin de xubilacin, a porcentaxe de homes é moi superior á de mulleres. Na xeraci que hoxe constite a poboaci dos nosos maiores aínda á gran maioría das mulleres tocoulles en exclusiva exercer como amas de casa, labor sen suficiente recoecemento social e sen unha cobertura econmica. Entre as que traballaron fra da casa, moitas fixérono como asistentas sen seguridade social, costureiras a domicilio ou en traballos temporais sen cotizacin para xubilacin. Incluso no campo, onde en Galicia as mulleres sempre traballaron tanto ou máis c homes, a rama especial da Seguridade Social s foi xeneralizándose pouco a pouco. Aínda ent foi frecuente que en moitos casos s se cotizase polo cabeza de familia (xeralmente o marido), limitándose a muller a permanecer como usuaria da cartilla do esposo para as prestacis sanitarias, sen xerar dereito a xubilaci. Ás veces sucedía isto por faltar no noso campo unha tradici previsora, e outras pola dificultade obxectiva de obter dieiro suficiente para cotizar por varias persoas, nunha economía organizada aínda como para o autoconsumo do día a día. Consecuencia de todo isto é que, entre os actuais anciáns son moitas menos mulleres que homes as que xeraron co seu traballo o dereito legal a unha pensin propiamente dita. Boa parte destas non eccederon carácter de pensionistas ata que se quedaron viuvas; outras, ata que chegaron a aprobarse as chamadas pensins non contributivas. De aí que unha parte considerable dos actuais anciáns, sobre todo da cuarta idade (80 e máis anos), non chegasen a experimentar en Galicia a vivencia clásica do que hoxe propiamente chamamos xubilaci. Nin coma un corte coas ocupacins e relacins da s vida anterior, nin coma o cobro dunha pensin propia, nin coma o ter máis tempo de lecer ou non saber como enchelo. 3.3. CONDICIÓNS DE VIDA DOS NOSOS MAIORES. Intentamos aquí acercarnos ás condicis de vida nas que se desenvolven os nosos maiores. Unha das dificultades con que nos atopamos para iso é a insuficiencia de investigacins feitas en Galicia sobre o tema. De ahí que debamos recorrer tanto á observaci e reflexion personais, como ás investigacis levadas a cabo no conxunto de Espaa (e incluso noutras partes), na medida que nos parezan aplicables á situacin galega. ¿Como e con quén viven os nosos maiores?. ¿De qué medios econmicos dispoen para organiza-la sa vida?. ¿Como se ven a si mesmos e como se senten tratados pola sociedade?. ¿Son comprendidos e respetados en canto ás sas necesidades afectivas, ou polo contrario, a sociedade tende a marxinalos neste aspecto?. Velaquí algunas das facetas que trataremos neste apartado. 3.3.1.Formas de convivencia. Aquí tratamos de averiguar cantos dos nosos anciáns viven ss, cantos conviven con alguén e, neste segundo caso, que relaci (parentesco e demais) teen coa persona ou personas con que conviven. Un primeiro feito, quizais decisivo para condiciona-la calidade de vida do ancián, é o de que viva s ou poda convivir con alguén. É no caso de vivir s cando poden chegar a acumularse na sa existencia as "duas soidades" de que fala a propito dos anciáns o ilustre médico e humanista galego García Sabell: a soidade producida polo natural enquistamento do individuo mesmo e a soidade do entorno. Nunha enquisa efectuada para toda Espaa, e publicada en 1979, o Centro de Investigacis Sociolicas (CIS) tratou de averigua-las formas de convivencia dos nosos anciáns. Os datos desta enquisa distinguen entre sexos, así como polo nível de estudios. Pese catorce anos transcorridos desde a sa elaboraci, segue sendo a referencia máis científica con que contamos. Ofrecemos aquí os resultados daquela enquisa, coa advertencia de que intuimos que, polo menos no caso de Galicia, debeu crecer bastante a porcentaxe de anciáns e anciás que viven ss. Inclínanos a creelo así, por unha parte o forte crecemento que o nmero e a porcentaxe de anciáns experimentou nese período de tempo. Por outra, a inevitable acentuacin dos cambios sofridos polo ncleo familiar, así como o incremento dos anciáns da denominada carta idade. Os datos entn obtidos son os que nos reflexa o seguinte cadro nmero 27. Cadro nm. 27. Formas de convivencia, segundo sexo e nivel de estudios. % SEXO ESTUDIOS Total Varns Mulleres Sen Estudios Primarios Bachiller Superiores NC Vive s/a 19 10 25 20 17 14 15 16 Vive co seu esposo/a ou cos seus fillos 53 70 40 51 56 59 63 52 Vive cs seus fillos 18 11 23 19 15 13 7 24 Vive con outros familiares 5 4 7 5 5 7 5 1 Vive nunha residencia para a terceira idade. 5 5 5 4 6 7 10 6 Fonte: CIS. 1979. Elaboraci propia Iste cadro aparece cnmero 11 no estudio do CIS do que o tomamos (3). Segundo podemos obervar no precedente cadro, o 53 por cento da poboaci espaola maior de 65 anos convivía co seu cxugue ou co cxugue e os fillos na data na que se efectuou a enquisa. Esta proporci baixaba 45 por cento no caso dos enquisados residentes en Galicia. O 18 por cento convivía scos seus fillos, e o 5 por cento con outros familiares. Acadaba xa o 19 por cento a procentaxe dos anciáns que vivían ss, subindo ata o 25 por cento no caso das mulleres e baixando o 10 por cento no caso dos homes. O 5 por cento restante moraba en residencias de anciáns. O que a porcentaxe de mulleres que vivían soias sexa duas veces e media superior á dos homes, así como o que tamén sexan máis as que conviven cs fillos ou outros familiares, explícase sustancialmente polo feito de que viven máis tempo e quédanse vivas nunha maior proporci. Entre os anciáns que vivían con algn fillo ou familiar, o 68 por cento deles o facían co mesmo dun xeito permanente, sendo un 15 por cento os que debían alternarse por tempadas con distintos familiares. Galicia, c 81 por cento, era unha das comunidades que daban un maior grao de permanencia, s superada por Navarra (83 %). 3.4. COMO VENSE OS ANCIÁNS A SÍ MESMOS E QUE PENSAN DO TRATO QUE A SOCIEDADE LLES DA. Ó constitui-los anciáns como colectivo un fenmeno social relativamente recente, ata fai pouco tempo non existían sobre eles estudios sociolicos efectuados co suficiente rigor. De ahí que a literatura sobre os anciáns viera baseándose máis en percepcins ailladas ou anecdticas, tendendo a velos baixo prismas ticos. Estes estereotipos tendían a presentar anciáns, ben como persoas de carácter agrio e grun, ben baixo a imaxe sentimentalista de persoas ás que a sociedade non quere e abandoa. Aínda hoxe, a prensa sensacionalista tende a fixarse máis na anécdota do ancián abandonado xunto a gasoliira ou deixado nunha residencia sanitaria sen máis referencia c teléfono falso mentres a familia marcha de vacacins. Estes casos danse, tristemente, sobre todo nalgunhas grandes cidades, pero o morbo con que ás veces se apoderan dos periicos (sobre todo nos meses de estiaxe informativo) parece explicarse máis ben por aquel criterio do periodismo faciln segundo o cal "as boas novas non son noticia", que polo esforzo serio para ofrecer unha imaxe axeitada da forma na que realmente viven hoxe os nosos anciáns. E unha forma de averiguar como viven hoxe realmente os nosos anciáns é preguntarlles a eles co se ven así mesmos e qué opinan do trato que a sociedade lles da. É novamente un estudio do Centro de Investigacins Sociolicas (CIS) o que adica todo un longo capítulo a analiza-las respostas que os anciáns deron a esta dobre cuestin. O resumimos para este informe, por non ter motivos para dudar que segue sendo válido para a sociedade galega (4). 3.4.1.Ante sí mesmos. Pois ben, comenzando pola cuestin de como se vían os anciáns a sí mesmos no momento da investigaci (1980), hai que dicir que unha ampla maioría (61%) recoecían que vivían mellor que a xeneracin de anciáns que lles precedera. Un 21% que vivían igual, s un 8 por cento consideraban que peor. Ó preguntarlles se, en xeral, se sentían satisfeitos ou insatisfeitos ante a vida, eran máis do dobre os que se consideraban satisfeitos da vida (36% nunha enquisa, 40% noutra) que os que afirmaban estar insatisfeitos (18% e 15%). Claro que unha alta procentaxe (45%) contestaban que nin satisfeitos nin insatisteitos, inclinándose por recoecer luces e sombras nas sas vidas, quizais como o conxunto dos humáns. Por sexos, a porcentaxe dos homes que se declaraban satisfeitos ante a vida (39%) era superior ás mulleres (33%). E tratar de cuantificar máis nese grao de benestar ou malestar con que se sentían así mesmos na vida, o 33% non dubidaron en manifestar que se sentían ben e outro 45% contestaron que regular. Que se sentían mal o manifestaron un 14%, moi mal un 4% e moi ben un 2%. Parece significativo sinalar eiquí a escasa relacin que as respostas dos anciáns establecían entre o nivel dos ingresos econmicos e o estar ou non satisfeitos da sa vida. En relacin c ingresos econmicos familiares, a porcentaxe de anciáns que se declaraban satisfeitos da vida era do 35% entre os de ingresos máis baixos e non pasaba do 46% entre os de ingresos máis altos. A cota máis alta de satisfaccin vital estaba asociada con algns tramos de ingresos medios. Sen embargo, a relaci entre o nivel de estudios e o sentirse satisfeitos da vida sí era ascendente e constante. A porcentaxe de satisfeitos partía do 31% entre os anciáns que tian menos dos estudios primarios e acadaba o 58% entre os de estudios superiores. Polo contrario, o grao de insatisfaccin baixaba o 19% entre os de estudios inferiores ata o 4% entre os de superiores. En canto o hábitat en que se desenvolvía a vida dos anciáns, os dos pequenos pobos daban maior nivel de satisfaccin (45%), e o menor nivel (32%) os que vivían en cidades de máis dun milln de habitantes. En conxunto poderíamos resumir este apartado facendo nosos os termos en que os resumiu o autor do mencionado traballo sociolico: "A percepci personal que os anciáns teen de si mesmos en térmos de "satisfaccin ante a vida" contrasta cos ticos negativos que lles atribue a sociedade". 3.4.2.Ante a sociedade. ¿E co valoran os anciáns o trato que receben da sociedade? Vexámolo así mesmo a través das respostas. O 55% das persoas maiores de 60 anos (o estudio parte dese umbral de idade, non dos 65) consideraban que o trato que recibían da sociedade é b chegando esta porcentaxe a ser do 60% entre as persoas que teen 85 anos ou máis. O 10% (baixa 7% entre os maiores de 85 anos) consideraban que recibían un trato malo por parte da sociedade; e o 26% (16% entre os maiores de 85 anos) consideraban que recibían un trato indiferente. Dentro destas porcentaxes non aparecían como moi significativas as variacis entre as respostas dos anciáns por raz de sexo, estado civil ou hábitat. Sen embargo, sí o eran as relacionadas co nivel de estudios. Así, a porcentaxe dos que afirmaban que a sociedade os trataba con indiferencia (media 26%) baixaba 19 por cento entre os analfabetos e subía ata o 47 por cento entre os que tian estudios superiores. En calquera caso, se trata da percepci subxetiva que os anciáns teen da sociedade en relaci consigo mesmos, e quizais o que aquí se acusa é a influencia do nivel de estudios na conformaci da subxetividade. En resumo, o tico de considerar anciáns como colectivo grun e malhumorado non se confirma nas respostas. Pode que o nivel de respostas críticas hacia a sociedade houbera sido bastante maior se a enquisa se efectuase entre outros colectivos, coma os adolescentes. A conclusi pode ser que, cando se trata de medi-lo grao de malestar dos anciáns respecto da sociedade hai que distinguir entre as minorías marxinadas e a ancianidade en xeral. A gran maioría amase perfectamente consciente tanto do que melloraron respecto á forma de vida que houberon de soportar os anciáns de xeneracis anteriores, como agradecidos do que a sociedade fai por eles. O cal tampouco dismine un ápice a preocupaci que a sociedade debe ter polo feito de que un de cada dez anciáns declaren que se comporta mal con eles. 3.5.A SÚA SITUACIÓN ECONÓMICA. O 58% dos anciáns enquisados declaraban tamén ser propietarios da vivenda que habitan, o 16 por cento vivían de alugamento, e o 15 por cento en casa dalgn fillo ou familiar. Isto constite xa de por sí un dato en relaci coa situacin econmica. Para seguir averiguando máis a fondo esta situacin, preguntámonos agora das cousas. Primeiro, en que medida os anciáns se consideran independentes no econmico; en segundo lugar, cál é a fonte principal de ingresos con que contan. 3.5.1.En que medida son econmicamente independentes. O seguinte cadro nmero 28 ofrécenos a medida en que os anciáns, no tempo de efectuarse a enquisa do CIS, dependían econmicamente dos seus fillos ou familiares ou, polo contrario, contribuían cos seus propios aforros gastos da casa. Cadro nm. 28. Dependencia ou contribucin econmica s gastos da familia con quen se convive, segundo sexo e nivel de estudios. % SEXO ESTUDIOS Total Varns Mulleres Sen estudios Primarios Bachiller Superiores NC Depende econmicamente dos seus fillos ou familiares 19 12 22 19 17 32 ­ 49 Contribe gastos 62 70 59 63 61 59 72 22 NC 19 18 19 18 22 10 28 29 Fonte: CIS 1989. Elaboraci propia. Como se observa no anterior cadro do CIS (co nmero 12 no estudio que comentamos) o 62 por cento das persoas anciás que contestaron á enquisa deste organismo afirmaba contar con ingresos suficientes para contribuir econmicamete s gastos da familia coa que convivía; porcentaxe que se elevaba 72% no caso dos anciáns con estudios superiores. Esta independencia econmica protexía a unha procentaxe sensiblemente superior de homes (70%) que de mulleres (59%). Isto cabe atribuilo a que os homes poideron acceder en maior nmero a un salario remunerado por conta allea e percibi-la conseguinte pensi. O 19% do tdolos anciáns que contestaron, aínda dependían econmicamente dos seus fillos ou familiares. 3.5.2. Procedencia dos seus ingresos. Os medios econmicos de que dispoían as pesoas anciáns proveía dos seus propios ingresos nun 74% dos casos. Iste porcentaxe se elevaba ata o 95 por cento no caso dos vars e baixaba 58 por cento no das mulleres. Entre os que declaraban vivir dos seus propios ingresos, o 86% afirmaba que estes provian dunha pensin. Se elevaba 46 por cento a porcentaxe das mulleres que vivían dos ingresos do seu marido, e era do 12% o dos vars que vivían dos ingresos da sa esposa. De entre os que cobraban pensi (de xubilaci ou por viudedade), case o 90 por cen a percibían da Seguridade Social. A porcentaxe dos que non cobraban pensin algunha se reducía 4% entre os homes, pero se elevaba ata o 28% entre as mulleres. Sen dbida a maioría destes que non poideron acceder ás pensis atoparían logo solucin, menos parcial ou paliativa, coa entrada en vigor das chamadas pensis non contributivas. 3.5.3. A xeneralizacin das pensins, base econmica fundamental para unha vellez digna. Neste momento do noso informe, consideramos convinte chamar a atenci ante todo sobre o feito, histico sen dbida, de que as pensis se xeneralizaron. Primeiro a través do sistema do réxime xeral da Seguridade Social; logo ir integrándose os rexímenes especiais, como o autnomo agrario e outros; finalmente pola posta en vigor das pensis non contributivas. No caso de Galicia, este tipo de pensins viron a dar un mínimo de autonomía econmica a non poucas familias que na maior parte dos casos por non ter podido cotizar e ás veces incluso pola falta de informaci e por imprevisi, quedaran descolgadas da Seguridade Social. Hoxe pese dicir que non existen anciáns que non cobren pensin algunha, e en total páganse en Espaa redor de sete millns e medio de pensins. Esto constite un logro social de primeirísimo orde. S o dispor dos seus propios ingresos permite ancián o grao de autonomía e libertade que se asocia cunha vellez digna. Non está por demáis lembrar que en Espaa aínda no momento que o Centro de Investigacins Sociais (CIS) fixo a enquisa que viemos citando (publicada en abril de 1989), aínda ent un nmero sensible de anciáns (ata un 28% entre as mulleres) confesaban non percibir pensi algunha. Son relativamente poucos os países do mundo que implantaron esta cobertura xeneralizada das pensis para os seus anciáns. E pese dicir que, en xeral, é un fruto do que poderíamos quizais denominar "humanismo social europeo". De feito, este logro hai que asocialo co que histricamente se veu chamando "Estados do benestar", concepto culturalmente asociado coa Europa occidental. (Un país noutros aspectos tan desenvolvido como Estados Unidos, de tradicin histrica e cultural distinta, aínda non ten -intenta agora instauralo-un sistema xeneralizado de pensins ou de sanidade. Chegada con certo retraso a certos niveis do Estado de benestar, a nosa sociedade espaola non debe perde-la sa memoria histica e esquence-los logros conqueridos. Pois s o lembralos proporcionaralle a seguridade en sí mesma que a axude a seguer avanzando. De feito, a gran maioría dos nosos anciáns son perfectamente conscientes das sustanciais melloras conqueridas en comparaci que tiveron as anteriores xeneracis anciás. 3.5.4. Coantía actual das pensins. Sempre se poderá discutir se as pensin son ou non suficientes, e en que medida a situacin econmica do país permitiría mellora-las. Pois en ltimo termo, a contía das pensins para anciáns deberá ter relaci, dunha parte coas cotizacis efectuadas durante o tempo da idade laboral e, doutra, coa vontade política e as posibilidades econmicas coas que a sociedade conta en cada momento. Coa revaloraci establecida para 1994, a pensin mínima para pensionistas con 65 ou máis anos quedou establecida en 57.680 pesetas, tratándose dun xubilado con cxugue. A pensin mínima de viudedade é de 49.020 pesetas para as persoas desa mesma idade. Idéntica cantidade percibe o pensionista maior de 65 anos afectado de invalidez absoluta. O total de pensionistas é de case sete mills en 1994, e o monto total das pensins ascende para este ano a 5,8 bills de pesetas. A pensi máxima legal está fixada en 254.140 pesetas mes. A media indicada refírese ás pensins do Réxime Xeral da Seguridade Social; pero varían bastante, hacia arriba ou hacia abaixo, se se trata dos rexímenes especiais. Así as 41.100 pesetas mensuais que cobro como media unha xubilada do servicio doméstico durante 1992, ou as 45.300 pesetas que percibi ese mesmo ano unha traballadora por conta propia do Réxime Especial Agrario, quedaban sustancialmente por debaixo das 118.700 pesetas que acadaba o xubilado medio do Réxime Especial da Minería. Segn datos oficiais do Ministerio de Traballo e Seguridade Social, correspondentes a 1993, sun 24 por cento dos xubilados teen unha pensin superior ás 75.000 pesetas, mentres o 45 por cento non rebasaban as 55.000 pesetas. Neste mesmo ano a revalorizaci media das pensins con respecto ás do ano anterior foi do 7,6 % para as de Réxime Xeral, dun 5,9 % para o Réxime de Autnomos, dun 5,5 % para o Réxime Especial Agrario, dun 7 % para o Réxime Especial do Mar, e doutro 7 % para o Réxime Especial da Minería. 3.5.4.1. As pensins de Galicia, entre as máis baixas. Iso fai que, se o analizamos por rexis, a pensin media percibida polos xubilados galegos resulta ser das máis baixas de Espaa. Así teríamos que mentres a pensin que cobrou durante 1992 o xubilado medio do Principado de Asturias foi de 74.400 pesetas mensuais, en Galicia foi de 51.400 pesetas. Entre eses dous extremos estiveron as pensis doutras rexis como a Comunidade Valenciana (53.800), A Rioxa (53.900), Murcia (55.100), Baleares (52.400 pesetas de media), Extremadura (53.000), entre as baixas; ou o País Vasco (72.300), Madrid (69.400), Cantabria (61.900) ou Catalua (60.600) entre as altas. A explicaci destas diferencias entre comunidades automas está en relaci co sistema productivo preponderante en cada unha delas. Fai xa bastante que os traballadores da agricultura gan xeralmente menos c da minería ou os da siderrxia, poamos por caso. E todos sabemos a preponderancia que en Galicia tivo tradicionalmente a agricultura á hora de ocupar (ou subocupar) mán de obra. Pero incluso no ramo da agricultura, xeralmente cotizaron menos (menos anos e menos cantidade) os traballadores por conta propia que os traballadores por conta allea. É moi frecuente que os traballadores agrícolas automos ou por conta propia (tan preponderantes en Galicia) se acollan á tarifa e tempo estrictamente obrigatorio (antes 10 anos, agora 15) á hora de cotizar. Algo semellante sucede non poucas veces c automos da industria ou dos servicios (un taxista, un tendeiro, o dono dun pequeno bar). Polo contrario o normal entre os que traballan por conta allea é que esixan empresario que cotice polo tempo traballado completo e en base salario real. De ahí que incluso entre os traballadores do Réxime Especial Agrario, a pensin media dos que traballaron por conta allea (numerosos por exemplo en Andalucía ou Castilla-La Mancha) sexa superior (47.700 pesetas) á de quen (como en Galicia ou A Rioxa) o fixeron por conta propia (45.300 pesetas). Este desequilibrio na porcentaxe de pensionistas dos diversos rexímenes, en Galicia con respecto conxunto de Espa, é o que queda reflexado no seguinte cadro nmero 29. Refírese ano 1992. Cadro nm. 29. Nmero de pensionistas por rexímenes da Seguridade Social. (1992. En porcentaxes) REXÍMENES GALICIA ESPAÑA Xeral 28,1 47,1 Agrario 47,7 25,3 Autnomos 7,5 10,4 Mar 6,4 1,8 Outros 10,3 15,4 Fonte: Ministerio de Trabajo y Seguridad Social. Elaboraci Propia (6). Neste cadro vemos en efecto que, mentres a porcentaxe de pensionsitas do Réxime Xeral da Seguridade Social é moito máis alta no conxunto de Espaa que en Galicia, (47,1 por cento fronte 28,1 por cento), o contrario sucede c Réxime Especial Agrario (25,3% para o conxunto de Espa, 47,7% en Galicia). Desequilibrio éste que tén relaci directa tanto coa proporci entre pensionistas e porcentaxe de personas en activo como, finalmente cdéficit da Seguridade Social e o importe medio das pensis a percibir. Nos cadros nmeros 30 e 31 seguintes podemos observar, en primeiro lugar a proporci entre cotizantes (personas activas) e pensionistas tanto en Galicia (pormenorizada en cada unha das catro provincias) como no conxunto de Espaa. E nun segundo lugar, a baixa tasa de cobertura (e conseguinte alto déficit) cque a Seguridade Social se salda en Galicia. Cadro nm. 30. Cotizantes e pensionistas da Seguridade Social. (1992. En miles) PROVINCIA ACTIVOS (1) PENSIONISTAS (2) (1) / (2) X 100 A Coru 308,0 200,1 1,54 Lugo 113,1 116,2 0,97 Ourense 92,9 101,8 0,91 Pontevedra 257,2 162,7 1,58 GALICIA 771,2 580,8 1,32 ESPAÑA 12.535,5 6.422,6 1,95 Fonte: Ministerio de Trabajo y Seguridad Social (7). Cadro nm. 31. Ingresos e gastos do sistema de pensis pblicas. (1992. En mills de pesetas) PROVINCIA COTIZACIÓNS GASTOS PENSIÓNS TASA DE COBERTURA A Coru 129,1 151,5 85,2 Lugo 32,5 75,9 42,8 Ourense 25,1 67,8 37,0 Pontevedra 92,5 124,2 74,5 GALICIA 279,2 419,4 66,5 Fonte: Delegaci do Goberno en Galicia. Elaboraci propia (8). No cadro 30 vemos que se para o conxunto de Espaa o nmero de cotizantes ou personas activas é de case dous (1,95 exactamente) por cada pensionista, en Galicia este nmero é de s 1,32 cotizantes por pensionista. Nmero que baixa respectivamente 0,91 e o 0,97 cotizantes por cada pensionista nas provincias de Ourense e Lugo. E en canto á tasa de cobertura que os ingresos da Seguridade Social por cotizacis representan en relaci gastos por pensins, resulta de s un 66,5 por cento para o conxunto de Galicia e baixa ata s o 37 por cento na provincia de Ourense. Logo veremos como se está cubrindo este déficit. 3.5.4.2. As pensis, como factor de xusta solidariedade interterritorial. Pero pese a todo, hai que recoecer sen embargo que o noso sistema de pensis constite un importante factor de xusta solidariedade interterritorial. É dicir, a través das pensis o conxunto do Estado compensa en parte a Galicia o seu baixo nivel de renda familiar. Dito doutra maneira, a baixa productividade que en Galicia obteen as rendas laborais de diversos sectores (sobre todo o agrícola) é compensada en parte pola redistribuci econmica que se efecta a través das pensis e outros gastos sociais. E isto, a pesar do que tamén dixemos no apartado anterior de que a pensin laboral media percibida por galegos figura entre as máis baixas de Espaa. A explicaci é, como xa ent insinuábamos, o gran nero de galegos que traballan e cotizan nos réximenes deficitarios da Seguridade Social. Déficit que s é cuberto pola caixa comn e as aportacis dos Presupostos do Estado. Como puxeron de manifesto diversos estudios econmicos galegos (9), os pensionsitas galegos, no seu conxunto, reciben da Seguridade Social un volume de cartos sensiblemente superior que se recauda en Galicia a través das sas cotizacis. Este capítulo de xusta solidariedade para con Galicia era cifrada para o ano 1991 en cerca de 200.000 mills de pesetas. E isto é o que permite que a renda media das familias galegas, que sen conta-las prestacins Seguridade Social equivalería 90,93 por cento das espaolas, elévase 92,35 por cento cando se inclen as prestacins da Seguridade Social. Recoecer isto non debe rebaixar en forma algunha a nosa dignidade ou autoestima como galegos. Pero debe servirnos para ter ídeas claras acerca das formas efectivas de defende-los intereses dos galegos. Pois unha cousa que non debe esquencerse é que, hoxe por hoxe, Galicia, xunto con outras varias comunidades autnomas, non podería cos seus propios medios paga-las pensis elevado nmero de anciáns con que actualmente conta. Nin tampouco sería xusto que se vise obrigada a facelo, dado que unha porcin considerable destes anciáns gastaron boa parte da sa vida laboral (e os seus fillos e netos a seguen gastando) en traballar e cotizar noutros territorios (de Espaa ou do extranxeiro). 3.5.4.3.Pensins non contributivas. Comentario aparte merecen os perceptores de pensis non contributivas. Segundo cifras oficiais feitas pblicas a comenzos de xuo de 1993, cando se cumplían dous anos da sa entrada en vigor, o nmero de cidadáns espaois que percibían este tipo de pensins era de 186.000, dos que 14.847 eran galegos. Outras 100.000 solicitudes seguían tramitándose. Iso ademais das 300.000 pensins asistenciais que xa existían antes. Isto significa que redor do 8 por cento de tolos beneficiarios de pensins non contributivas eran galegos. Aquela informacin dicíanos asimesmo, que o 55% das solicitudes presentadas para este tipo de pensins foran rexeitadas por non cumprir os requisitos necesarios. En principio, estas pensins están destiadas tanto ás persoas maiores de 65 anos como a minusválidos e enfermos cricos en grado igual ou superior 65% que carezcan de recursos econmicos. A sa coantía é homoxénea para todo o ámbito do Estado espaol, e a sa xestin corre por cargo das comunidades autnomas. A coantía destas pensis para 1994 está fixada en 32.635 pesetas mensuais e catorce mensualidades, o que suma 456.890 pesetas ano. O primeiro que aquí queremos é felicitarnos porque este tipo de pensins xa non se chamen de beneficencia, senn non contributivas. Iso subraia o carácter conceptual da xustiza, e non o da simple compasi. Pois de xustiza hai que considerar a obriga que ten unha sociedade con nivel de desenrolo como a nosa, de non permitir que persoa algunha careza do imprescindible para vivir. E quen coeza a vida que levaron os que hoxe son anciáns sabe que, menos en Galicia, os que chegaron á vellez sen dereito legal a percibir unha pensin, en xeral non fora por vagancia. Fora máis ben porque, sendo autnomos (do campo ou do mar) non garan o imprescindible para cotizar o suficiente á Seguridade Social, ou porque, tendo traballado por conta allea, (eiquí ou na emigraci) non cotizaran por eles os que debían facelo. Tratándose de pensis que xestiona a Administraci autonmica, permitímonos sinalar dous criterios que a xuizo do Valedor do Pobo deben terse en conta á hora de recoecer estas pensis. Deben concederse s que as necesiten, pero a todos os que as necesiten. Concederllas que non rean os requisitos esixidos (de necesidade comprobada) sería especialmente escandaloso e aínda desmoralizador para os que, ás veces con notables esforzos, esméranse por estar día nas sas cotizacis á Seguridade Social; pero tamén para cantos pagan correctamente os seus impostos, cos que dun xeito ou doutro se cubren os gastos sociais. Pero en Galicia non é tampouco infrecuente que, ás veces, o que máis o necesita sexa o ltimo en enterarse dos seus dereitos e solicitar que se lles recoezan. Boa proba diso é que aínda é fácil atopar en calquer pobo personas que, sendo perceptoras dalgunha prestaci do Fondo de Axuda Social (FAS), axudas xeralmente de coantía máis baixa e que concederse con carácter discrecional e transitorio poidan serlles retiradas, aínda non resolveron acollerse á pensi non contributiva, maior e máis segura. A nosa recomendaci é pois que as personas visiblemente necesitadas, que poidan ser acreedoras destas pensis, deberían ser localizadas polos asistentes sociais da Administraci (Concellos, Deputacis, Direcci de Servicios Sociais da Xunta) e iniciárselles de oficio os trámites para a sa concesi. Neste sentido, renovamos eiquí a recomendaci que xa diriximos á Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta, con motivo de presentar Parlamento de Galicia o noso informe ordinario correspondente ano 1992. No capítulo IV ("Os dereitos Humáns dos Marxinados Sociais") recomendábamos (4.6.3) que os asistentes sociais desen prioridade no seu traballo a confeccionar un censo de marxinados sociais en cada concello. Para, unha vez localizados, poder informarlles acerca das axudas e prestacins a que teen dereito e tramitarllas de oficio. 3.5.4.4. Tamén para os emigrantes necesitados. Finalmente dicir que a posibilidade de acceder a unha pensin non contributiva foi extendida, a comenzos do verán de 1993, emigrantes espaois residentes en países estranxeiros con recursos que non alcanzen os mínimos de subsistencia. Tamén se recoece o dereito a recibir este tipo de pensis de xeito transitorio, espaois que se viron obrigados a emigrar durante o período 1936-1942, como consecuencia da guerra civil, e que retornen a Espaa. Ámbolos grupos de emigrantes comprenden a non poucos galegos, residentes na Arxentina e outros países. A maioría deles emigrantes que sen ter acadado o que se dí un éxito econmico, tian obtido o dereito a pensin no país de acollida. O que pasou é que, debido sobre todo s avatares da política e as críses econmicas sofridas por eses países, a modesta pensin que percibían foi en gran parte destruida pola hiperinflaci. 3.5.5.¿Perigo de que colapse o sistema?. Nos ltimos tempos, sobre todo desde que a críse econmica foi manifestándose en toda a sa gravidade, surxiron voces, en Espaa e no estranxeiro, expresando o temor de que o sistema pblico de pensis chegue a colapsarse. Nunca sábese moi ben en que medida estas voces son interesadas para inducir á poboaci a refuxiarse en fondos de pensins e demáis sistemas privados. Ou se son voces lcidas, que queren previr responsablemente hipotéticos males para que nunca chegen a producirse. Fai pouco escoitamos neste senso a mesma voz de alarma do sociogo austríaco Bernd Ufarin, Director do Centro Europeo de Investigacin en Política Social. A tese soe ser que, sobre todo nos países industrializados, cada vez é menor a proporci das persoas que traballan en relaci coa de nenos e anciáns que teen que soster. E as medidas que suxírense para evitar que chege este hipotético colapso do sistema van na lia de, por exemplo, chegar a retrasa-la idade de xubiliaci dos traballadores. Acerca diste punto s queremos pola nosa parte sinalar duas cousas. A primeira, que é responsabilidade esencial dos políticos e a sociedade ir tomando a tempo medidas oportunas para que tal colapso nunca chegue a producirse. E a segunda, que nunha sociedade democrática (de prensa libre, eleccis periicas e demáis) a sociedade nunca lles perdoaría a uns dirixentes, fosen do partido que fosen, que houbesen permitido chegar a tal situaci. Se alguén ten a capacidade de evitar que os anciáns queden desprotexidos, éste alguén son os países desenvolvidos. Que son, certamente, os que teen unha maior proporci de persoas maiores. Pero tamén son os que contan cunha maior productividade por persoa que traballa, con uns sistemas máis sofisticados de prevencin e análise, etcétera. E dende logo, cunha maior cultura político-administrativa de establecer prioridades. O que fai falla, e podemos esixir dirixentes, é que non se afasten do bsentido comn que axuda a distingui-lo esencial do supérfluo. E nas nosas sociedades consumistas, dende logo que hai hoxe moitas cousas supérfluas das que podería prescindirse, e a maioría da poboaci o comprendería perfectamente, antes que deixar de asegura-las pensis dos nosos maiores. Con isto, agardamos contribuir a disipa-la aprensin que certos plantexamentos e opinis xeneran as veces nos nosos anciáns. 3.6. O DEREITO Á INTIMIDADE E Á REALIZACIÓN AFECTIVO-SEXUAL. Consideramos que nun informe sobre a situaci dos anciáns en Galicia, é necesario tamén referirse dereito dos anciáns á vida privada e a intimidade. Pois constite un dos aspectos en que os anciáns acostuman con máis frecuencia a ser marxinados. É iste un dereito garantido no artigo 18.1 da Constitucin, pero que para ser exercitado require unhas condicins das que con frecuencia carece a vida dos anciáns. Unha mezcla de ignorancia, prexuízos e tabues por parte da sociedade contribuen a ista marxinacin dos anciáns. O caso é que a sociedad de hoxe, que é permisiva e tolerante cos xvenes, segue sendo moxigata e chea de prexuízos cos maiores no que se refire recoecemento dos seus dereitos afectivo-sexuais. É cada vez máis frecuente que hoxe os xves conquisten o respeto a face-la sa vida privada incluso mentres seguen vivindo na casa dos seus pais. O dereito a ter a sa propia chave, a liberdade de horarios para entrar e sair ou para quedarse a pasa-la noite fora de casa; incluso a tolerancia para invitar a casa a amigos/as, é unha conquista que non poucos xves foron conquerindo. Polo contrario, é un dereito do que con frecuenca vense privados os av que enviudaron, e iso incluso se seguen ocupando a sa propia casa compartindoa con outros familiares. Unhas veces é porque se parte do prexuízo de que as necesiades sexuais non existen na ancianidade, e o expresa-las é propio de "vellos verdes". Outras veces, é a oposici dos fillos e herdeiros dun pai ou nai vivos, a que poidan voltar a casar coa consecuencia de compartir bens e herdades coa nova parella. A mesma lexislaci que retira a pensi de viudedade que contrae novas nupcias constie un obstáculo para non poucos ante a posibilidade de refacer a sa vida de parella. 3.6.1.Relacionada coa sade, máis que coa idade. Sen embargo, os modernos estudios sobre sexoloxía coinciden dende fai tempo en que a necesidade de dar e recibir ternura e afecto é propia de talas idades, e que incluso a actividade sexual está máis relacionada coa sade que coa idade. Un estudio da Universidade de Nueva Jersey (EE.UU.), publicado en 1990, demostrou que duas de cada tres mulleres maiores de 60 anos e cun compaeiro estable, permanecían sexualmente activas (10). E o prestixioso "Informe Hite sobre sexualidade masculina", no seu capitulo VIII, adicado á "Sexualidade dos homes maiores", resume así os resultados da sa enquisa acerca diste colectivo: "Contrariamente habitual punto de vista, de que a sexualidade dos homes maiores é unha debilitada ou enlentecida versin da sexualidade dos xves, comenzamos a vela como algo novo e diferente, tanto cualitativa como sustantivamente .." "Noutras palabras, biolxicamente a idade en sí non é, en realidade, o determinante da sexualidade dun home -nin de ninguén-". E abundando no mesmo cita, facéndoa sa, esta testemua dun dos enquisados: "A idade da mente e do esprito é o determinante que afecta a talas relacis e sexo en calquer idade (...). A idade carece de importancia, e a nosa cultura cargou as tintas neste senso. Debemor "iorar" a publicidade sobre as relacis pblicas respecto á idade e o sexo (sempre parellas xves masculinas e femininas), e escomenzar a vernos uns outros coma persoas afectivas, que necesitan, desexan e poden dar amor, calesquera que sexan as nosas idades" (11). En canto ás enquisas e estudios realizados en Espaa sobre o tema, basta citar un par de testemuas. Como reflexo dos prexuízos aínda abundantes entre ns, poden servirnos as respostas ofrecidas polas persoas de entre 20 e 59 anos que respostaron a unha das derradeiras enquisas efectuadas pola Sociedade Sexolica Madrilea. Á afirmacin, de que "durante a vellez a vida sexual vese moi disminuida", un 63 por cento dos enquisados respostaron afirmativamente fronte a sun 25 por cento que o negaron. Resultados ben diferentes da outra enquisa efectuada a principios do 1992 pola Escola de Enfermería da Universidade de Santiago de Compostela. Segundo esta enquisa, un 88 por cento das mulleres e un 70 por cento dos vars, todos eles vios e cunha media de idade de 77 anos, opinaron que a monotonía e soedade das sas vidas non tia destruído o desexo sexual. Un 28 por cento destas vivas e un 35 por cento dos vivos confesron desexar unha actividade afectiva e sexual logo de ter perdida a sa parella. E incluso aqueles que logo de ter envivado habían optado pola abstinencia sexual, recoeceron que non fora por falta de apetencia senn por outros motivos, como a moralidade ambiental, a imposici social ou o querer seguir sendo fiel á memoria do cxugue falecido. Outra enquisa galega, está atribuida á Cruz Vermella e da que se fixo eco a prensa diaria a finais do 1993, afirmaba que "máis da mitade dos anciáns galegos dicían sentirse namorados". 3.6.2.Nas residencias. E se nos seus propios fogares e ambientes onde se desenvolve a sa vida diaria os anciáns atopan tan poucas facilidades para salvaguardar un mínimo de liberdade na sa vida íntima, estes dereitos á realizaci afectivo-sexual acostuman serlles aínda máis negados que viven en residencias especiais para anciáns. Sobre todo nas residencias privadas. Ás veces son os prexuízos da sociedade os que contaxiaron diseadores, regulamentos e direccin das residencias. Outras son os propios fillos ou familiares, que imparten ordes á direccin para que "non mo deixe sair, e menos que me entere que anda zascandileando por ahí". A este respecto, o presidente da Asociaci Madrilea de Residencias da Terceira Idade (privadas), declaraba fai pouco: "N dende a posici empresarial de residencias privadas, non estamos en contra da práctica sexual dos anciáns... Os fillos si se opoen a que seus pais se lles adxudiquen habitacis dobres e, se queira ou non, acostuman ser eles os que manteen seus proxenitores en residencias privadas que custan entre duascentas e trescental mil pesetas mes, un precio que ningunha pensin pode abarcar. Da algunha maneira, mandan" (12). En canto ás residencias de anciáns de titularidade pblica, máis adiante referirémonos detalladamente a elas no que a Galicia respecta. Limitémonos por agora a ir apuntando que a mentalidade da nosa sociedade, e con ela as nosas institucis, están evolucionando no senso dunha maior comprensi e tolerancia. Queda non obstante un longo cami que percorrer neste aspecto. Ás veces é a soedade dunha habitacin individual; outras, o que quizaís resulta peor, a compaía non elexida senn imposta por criterios meramente administrativos. A ausencia de liberdade para elexir segue sendo a tica. E con frecuencia nin siquera se é consciente de que se están conculcando auténticos dereitos humáns dos anciáns. E non debe esquencerse que, no caso de non poucos anciáns, o mesmo feito de aceptar ingresar nunha residencia xa foi froito moito máis dunha necesidade que dunha opci libre. Pois parte da condici mesma do ser ancián é que, pouco a pouco, volve a convertirse nun ser dependente. Dependente no econmico, no social e ata no físico e psíquico. 3.7. ESTADO DE SAÚDE DOS NOSOS MAIORES. A sade é un dos compoentes esencias da calidade de vida. De ahí que debamos neste informe preguntarnos cal é o estado de sade dos nosos maiores. Trataremos pois brevemente este tema referíndonos, primeiro, á relaci que existe entre vellez e sade. Logo enumeraremos algunhas das patoloxías ou enfermidades máis frecuentes entre as persoas maiores. Preguntarémonos logo sobre os niveis de dependencia, e conseguinte disminuci da autonomía, que sofren os nosos anciáns. Finalmente, aludiremos á necesidade de poer máis o acento na prevenci e a educaci sanitaria. 3.7.1.Idade e sade. Se queremos establecer unha relaci válida entre idade e sade, para o obxecto deste informe quizáis convea comenzar por referirnos unha vez máis concepto de vellez. Tradicionalmente tendeuse a establecer o grado de vellez das persoas polo nmero de anos transcorridos dende o seu nacemento. Hoxe parece resultaría máis procedente medilo pola probabilidade media de anos que aínda lle quedan por vivir. Por exemplo, si sabemos que a esperanza media de vida dos galegos é de 76 anos, deduciríamos que a unha persoa de 65 lle queda aínda uha probabilidade media de vivir outros 11 anos máis (aumentándoos estatísticamente no caso das mulleres e disminuíndoos no caso dos vars). Pero como cada persoa é en realidade un individuo, non un nmero da media estatística, o que logo se tería que ver é o grao de vitalidade física, psiquíca e mental con que aínda se atopa. E, desde ahí ver en que medida se acerca xa á vellez, a sa propia vellez. Pois o grao de envellecemento de cada persoa está máis condicionado pola sa propia constitucin biolica, o xénero de vida que tea levado e o entorno no que se desenvolve que pola quinta en que lle tocou face-la mili ou a promocin con que rematou a sa carreira. Aínda sen que sofran accidente algn, de duas persoas que se xubilen xuntas, unha pode morrer mes seguinte e outra chegar a centenaria. Pero esta visi individual choca, dunha parte, coa pauta social pola cal se xubila ás persoas a unha idade determinada, apártaselles da vida activa e tende a agardarse deles unha forma de vida propia dos que "xa tiveron a sa oportunidade"; e doutra parte coa necesidade de agrupar estatísticamente individuos cando queremos estudialos de forma significativa. De ahí que tamén ns, para elaborar este informe, inclinarámonos por adopta-los 65 anos como o umbral clásico da vellez, aínda sendo conscentes de que non pasa de ser unha idade convencional. A sa mesma relevancia social e xurídica á hora de establecer a xubilacin e percibi-la pensi equipáraa, dalg xeito, con outros umbrais socialmente establecidos como o da maioría de idade civil, ou o comenzo da escolaridade obrigatoria. Os 65 anos non pasa, pois, de ser un estereotipo social; pero é un estereotipo que socialmente funciona (13). Temos que dicir sen embargo que considerados así os "anciáns", como o colectivo de talas persoas que cumplira os 65 anos, o primeiro que cae por terra é a máxima aquela dos antigos que equiparaba vellez con enfermidade: "Senectus ipsa morbus est", dicían. Non, non é a idade o nico parámetro importante para medi-la vellez dunha persoa. Vémolo cada día e o demostran as enquisas: o deterioro biolico refléxase moito máis nas discapacidades físicas e psíquicas que na partida de nacemento de cada un. 3.7.2. Patoloxías características da vellez. O anterior non quere dicir que non existan patoloxías que dalg xeito caracterizan á vellez ou se dan nela con maior frecuencia. Pois tan certo é que vellez e enfermidade non son hoxe sinnimos, como que a sade constite "un dos problemas máis importantes da poboaci anciá". Así, o Anuario Estatistico de Espaa 1989, informaba como no ano 1987 a proporcin de persoas maiores de 65 anos que tiveron que ser hospitalizadas case duplicaba á do conxunto da poboaci, e a triplicaba en canto nmero medio de estadías nos hospitais. A "Encuesta de Salud de Barcelona", efectuada polo Concello daquela cidade, analiza-la morbilidade crnica, establece unha clara relacin entre a idade e o nmero de trastornos crnicos limitantes, sobre todo aqueles trastornos crnicos que, como a artritis, forman parte do proceso normal de envellecemento. Hai que recoecer sen embargo que as enquisas ata agora efectuadas sobre o estado de sade dos maiores, constiten en xeral traballos aillados; con frecuencia non seguen unha metodoloxía rigurosa e, dende logo, non forman parte de programas sistemáticos de investigacin sobre os maiores. O que en parte explícase polo que xa temos dito noutros pasaxes deste informe: que o fenmeno social dos maiores é novo, e aínda esta lonxe de ter sido investigado a fondo. Pese a esta advertencia, se queremos referirnos con alg fundamento estado de sade dos nosos maiores, debemos facelo baseándonos nos estudios sociolicos que sobre iso existen. É por iso que ofrecemos eiquí os datos que puidemos manexar acerca das patoloxías que máis frecuentemente se detectan nos nosos maiores (14). Estes datos dannos que, entre as persoas maiores de 65 anos, máis da metade aseguraban nunha enquisa padecer determinadas enfermidades ou carencias. Esta porcentaxe ía dende o 50,6 % entre as persoas de 65 a 69 anos, ata o 70,7 % entre as que superaban os 85 anos. Como era de agardar, a porcentaxe era maior entre as mulleres e as persoas de ingresos máis baixos, que entre os homes (que son menos en nero e duran menos anos) e persoas de ingresos máis altos. O reumatismo e, en xeral, os problemas articulares era a patoloxía acusada pola maior porcentaxe (22,1 %). A menor porcentaxe (1,9 %) dábaa a carencia dalg membro. En medio quedaban, de maior a menor, a asma e demáis trastornos cardiorrespiratorios (entre o 3,5 % e o 14 %); problemas de visin, coma cataratas (do 3,5 % o primeiro tramo de idade ata o 11,6 % os maiores de 85 anos); os transtornos metabicos, coma a dibetes (4 %); os trastornos nerviosos afectaban 3,4 %; e a carencia dalgunha víscera (ril e demáis) 2,2 %. Advirtamos finalmente que estas respostas refírense s á percepci subxectiva que os anciáns tian de sí mesmos no momento de realizarse as enquisas (1988). E que as preguntas da enquisa tin por obxecto elaborar un estudio sobre "Necesidades Sociales y Familiares de la Tercera Edad" (NSFTE). Se das patoloxías físicas pasamos a referirnos ás que gardan relaci co grao de lucidez dos anciáns, nese caso os datos de que podemos dispoer son tanto espaois coma estranxeiros. Dacordo con estes datos, parece claro que a gran maioría das persoas maiores de 65 anos conservan un grao de lucidez mental comparable ás de calqueroutro tramo da idade adulta. Parece que é s redor dos 80 anos cando comenzan a disminuir de forma importante as facultades mentais da maioría das persoas. Segundo esto respondería máis a un prexuízo que a unha verificaci empírica o estereotipo socialmente extendido segn o cal deterioro intelectual e idade avanzada se asocian inevitablemente. Tal vez como froito de confundi-lo menor nivel de estudios a que tiveron acceso as xeneracis hoxe lonxevas, en comparaci coas xoves, co suposto de que perderon facultades. Unha enquisa científica efectuada en Espaa e referida a un medio urbán, e ano 1985, concluía que s un 7,6 % da poboacin maior de 65 anos que nese medio habitaba en domicilios particulares, acusaba alg síndrome de demencia senil. E que nos dous primeiros anos dese tramo de idade (persoas de entre 65 e 67 anos), a incidencia non pasaba do 1,5 %. Estes resultados se acercan bastante que a sa vez reflexa outra enquisa científica dos Estados Unidos, a cal concle que non existe trastorno mental algn específico que poida ser calificado como "senilidade". Esta mesma enquisa evaluaba nun 10 % as persoas maiores de 65 anos que nos Estados Unidos acusan unha pérda significativa de memoria, e en algo menos da metade as que presentan signos dun deterioro mental severo. Pero esas mesmas cifras sinalan que outro 90 % non acusan tales síntomas (15). No que a Galicia refírese, a finais de maio de 1993 celebrouse na Corua o primeiro Curso Internacional de Neuroxerontoloxía e Psicoterapia. Informacis de prensa publicadas con este motivo calculaban que uns 50.000 galegos poderían estar afectados por alg grao de demencia senil. Como non nos consta que se fixeran na nosa Comunidade estudios de investigacin respecto, supoemos que tal cifra sería deducida de aplicar noso volume de poboaci anciá as investigacis feitas noutras partes. En calquer caso eses 50.000 supostamente afectados equivaldría 11,2 % das nosas persoas maiores de 65 anos (lembremos: 444.939 segundo o censo de 1991). Constituiría unha porcentaxe lixeiramente superior verificado nos Estados Unidos, e permitiríanos evaluar nunhas 23.000 persoas maiores as afectadas por un deterioro mental severo. Outras informacins de prensa, a todas luces alarmistas e de escasa credibilidade, chegaron a afirmar que son máis de 200.000 os anciáns galegos que padecen demencias relacionadas coa vellez. Tanto dano pode facer ignorar a importancia real do problema, como dar a entender que gran parte dos nosos anciáns están primos a loucura. No medio familiar se confunde con demasiada frecuencia que un ancián sofra algn síndrome depresivo -e parece que o sofren entre ns o 3% dos maiores de 65 anos- cfeito de que "está mal da cabeza". Pero a depresi non é necesariamente propia da vellez. Outra enquisa galega, atribuída á Cruz Vermella e que s puidemos coecer polos resumos difundidos á prensa pola Axencia Galega de Noticias (AGN), aseguraba que uns 14.000 anciáns galegos poden sofrir demencia senil. Sinalaba igualmente que ata un 40% dos anciáns enquisados sofrían depresin ou ansiedade nalgn grao. Que o 78 % tean medo a perde-la memoria; o que parecía compatible co feito de que redor dun 78% dos homes e un 48 das mulleres conservasen aínda intacta a sa capacidade psíquica. En canto á ansiedade física, as sas expresins mais frecuentes eran as cefáleas, dores de nuca ou de lombo, naeas, mareos e tremores. 3.7.3.Niveis de autonomía persoal. A medida que a sade das persoas vaise deteriorando, disminn tamén os niveis de autonomía que éstas conquistaran durante a sa adultez. Autonomía para moverse e desprazarse, para escoitar ou ler, para relacionarse cos demais na vida diaria. Entn, as persoas vense obrigadas a axudarse coa utilizacin de basts, muletas, gafas, ou preses auditivas, cadeiras de rodas, etcétera. Segundo a enquisa do INSERSO que vimos seguindo neste apartado (16), as persoas maiores de 65 anos que necesitan utilizar algn tipo de axuda técnica para desplazarse acadan o 23,3% entre os 65 e os 69 anos; pero elévanse 53,55% nas que pasan de 85 anos. As maiores porcentaxes as dan os que necesitan este tipo de axudas para desplazarse polas ras (o 19,6% entre os 65-69 anos e o 51,2% supera-los 85 anos). A menor porcentaxe, as que as necesitan incluso para desplazarse dentro da vivenda que habitan (7,8% e ata 23,3% respectivamente). En medio quedan os que han de recorrer a esas axudas para desplazarse no edificio do que a sa vivenda forma parte (entre o 15,1% no tramo de idade máis baixo, e o 44,2% o máis alto). Esta crecente pérda de autonomía está directamente relacionada coa idade. Non obstante, influen tamén outras variables. Por exemplo, o feito de vivir no campo ou na cidade, así como o nivel de ingresos econmicos. Entre os anciáns que viven no medio rural (caso tan frecuente en Galicia) é moito maior que entre os do medio urbán a porcentaxe dos que teen que valerse de axudas técnicas para moverse dentro da sa propia vivenda. O que sen dbida se explica porque nas vivendas rurais é máis frecuente que estén dotadas dun equipamento doméstico máis pobre; así como o que existan cambios de nivel entre unhas habitacis e outras, escaleiras internas que comunican estancias situadas a diversos niveis e demáis. Tamén entre as persoas de ingresos econmicos máis baixos se acusa con máis frecuencia a necesidade de recorrir a axudas técnicas para circular tanto polos accesos edificio onde viven como pola ra. É comprensible, se se ten en conta que soen ser as persoas de ingresos máis baixos as que máis habitan en barrios peor equipados en canto a cruces sen semáforos e pasos de cebra, beirarras invadidas por automviles, evitaci de barreiras arquitecticas e urbanísticas en xeral. 3.7.4.Necesidade de prevenci e dunha educaci sanitaria. En canto ás axudas e remedios que os anciáns necesitan para seguer conservando niveis máis aceptables de sade, todos os expertos coinciden hoxe na necesidade de insistir ante todo na prevenci e a educaci sanitaria. Prevenci e educaci sanitaria como medio de salvagardar a calidade de vida dos nosos maiores, pero incluso para axudar a racionalizar e alivia-los gastos da Seguridade Social. Pois todas as análises coinciden na necesidade de desconxestiona-los centros sanitarios, nos que aproximadamente un 40% das suas 170.000 prazas están hoxe ocupadas por poboaci senil; e se prevé que a este ritmo chegarían a ocupar o 60% a finais do século. Esta situaci é a todas luces ruinosa, se se ten en conta que o gasto diario por cama ronda xa as 30.000 pesetas. Pero é que, ademais de carísima, esta situaci é moi escasamente humán. Unhas veces por propia comodidade egoista e outras por non saber que facer con eles, non é infrecuente que as familias se desetendan dos seus anciáns a base de presionar para que sigan permanecendo nos centros hospitalarios. Educar anciáns e ás sas familias para autocoidarse é moito máis humán e máis econmico que pechalos nos hospitais. A administraci ten que gastar máis en educar sanitariamente á poboaci, e menos en internamentos. Moitos accidentes cardiovasculares evítanse habituándose a autocontrola-la propia tensin arterial. Non poucos tumores poden detectarse precozmente a base da autoexploraci. Os chequeos periicos axudan a controla-las diabetes, o hábito de autoinxectarse a insulina libera de moitas colas nos ambulatorios. As normas preventivas evitan a maioría das epidemias de inverno. Adestrar anciáns en facer algn tipo de exercicio físico ou nalgunha habilidade ocupacional, prepáralles para combatir moitas depresis. Pisos mellor iluminados e sen obstáculos, así como con escaleiras e solos non resbaladizos, evitarían moitas roturas de cadeiras e osos, das que dificilmente recupéranse os anciáns. Como tamén unha alimentacin máis correcta e equilibrada. Así como a práctica dun exercicio físico moderado pero constante. Pois é dificil non suscribir en termos xerais a receta que recentemente ofrecía unha verdadeira experta naesta materia: "Cunha alimentaci axeitada e o exercicio físico moderado e non abandoado, todo iso sazonado con un pouco de humor, pese desterra-la agonía de envellecer, aínda que non gaemos a batalla de morrer" (17). E moitas destas cousas non son tanto cuesti de gastos coma de educaci. Decididamente, cremos que as Administracis Pblicas deben gastar menos en servicios curativos ou reparativos, que ás veces curan ou reparan tan pouco, e máis en educar á poboaci para automedicarse e para previr o que poida prexudicar a sa sade e calidade de vida. Incluso detalles aparentemente tan nimios como acamar ancián sobre un colchn apropiado pode axudar de forma importante a boa evoluci do paciente ancián. Unha investigaci recente efectuada nos Angeles (EE. UU.) ilustrábanos a este respecto sobre as ventaxas dos chamados colchns neumáticos con motor, que se inflan ou desinflan alternativamente por zonas, segundo o necesitan os diferentes puntos de apoio do corpo (18). "Non podemos considera-lo exercicio físico como unha actividade máis entre outras moitas cousas; é algo primordial e insustituible, necesario para gozar dunha boa sae, non poidendo suplantarse por medicamentos ou tratamentos médicos". Esto escribía fai pouco tempo na prensa o Director Técnico dunha Residencia privada galega para anciáns (19). 3.8. NECESIDADES E CARENCIAS POR ELES SENTIDAS. A Enquisa sobre Necesidades Sociais e Familiais da Terceira Idade, efectuada polo INSERSO en 1988, tratou de atopar resposta a esta cuestin: ¿Cales son as verdadeiras necesidades dos anciáns espais?.¿En que aspectos debe a sociedade centrar o seu esforzo para axudalos a ter unha vellez digna?. A metodoloxía seguida para averigua-lo consistiu en dirixirlles toda unha serie de preguntas, en primeiro lugar ás mesmas persoas maiores e, complementariamente, familiares que os atenden. A mostra sociolica seleccionada para as entrevistas procurouse que fose representativa do conxunto de Espaa. Galicia, como as demais comunidades autnomas, estivo representada na mostra por un nmero de entrevistados proporcional a sa poboaci. Á hora de redactar este informe, esta enquisa segue sendo a máis completa e fiable con que contamos sobre o tema. Vexamos primeiro, no seguinte gráfico, un resumo visual das respostas obtidas. Logo as analizaremos brevemente (20). Gráfico n. 5. ENQUISA NSFTE (*) 1988 Necesidades subxectivas das persoas maiores NS / NC 7% 11% Suma de necesidades citadas en primeiro ou segundo lugar (*) Necesidades Sociais e Familiais da Terceira Idade 271 3.8.1. As respostas dos propios anciáns. Ás persoas maiores se lles pediu na enquisa que enumerasen, en primeiro lugar, a atencin social que eles consideraban máis necesaria e, logo, a que poerían nun segundo lugar por orde de urxencia. Como se observa no gráfico, a necesidade sentida como prioritaria polo maior nmerro de persoas maiores (31%) é que se lles garante a sa autosuficiencia econmica. Sen dbida porque, dalgn xeito, perciben que a autonomía econmica é base fundamental de calquera outra liberdade e autonomía. Hai que ter en conta respecto que na data na que se efectuou a enquisa, aínda as pensins espaolas deixaban bastante que desexar en canto a garantías para a sa actualizaci anual; por outra parte, aínda non existían as pensis non contributivas, o que deixaba a un nero importante de persoas sen ingresos personais legalmente garantidos. O segundo lugar entre as necesidades sentidas polos maiores (15%) o ocupaba a asistencia médico-sanitaria. Tal vez nesta resposta estarían representados non poucos dos que, ent, aínda non contaban con cobertura sanitaria da Seguridade Social. Pero as respostas podían referirse tamén, máis xeralmente, cmputo dos problemas relacionados coa atenci á sade. En terceiro lugar, en canto nmero de respostas obtidas, aparecen a asistencia domiciliaria e a participaci en actividades recreativas e culturais (cada grupo c11%). A necesidade de residencias para anciáns (6%) ocupa o carto lugar, e a de recibir axudas técnicas para valerse por sí mesmo o quinto (2%). Logo están, con porcentaxes máis pequenas, os que enumeran outro tipo de necesidades, que sumadas en conxunto darían un 18%. E ese 7% que non contesta a enquisa. A idade infle no tipo de necesidades máis sentidas polos anciáns. Co paso dos anos aumenta, sobre todo, o nmero de persoas maiores que sinten como prioritaria a necesidade de prazas nas residencias, de atenci prestada a domicilio, e de axudas técnicas (muletas, gafas ...) para a autonomía persoal. Tende, polo contrario, a disminuir coa idade, a prioridade concedida á atenci médica; non se sabe se porque este tipo de atencin xa a reciben con frecuencia ou porque van perdendo a confianza nas posibilidades do médico para deter o avance inexorable da vellez. E, por suposto, coa idade descende obviamente e de forma acusada a demanda de participaci en actividades recreativas e culturais. En canto á demanda de autosuficiencia econmica, esta descende, como era de esperar, naquelas capas da poboaci que declaran ter uns ingresos máis altos. Se entre os estratos de ingresos máis baixos o 80 % citan esta necesidade en primeiro lugar, entre os de ingresos máis altos apenas sobrepasan o 20 % os que a mencionan. O que parece indicar que a maioría acusan unha necesidade persoal e obxectivamente sentida, mentres para a minoría constituiría unha apreciaci xeral e abstracta en canto á importancia que a autosuficiencia econmica ten para unha vellez digna. 3.8.2. A opinin dos familiares. En conxunto, a opini dos familiares enquisados coincide bastante coa dos propios anciáns, aínda que con matices. A insuficiencia das pensins segue sendo o capítulo máis citado. Os familiares (sobre todo os que conviven con anciáns maiores de 80 anos) citan en segundo lugar a necesidade de asistencia a domicilio para cuidalos. En terceiro lugar a asistencia médica, e logo as actividades de tipo recreativo. É moi de resaltar que o 70 % dos familiares entrevistados declaran que a convivencia c seus anciáns non lles condiciona no normal desenvolvemento da s vida. E non o é menos que o 40% consideren que non necesitan axuda especial algunha para atender debidamente anciáns cos que conviven. Case o 80% opinan que a familia constite o marco máis axeitado onde o ancián debe ser atendido, e confesan pareceríalles moi mal que os seus anciáns tivesen que ser ingresados de forma permanente nunha residencia. O que si botaron de menos un 60% dos familiares entrevistados foi a falta de residencias de tipo temporal, onde a familia poidera deixar aloxado ancián con quén convive mentres se toma un descanso, unhas breves vacacis ou fai unha viaxe necesaria. Outras familias, sobre todo as de ingresos máis baixos ou con mulleres que teen que traballar fra de casa, sinten a necesidade de recibir algunha axuda a domicilio que lle colabore s traballos domésticos, acompae e coide algunha hora ancián ou o saque a dar un paseo. Pero en conxunto podemos dicir que, o sentido de efectivo afecto e responsabilidade das familias espaolas segue sendo a tnica máis xeral. O máis frecuente segue sendo o caso da filla ou a nora que coidan con dedicacion ancián con quen conviven. E isto pese a que as condicins sociais da familia están cambiando profundamente, e cada vez ten que resultarlle máis dificil afrontar este problema cargado de aspectos en gran parte inéditos. Debemos felicitar por iso, e alentar e axudar institucionalmente nesta tarea ás familias que o necesiten, sen que iso dismina o sano sentido de corresponsabilidade familiar e interxeneracional. Ás veces danse casos, sobre todo nas grandes cidades, dalgunha familia que deixa abandoado a un ancián na sala de urxencias dun hospital (incluso lado dunha gasolineira) para poder marcharse de vacacis. Aireados pola prensa de modo sensacionalista (sobre todo en épocas de maior estiaxe informativo), con frecuencia esquécese o carácter aillado destes casos. Con eles pese ofrecer a imaxe de que "as familias de hoxe son así", e ata desmoralizar, facendoas aparecer como raras, á maioría das familias que seguen cumplindo con exemplar dedicaci o seu deber cos anciáns. 3.8.3. ¿E os que non contestan?. Os autores do estudio que aquí vimos seguindo, onde se analiza a mencionada enquisa do INSERSO, comentan tamén o silencio dos que non contestan. O fan baixo o epígrafe que titulan "As necesidades non declaradas" (21). Parécelles a estes autores que tal silencio pode deberse a "unha resignacin profunda" ou a "un escepticismo fraguado no crisol do tempo". A ns parécenos máis correcto interpretar ese NS/NC como o que é, un silencio. En todo caso, sociolicamente o que non resposta non participa. Mentres non se probe o contrario, non conta a efectos de extraer conclusis. É algo semellante que, polo que sexa, non acuden a votar o día das eleccis. En parte tamén podería deberse a unha actitude bastante frecuente nos anciáns de Galicia, sobre todo naqueles que se atopan máis desvalidos polo paso dos anos e o peso da enfermidade. Ante a actitude dalgn fillo que os visita e insiste en preguntarlles "¿Qué quere que lle traia?", logo dun longo silencio tal vez acaban respostando: "¿E qué me vas traer? o que eu preciso é a sade, e ti non ma podes dar". 3.9. SUBGRUPOS ESPECIALMENTE MARXINADOS. O problema e perigo dos anciáns, como tal colectivo, é ir convertíndose en seres progresivamente marxinados. Marxinados primeiro da actividade laboral, marxinados das decisins familiares, marxinados dos escenarios máis vistosos e festivos, supostamente xeneradores de alegría... Sen embargo, tamén entre os anciáns existen subgrupos especialmente marxinados e na defensa dos seus dereitos esta Institucin deberá adicar un especial desvelo. Sen pretender ser exhaustivos, debemos aludir aquí a algs destes grupos con maior risco de marxinaci na vellez. 3.9.1.Aínda o feito de ser muller. E quizais o primeiro factor de marxinaci na terceira e cuarta idades segue sendo aínda, comparativamente, o feito de ser muller. Pese grandes avances que se levan conseguido cara unha maior equiparaci entre mulleres e homes, eses progresos alcanzaron en moita menor medida ás xeneracis dos que hoxe son anciáns. Cando estas xeneracis eran xoves constituía aínda unha excepci que a muller accedese estudios, ou que efectuase un traballo asalariado que lle dese autonomía econmica e dereito a pensi propia. Esta diferencia xeneracional entre as mulleres a constata perfectamente un informe fai pouco elaborado polo Instituto da Muller. Segundo este informe, entre as mulleres menores de 30 anos o nivel de estudios é similar dos homes, e a actual porcentaxe espaola de universitarias é incluso máis elevado que o doutros países da Uni Europea. Pero en contraste, entre as mulleres maiores de 16 anos existen aínda en Espaa 1.170.500 analfabetas e outros seis millns que s recibiron instrucci primaria. Non contamos con datos pormenorizados respecto para Galicia, pero é bastante probable que éstes non mellorarían a media espaola. Esta diferencia de estudios e traballos, unida feito de que as mulleres viven por térmo medio máis anos que os homes, axdanos a comprende-los seguintes datos. De entre o 19% de anciáns que vivían ss, segundo a mentada enquisa do CIS, a porcentaxe de mulleres que vivían soas se elevaba 25% (entre os homes, 10%). Mentres o 95% dos homes anciáns confesaban vivir dos seus propios ingresos, esta porcentaxe baixaba 58% no caso das mulleres anciás. Polas datas na que se fixo a enquisa, s o 4% dos vars anciáns non cobraba pensi; pero esta porcentaxe se elevaba 28% no caso das mulleres anciás. (Penosa circunstancia que veu a ser sustancialmente paliada coa posterior posta en marcha das pensis non contributivas). En canto á relaci dos anciás c servicios para a terceira e cuarta idades (fogares e clubes de pensionistas, comedores, viaxes de vacacis e demáis), tamén as mulleres confesaban coecelos e frecuentalos bastante menos c vars. En correlaci con isto, as mulleres anciás confesaban en grao notablemente maior c homes sofrer sentimentos de depresi, aburrimento ou soedade. De todos estos datos e outros que poderían enumerarse, dedcese que, para a actual xeneraci de anciáns, o feito mesmo de ser muller constite aínda un factor potencial de marxinacin social con respecto ás posibilidades conseguidas polos homes. 3.9.2.Anciáns maltratados. Hoxe empezan asimesmo a sair a luz estudios sobre os casos de anciáns maltratados no seu ámbito familiar ou social. Afloraron máis tradicionalmente os casos de malos tratos a mulleres ou nenos. Hoxe coécense cada vez máis casos de anciáns física ou psíquicamente maltratados. Investigadores xerontolicos calculan que entre o 4 e o 10% dos maiores sofren algunha forma de malos tratos, o que nos daría para Galicia entre 17.000 e 44.000 anciáns maltratados. O xerontogo galego D. Fernando Jímenez Herrero, citaba fai pouco os datos dun estudio francés segundo o cal o 30% das agresis realizadas a anciáns son inflinxidas por parentes; e destas, o 21% proveen do cnxugue; o 16% dos fillos; o 14% de noras ou xenros; o 9% de netos; o 4% de sobrios, e o 2% de irmán ou irmás. Pola sa parte o forense e catedrático de Medicina Legal, D. Luis Concheiro, nun curso sobre violencia familiar organizado pola Academia Galega de Seguridade, sinalaba o "feneno novo" ou ata agora pouco coecido segundo a cal as formas de violencia máis frecuentemente exercidas contra anciáns son o abandono, o maltrato físico, o abuso sexual, o abuso psicolico e a explotaci dos seus recursos por parte da familia. 3.9.3.Outras franxas de marxinacin. Pero o anteriormente dito sobre a condici da muller anciá non pode facernos esquecer que, na nosa sociedade, existen franxas poboacionais de mulleres e homes anciáns nas que se dan as formas máis lacerantes de marxinaci. A continuaci enumeramos algunhas: - Os enfermos cricos ou con algun grado de invalidez. - Os que teen máis de 85 anos ou máis, sobre todo se quedaron sen familia. - Os que tiveron menos estudios, e descoecen máis os servicios sociais. - Os que quedaron sen pensin ou as teen máis baixas. - Os anciáns que pertencen a grupos ou etnias tradicionalmente marxinadas na nosa sociedade, como os do colectivo xitano. - Os que, ss xa na vida e sen apenas medios propios, levan xa tempo nas listas de espara para conseguir praza nunha residencia. -Os que levan longo tempo internados en manicomios e centros psiquiátricos, víctimas as veces dun dobre esquecemento: o esquecemento burocrático por parte de tribunais e institucis, e oesquecemento real ou finxido dos familiares que lles temen ou non saben como tratalos. - Esto sen contar as actitudes de automarxinaci que inconscientemente ou sen saber como evitalo, fomentan no seu redor certos anciáns especialmente furaos ou escasamente dotados para a sociabilidade. Comportamentos que, como as demais actitudes básicas da vida, tenden a afianzarse e intensificarse coa vellez. - Tampouco debemos esquencer aquí a dous grupos de anciáns que están producindo hoxe milleiros de marxinados. Un o constiten aqueles que correron peor sorte entre os nosos emigrantes e/ou exiliados en países coma Arxentina, Cuba e outras partes. A hiperinflaccin nuns casos, os avatares da política noutros, fixeron que non poucos arrastren os derradeiros anos da sa vida entre a pobreza econmica e o desarraigo social. Seg certos estudios, a colonia galega emigrante na Arxentina e no Uruguai acada hoxe xa os 72 anos como promedio e a de Cuba os 83. N O T A S 1. Vid., por exemplo "La Tercera Edad en Espaa: Necesidades y demandas", Editado polo Instituto Nacional de Estudios Sociales do Ministerio de Asuntos Sociales, Madrid, 1990, páxinas 165 ss. 2. Idem, páxina 10, nota. 3. Vid. "La situaci de los viejos en Espaa", páxinas 29 ss. Centro de Investigaciones Sociolcias (CIS), Colecci Estudios y Encuestas, abril 1990. 4. Vid. Manuel Justell, "Los viejos y la política"; páxinas 71 ss. Centro de Estudios Sociolgicos (CIS), Madrid, 1983. 5. Vid. "Situaci Social de los viejos en Espaa", páxinas 30 ss.. Iste cadro figura cnero 12. 6. Vid. X. Álvarez Corbacho, secci de Economía e Finanzas de "La Voz de Galicia", 24 de decembro de 1993. 7. Ibidem. 8. Ibidem. 9. Vid. o mesmo X. Álvarez Corbacho e Fernando Gzalez Laxe na "Voz de Galicia", secci de Economía e Finanzas, 30 de abril e 28 de maio de 1993. 10. Citado polos doctores Elena Ochoa e Carmelo Vázquez, na sa obra "El Libro de la Sexualidad", editada pola Universidade Complutense de Madrid e o diario "El País". 11. Vid. "El Informe Hite sobre la sexualidad masculina", páxina 835. Plaza y Janés, 1981. 12. Declaracis á revista "Intervi" nº 827 (5-04-92), en reportaxe sobre o tema. 13. Vid., por exemplo "La Tercera edad en Espaa - Necesidades y demandas", páxinas 12 ss. Instituto Nacional de Estudios Sociales del Ministerio de Asuntos Sociales. Madrid, 1990. 14. Ibidem, páxina 17. 15. Ibidem, páxina 19. 16. Ibidem, páxinas 130 ss. 17. Vid. María Luz Palmero, "Querida cocina, querida salud"; páxina 39. Ediciones Nobel, S.A.. Oviedo, 1992. 18. Experiencia, exposta polo Dtor. D. Fernando Jímenez Herrero ("La Voz de Galicia", 20-VI-1993) na sa valiosa seccin "Tercera Edad", que ven escribindo nas páxinas de "Sociedad" deste peridico. 19. Vid. Andrés Vázquez Pieiro, "Ejercicio físico y envejecimiento", "Diario16 de Galicia", 10-VII-1993. Asinaba este traballo como director técnico da Residencia para a Terceira Idade "Valle Inclán", de Vilagarcía de Arousa. 20. Vid. "La Tercera Edad en Espaa. Necesidades y demandas", páxina 193 ss. O gráfico ven na páxina 196, cnmero 88 daquel estudio. 21. Ibidem, páxinas 199-200. PARTE TERCEIRA ANÁLISE SISTEMÁTICA DOS SERVICIOS SOCIAIS PARA ANCIÁNS EN GALICIA. 4. INTRODUCCION. Unha vez que vimos cál é o volume de poboaci anciá de Galicia, e poidemos entrever asemade as sas necesidades máis específicas, pasamos agora a expor, dun xeito máis sistemático, os servicios sociais con que contamos en Galicia para os anciáns. S así poderemos sacar conclusins sobor da medida en que as necesidades dos nosos anciáns están cobertas e do camio que nos queda por percorrer para dar solucci a estas crecentes necesidades. Os datos que neste capítulo imos a utilizar son os que nos proporcionou a Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta de Galicia (1). 4.1. Nota de carácter histico. Na creaci de centros sociais para a vellez hai que ter en conta, en Galicia, diversos factores de carácter social e histico. Por un lado, están os centros que surxiron dentro da tradici asilar. Centros que naceron da man de patronatos ou congregacis de orde benéfico-relixioso, tratando de dar resposta á situaci de extremo desamparo en que se atopaban os anciáns máis pobres ou abandonados. No persoal que atendía estes centros, de carácter voluntario na maior parte dos casos, soía darse unha baixa cualificacin técnica e unha gran dedicaci. Respondendo as esixencias da evolucin sociolica, que levou consigo, entre outras cousas, a xeneralizacin da previsi social, estes centros empezaron logo a recibir tamén a persoas que pagan a sa estancia, rompendo así a exclusividade do carácter caritativo ou de beneficencia co que surxiron. Doutro lado, o desenrolo econmico que tivo lugar en Espaa redor dos anos 60, tivo como un dos seus efectos que o entn chamado "Ministerio de Traballo" e outros organismos como as Caixas de Aforro, empezasen a abrir centros de día para os xubilados, onde se ofrecían certos servicios de carácter convivencial e recreativo. Empezaron a surxir tamén, en Galicia como no conxunto de Espaa, centros residenciais para anciáns, maioritariamente vinculados INSERSO. Pero foi sobre todo coa instauraci da democracia e o Estado das Autonomías como se foi desenrolando en Espaa, e por suposto en Galicia, unha concepci dos servicios sociais máis prima xa que se via chamando en Europa Estado do Benestar. Respondendo a esta nova concecpci vanse construindo centros e poendose en marcha servicios sociais, prestados nos centros ou a domicilio, cos que se trata de responder á variedade de necesidades detectadas na poboaci. Necesidades que distan aínda moito de estar satisfactoriamente cubertas, pois en Espaa coincidíu histicamente a instauracin e consolidaci da democracia co crecemento en forma espectacular do nmero das persoas maiores. Finalmente, hoxe asistimos a un debate importante acerca do tipo de servicios sociais que deben prestarse, co financialos e quén é máis doado que os xestione. Coincidindo coa prolongaci da críse econmica, hai quen chega a propor unha reduccin drástica dos gastos e servicios sociais como medio para superala. É, como se ve, un debate dalg xeito relacionado co debate máis xeral que está a ter lugar en todo o mundo desenrolado, encol do volume que en cada sociedade debe ter o Estado. Este debate subxacía tamén, sen dbida, no que tivo lugar no Parlamento de Galicia co gallo de discutirse a Lei 4/1993, do 14 de abril, de Servicios Sociais, pola que á sa vez se derogou a Lei 3/1987, do 27 de maio. No momento de elaborar este informe, a nova Lei de Servicios Sociais aínda non foi desenrolada. Aínda, por tanto, non tivo tempo de xerar unha nova política de servicios sociais nen unha nova tipoloxía concreta dos mesmos. 4.2.DISTRIBUCIÓN XEOGRÁFICA DOS CENTROS. 4.2.1.Centros, servicios e programas distribuídos por provincias. Segundo a documentaci oficial da Direcci Xeral de Servicios Sociais, en 1992 funcionaban na comunidade autnoma de Galicia un total de 142 centros, servicios e programas adicados á atenci dos anciáns. Destes, 80 eran centros en réxime de día e 62 centros residenciais. A sa distribucin por provincias é a que nos ofrece o seguinte cadro 32. Cadro nm. 32. Distribucin provincial dos centros de servicios sociais existentes en Galicia. A Coru 57 36% Lugo 26 17% Ourense 35 22% Pontevedra 40 25% TOTAL GALICIA 158 100% Fonte: Elaboraci propia a partir da informacin oficial. Entre os centros que funcionan en réxime de día, parte son fogares ou clubs de anciáns, que ofrecen perante o día diversos servicios, como cafetería, sala de estar, prensa e biblioteca; organizan escursins, etcétera. Outros, moitos menos, son as chamadas "aulas da terceira idade". Unha parte son simples centros de reunis dos vecios en xeral, non exclusivamente para anciáns. Entre as residencias para anciáns distínguense tres modalidades. As de "válidos", destinadaas a anciáns que se sup teen aínda unha capacidade relativa de vaerse por sí mesmos. As de "asistidos", para as persoas maiores que sofren xa alg grao de discapacitaci ou invalidez. E as "mixtas", ou cun nmero determinado de prazas para válidos e outro para asistidos. Esta é a denominaci oficial aínda que, como veremos logo expoer a situacin das residencias pblicas, a fronteira entre válidos e asistidos é moi dificil de establecer chegar a certas idades. Ata agora, a maior parte das residencias nas que conviven anciáns válidos e inválidos están rexidas por congregacins relixiosas, sobre todo polas "Hermanitas de los Ancianos Desamparados". Dos 57 centros que ofrecen servicios sociais para anciáns na provincia da Corua, 38 ofrecen os seus servicios en réxime de día e 19 en réxime residencial. Dos 26 de Lugo, 13 son centros de día e outros 13 son residencias. Na provincia de Ourense, os centros de día para anciáns son 18 e as residencias 17; a maior parte destas residencias son de Cáritas Diocesana. Dos 40 centros que ten a provincia de Pontevedra, 26 son centros de día e 14 son residencias. 4.2.2.Distribuci dos centros para anciáns por comarcas. En canto centros para anciáns, é moi importante ver como están distribuidos por comarcas. Sobre todo no que se refire centros de día, dada a dificultade natural dos anciáns para desplazarse. Pero tamén, aínda que en menor medida, en canto as residencias. Pois o desarraigo do ancián internado nunha residencia non é tan sentido se a residencia está ubicada nun hábitat primo a onde se desenrolou a existencia anterior do ancián. Neste senso, o que primeiro chama a atenci é que en bastantes comarcas aínda non existe ning centro social para anciáns. Tales son as comarcas de Padr, na provincia da Corua; Begonte-Castro de Rei, Monterroso e Quiroga, na provincia de Lugo; a Caiza e Ponte Caldelas, na provincia de Pontevedra. Coa agravante de que as comarcas de Lugo ata agora sen centros sociais figuran as tres entre as que, desde o punto de vista socioeconmico, soen considerarse como "bolsas de pobreza". No extremo oposto en canto a dotaci de centros sociais para anciáns figura a comarca de As Marias, na provincia de A Corua, que ten ela soa o redor do 50% tdolos centros desta provincia, equivalente aproximadametne 20% de tolos centros, servicios e programas que existen en Galicia para a vellez. Nesta mesma provincia destácase tamén a comarca de Ferrol, co 17% do total provincial de centros para anciáns. E polo lado contrario, como xa dixemos, Padr sen ningn centro. Xa fixemos mencin das tres comarcas que na provincia de Lugo non ten centro social ning para a vellez. A comarca de Lugo, que incle a capitalidade provincial, resulta ser tamén, con moita diferencia, a máis dotada de centros sociais nesta provincia. Algo semellante podemos dicir da comarca de Ourense, dentro desta provincia. Sen embargo, na provincia de Ourense a distribucin de centros sociais que prestan servicios tamén a anciáns, non exclusivamente a eles, resulta máis equilibrada despois dos que se abriron nos timos anos. Na provincia de Pontevedra, é a comarca de Vigo, con 18 centros, a máis dotada en términos absolutos. Debe dicirse sen embargo que, en proporci a sa poboaci, é esta provincia a que ten unha distribucin xeográfica máis equilibrada dos seus centros sociais. En xeral pode decirse que os centros sociais para anciáns tenderon ata agora en Galicia a concentrarse en exceso nos centros urbáns, en detrimento das comarcas rurais e montaosas, que soen ser as de poboaci máis envellecida. 4.3.DATAS EN QUE EMPEZARON A SÚA ACTIVIDADE E DEPENDENCIA INSTITUCIONAL DOS CENTROS. Importa saber en qué medida os centros sociais, e máis concretamente os que en Galicia prestan servicios anciáns, foron respondendo á evolucin social e histica da nosa sociedade. Para iso, convén coecer en primeiro lugar as datas en que iniciaron a sa actividade estes centros; logo ver que institucis pblicas ou entidades privadas os puxeron en marcha e dos que seguen a depender. Son os datos que ofrecemos nos cadros 33 e 34. 4.3.1.Datas en que iniciaron a sa actividade en Galicia os centros sociais para anciáns. Ofrecemos estes datos englobando estes centros por períodos significativos da nosa evolucin social e histica. Máis que o ano concreto de cada centro, indicamos por tanto o período en que surxiron. Ofrecemos os datos do conxunto de Galicia, e non pormenorizados por provincias, entre outras cousas porque nonos foi posible dispor de datos fiables para a provincia de Pontevedra (2). Cadro nm. 33 Datas de inicio de actividade. DATAS NÚMERO DE CENTROS % SOBRE O TOTAL Ata 1939 20 13% De 1960-70 11 7% De 1971-75 12 8% De 1976-80 15 9% De 1981-85 44 28% De 1986-92 56 35% TOTAL 158 100% Fonte: Elaboraci propia, a partir de documentacin oficial. Os 20 centros que iniciaron a sa prestaicn de servicos anciáns ata 1939 eran, na sa maioría, de tipo asilar e residencial. Responden tempos en que a gran maioría da poboaci non tia Seguridade Social nen pensis de xubilaci. Chama logo a atenci que perante os 36 anos de dictadura somentes se construirsen en Galicia 23 centros sociais para anciáns: 11 máis 12. Ademáis de haberse construído en todo ese tempo un baixísimo nero de centros residenciais, como era de esperar, non ían construirse centros de día cando incluso o dereito de libre reuni estaba prohibido, e s podía exercitarse con autorizaci gubernamental para cada caso. É a partir de 1976 cando o nmero de centros sociais para anciáns empeza a crecer aceleradamente. Non sucede esto por casualidade. Coincide cos anos en que a poboaci maior de 65 se incrementa máis rápidamente. Pero neste tempo ten lugar tamén a instauraci da democracia , co que se desata a conciencia social e a conseguinte demanda de servicios. Coa democracia ven asemade o desenrolo do Estado das autonomías, e o traspaso dos Servicios Sociais á nosa comunidade autnoma. 4.3.2.Dependencia institucional dos centros sociais segundo tipos. No seguinte cadro 34 imos ver as institucins pola iniciativa das cales naceron os centros sociais para anciáns ou das que, de feito, dependen actualmente. Distinguimos entre centros de día e centros residenciais. (Xa advertimos antes que unha parte dos centros de día non son exclusivos para anciáns). Cadro nm. 34. Dependencia institucional. INSTITUCIÓNS CENTROS DE DÍA CENTROS RESIDENCIAIS TOTAL % SOBRE TOTAL XUNTA DE GALICIA 40 15 55 35 CAIXAS DE AFORROS 15 1 16 10 CÁRITAS DIOCESANAS 2 11 13 8 IRMÁNS ANCIÁNS ­ 18 18 12 DESAMPARADOS CONCELLOS 3 2 5 3 OUTRAS ENTIDADES 34 17 51 32 TOTAL GALICIA 94 64 158 100 Fonte: Elaboraci propia a partir de informacin oficial. Como vemos, o 35% de tolos centros sociais para anciáns dependen da Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta de Galicia. Hai que advertir aquí que, como logo detallaremos no informe sobre as residencias pblicas de anciáns, no caso de varias delas aínda algunhas competencias están compartidas entre a Direcci Xeral de Servicios Sociais e o INSERSO. En canto alto porcentaxe dos centros que aparecen como dependentes de "outras entidades" ­32%-, hai que matizar sen embargo se trata de centros moi heteroxéneos entre sí. Entre estas entidades figuran desde algunha congregacin relixiosa ou alg sindicato, ata bastantes asociacis de vecios que sosteen locais abertos por igual a anciáns e ás demais xeneracis. As Irmáns dos Anciáns Desamparados é aínda a entidade con maior nmero de centros tipo residencial para as persoas maiores, con 18. Como é ben sabido, esta congregacin relixiosa representou histricamente a tradicin asilar, de acoller s anciáns que, por mltiples causas, se ían quedando ss na vida. Entre as Cáritas Diocesanas, a de Ourense destácase sobre as das outras dieses galegas en canto nmero de residencias que dirixe. As Caixas de Aforros soeron abrir sobre todo centros de día, como lugares de convivencia e recreaci para os seus xubilados e clientes. En concreto, cada entidade da que estos centros dependen tende a imprimirlles o seu selo. Ben en canto as condicin de admisin dos usuarios, tanto econmicas como de regulamento interno de funcionamento, ben no referente s servicios que neses centros se prestan. 4.4. EQUIPAMENTO DOS CENTROS. ¿E co están equipados os centros galegos de Servivios Sociais para os anciáns?. ¿Qué servicios efectivos lles ofrecen?. Velaí un tema importante, encol do que sen embargo lamentamos non poder dispor de datos suficientemente actualizados. Os datos oficiais dos que dispoemos refírense s centros construídos ata o ano 1988 (3), faltando os dos ltimos catro anos. Daqueles datos dedcese que a gran maioría dos centros ata ent existentes en Galicia estaban equipados con sala de estar (94%), sala de xogos (74%), cafetería (71%) ou biblioteca (68%). Polo contrario, s un nmero moi minoritario destes centros tian dependencias destinadas a talleres (22%) ou ximnasio (24%). Unha porcentaxe intermedia estaban dotados de xardín (48%), saln de actos (54%), enfermería (57%), comedor (55%) ou cocia (66%). O mesmo "Mapa de Servicios Sociais de Galicia" (4) resume as características destes centros da forma seguinte: "En xeral, os centros para a vellez en Galicia, por condicionantes arquitectnicas ou por inercia na concepcin das prestacis, estructranse en grandes espacios de uso mltiple sen que se conciban outras máis enfocadas á realizacin de actividades educativas, recreativas e/ou sociais en pequeno grupo. Nos poucos casos en que isto non é así trátase de centros recentes e/ou cunha complexidade prestacional alta (por exemplo as residencias asistidas)". Se do equipamento infraestructural pasamos á dotaci humana dos centros, entn atopámonos con que o personal que os atendía sumaba 1.658 persoas para toda Galicia. A gran maioría destas persoas estaban dedicadas a mantemento e limpeza dos locais, alimentaci, conserxería. Despois vian, por este orden, os coidadores (295 persoas), o personal sanitario (171), personal administrativo e de direcci (210), etcétera. S26 persoas se dedicaban en toda Galicia a algunha actividade de ensinanza. De entre o personal técnico, chama a atencin a baixísima porcentaxe de psicogos e animadores: para un total de 125 centros sociais s había 4 psicogos e 19 animadores. Son estes dous dos capítulos quizáis máis gravemente desatendidos, como ns mesmos poidemos comprobar nas visitas ás residencias de anciáns. Nesta mesma obra editada pola Direccin Xeral de Servicios Sociais xa se autocriticaba "o baixo nivel de dotaci humana de actividades de lecer, seguimento psicolico, actividade psicomotríz, etc.". E atribuíase esta falla, con acerto noso entender, a "unha falta de globalidade na abordaxe da vellez". O peor é que catro anos máis tarde a situaci non parece haber cambiado en absoluto. En canto á situaci laboral do personal dedicado servicios sociais para anciáns, a porcentaxe de persoal fixo era bastante alta no caso dos sanitarios (64%), así como nos sectores de direcci e administraci; bastante menor en outros sectores (o redor dun 40%). O persoal eventual ía desde un 15% mínimo ata un 29% máximo, seg sectores. Sorprende tamén a simple vista, a porcentaxe de persoal voluntario. Mais a sorpresa quedaba moi matizada cando se advertía que se englobaba cmo tal conxunto de relixiosas que exercen a sa funcin en centros residenciais. En canto centros sociais abertos nos ltimos catro anos, e que prestan servicios a anciáns, son bastante heteroxéneos entre sí. Unha parte deles son sinxelamente asociacis de veios, abertas diversos sectores da poboaci incluídos os anciáns. Por outra parte, éstas soen estar atendidas por persoal voluntario. Na maioría dos casos non nos consta a infraestructura material de que están dotados estes centros. 4.5.POBOACIÓN ANCIÁ ATENDIDA. ¿Cántos e qué proporci dos anciáns galegos están atendidos no conxunto destes centros?. Non contamos con estatísticas seguras respecto. As causas desta falla de seguridade estatística son varias. O mesmo "Mapa de Servicios Sociais de Galicia" exp algunhas destas causas. Unhas fontes inclen entre as persoas maiores a tolas que pasan de 60 anos. Outras contan desde os 65, como ns decidimos facelo para este informe. Tampouco é fácil saber cantas persoas van centros de día. E nen siquera poderíamos saber en rígor o nmero de persoas que están en residencias privadas, se non existe a obligaci de rexistrarse como tal. Pese a todo, este documento oficial da Direcci Xeral de Servicios Sociais calculaba en 1988 que o conxunto de centros, servicios e programas para a vellez estaban a atender dalgn xeito a unhas 110.554 persoas en total. Eso suporía un 26,6% de talas persoas maiores de 65 anos. Por provincias, Pontevedra tería a porcentaxe maior de persoas atendidas (31%) e Ourense a porcentaxe menor (18,7%). De todas esas persoas maiores que se calculaba estaban dalgn xeito atendidas, os centros en réxime de día atendían 25,3% e as residencias de anciáns restante 1,3%. As provincias de A Corua e Pontevedra, máis urbanizadas e industrializadas, ofrecían as maiores porcentaxes de poboaci maior de 65 anos atendida en centros con réxime de día (38,9% e 30,1%, respectivamente). Polo contrario, as provincias de Lugo e Ourense, con desenrolo socioeconmico menor, eran as que tian porcentaxes de poboaci anciá relativamente máis altos atendidos en residencias (1,55 e un 1,6%, respectivamente). Por sexos, o 40,6% das persoas maiores atendidas eran homes e 53,3% mulleres (do 6,1% restante non constaba este dato). En canto estado civil das persoas atendidas nestes centros, hai que suliar que a gran maioría eran persoas que ou non constituiran unha familia propia (22% de solteiros), ou a sa familia xa se desfixera (35,4% de viuvos e 3,1% de separados). S un 23,7% estaban casados (dos demais non constaba). 4.5.1.Algunhas outras características da poboacin anciá atendida. Entre as características das persoas maiores atendidas nos centros sociais, cabe asemade destacar algunhas como as seguintes. En primeiro lugar, o que chamaríamos en termos xerais problemática asociada coas persoas atendidas. Neste senso, os estudios da Direcci Xeral de Servicios Sociais evaluaban que o 5% das persoas atendidas provian de situacins de extrema pobreza; o 10,4% sufrían alg tipo de minusvalía; o 3,9% tian problemas de alcoholismo; o 50,4% englobabánse "noutras" problemáticas entre as que se incluían a desintegracin familiar, o abandono por parte de quenes se supn que deberían atendelos, a marxinacin étnica, etcétera. Sa un 30,3% non se lles asociaba a unha problemática social específica. Outra nota a considerar pode ser o grao de autonomía ou capacidade de valerse por sí mesmos que tia a poboaci anciá atendida. Neste senso, calculábase que un 73% de todos eles podían ser considerados como válidos; un 12,7% como semiválidos e outro 10,3% como inválidos. Un dato sociolico de capital importancia é ver de onde proceden as persoas atendidas nos centros sociais. Pois ben, un 59,5% procedían do mesmo térmo municipal onde o centro social estaba ubicado, e outro 23% da mesma comarca. S un 15,8% procedían do resto de Galicia. Esto mesmo nos indica que aqueles concellos ou comarcas onde non existira un centro social estaban prácticamente desatendidos, o cal era evidente menos en canto a servicios prestados en réxime de día. 4.6.ANÁLISE ECONÓMICA DOS CENTROS, SERVICIOS E PROGRAMAS. ¿Cmo se financian en Galicia os centros, servicios e programas para os anciáns?. ¿Cmo se distriben os gastos?. Intentaremos aproximarnos a este importante tema a traveso dos datos oficiais. Son datos referidos ano 1987, e están publicados no mentado "Mapa de Servicios Sociais de Galicia" (5). Lamentamos non poder dispor de datos máis actualizados, que se referisen tamén servicios sociais para a vellez dos ltimos cinco anos. Pois intuimos que no que a este capítulo econmico respecta, a realidade pode ter cambiado bastante desde 1987. Neste intento de aproximacin econmico-financieira á realidade dos servicios sociais para a vellez en Galicia, recollemos sobre todo dous aspectos. Un referente á procedencia dos recursos econmicos -quén financia os servicios sociais dos anciáns-, e outro sobre a estructura do gasto dedicado a estes servicios -a qué se destina o dieiro- . Será o que nos reflexen os cadros 35 e 36. 4.6.1.Procedencia procentual dos ingresos. No seguinte cadro nero 35 ofrécese a procedencia dos ingresos, segundo porcentaxes. Cadro nm. 35. Procedencia porcentual dos ingresos. RECURSOS PROPIOS 1,4 CUOTAS E APORTACIÓNS DOS USUARIOS 41,7 DONACIÓNS PRIVADAS 1,4 TRANSFERENCIAS DE INST. DAS QUE DEPENDEN 48,7 SUBVENCIÓNS PÚBLICAS 6,5 OUTROS INGRESOS 1,5 TOTAL 100 Fonte: Elaboracin propia a partir da informacin recollida. Neste cadro vemos en primeiro lugar que, tanto os recursos propios como as donacis privadas constiten procentaxes mínimos do conxunto de recursos destinados en Galicia a servicios sociais para anciáns. O primeiro gran capítulo de ingresos está constituído polas cuotas e aportacis dos propios usuarios, que para o conxunto de Galicia acadan 41,7% do conxunto dos ingresos. E outro gran capítulo dos ingresos (o máximo polo seu volume) proveen das transferencias efectuadas polas institucis, pblicas e privadas, das que dependen os servicios sociais: Xunta de Galicia, INSERSO, Caixas de Aforros, Cruz Vermella, Cáritas, Concellos, Deputacins Provinciais, Patronatos, Congregacis relixiosas .... Afírmase no mentado informe que, en realidade, via a ser a Xunta de Galicia a que aportaba o 69% do total investido polas institucins na área relativa á vellez "ben directamente, ben pola vía das subvencins" concedidas ás demáis institucins. Se detallásemos por provincias esta procedencia dos ingresos, observaríamos unha diferencia importante entre por unha parte a provincia de A Coru, e por outra as de Lugo e Ourense. Nas provincias de Lugo e Ourense aumentan sensiblemente os ingresos aportados polos usuarios dos centros sociais (ata un 49,5% e un 49,8%, respectivamente), mentres baixan nas das 43% os ingresos transferidos polas institucis. Polo contrario, as aportacis dos usuarios baixan 34,5% e suben 54,8% as transferencias institucionais na provincia de A Corua. Pontevedra, cun 43,2% de aportacis dos usuarios e 45,2% de transferencias institucionais, mantense máis prxima a media de Galicia. A raz desta sensible diferencia na procedencia dos ingresos estriba, sobre todo, en que na provincia de A Corua, máis urbanizada e desenrolada, abundan máis os servicios sociais ofrecidos anciáns en réxime de día, servicios máis subvencionados e con tendencia a unha certa gratuidade para os usuarios. Polo contrario, en Lugo e Ourense ten un peso maior os servicios residenciais, nos que os anciáns aportan unha parte sustancial dos seus propios ingresos. 4.6.2.Estructura de gasto. Pasamos agora a ver qué se van os gastos destinados en Galicia a Servicios Sociais para os anciáns. Podemos velo no seguinte cadro. Cadro nm. 36. Estructura do gasto en termos absolutos e de porcentaxes. OPERACIONS CORRENTES % % ACUMULADO Gasto de Persoal 1.495 Suministros Exteriores 1.251 (Compras, Servicios e Outros) Transferencias 19 48,1 40,3 0,6 89 OPERACIÓNS DE CAPITAL Investimentos Reais 136 Transf. do Capital 203 4,4 6,6 11 TOTAL 3.104 100 100 Fonte: Elaboracin propia a partir da informacin recollida. Como vemos, entre os capítulos de persoal e de suminsitros, elevan o gasto corrente ata cáseque 90 % do gasto total. Polo contrario, a porcentaxe dedicada a investimentos é baixísima. A consecuencia visible é, como xa suliba o mentado estudio oficial, "unha forte limitacin á hora de abordar melloras infraestructurais e de equipamento" na área dos servicios sociais para anciáns. Non sabemos en qué medida haberá cambiado a estructura do gasto social para a vellez nestes ltimos anos. Pola nosa parte, no capítulo específicamente dedicado a analiza-la situaci das residencias para anciáns de titularidade pblica, procuraremos ofrecer algunhas ideas para mellora-la organizacin econmica das mesmas. 4.7. OUTROS SERVICIOS SOCIAIS PARA ANCIÁNS EN GALICIA. Imos a referirnos neste apartado, sobre todo, a algs servicios sociais menos institucionalizados, que tamén van surxindo na nosa comunidade autnoma dirixidos anciáns. Servicios en xeral máis dirixidos a axudar s anciáns a seguir vivindo no seu marco social que están habituados, máis que a apartalos deste marco para levalos a centros especiais. Son en xeral servicios de tipo experimental que van surxindo, uns como froito da capacidade inventiva da sociedade galega e outras como intento de implantar na nosa terra experiencias surxidas noutras partes.Trátase en boa parte de iniciativas que están aínda en fase experimental, polo tanto aínda non suficientemente consolidadas. Pero consideramos que deben ser alentadas sempre que se emprendan con sentido de responsabilidade. Pois é inevitable deixar un amplio campo á experimentacin e a iniciativa creadora, cando se trata de afrontar un fenmeno social tan vasto e novedoso como hoxe é aínda entre ns o dos anciáns. Faremos mencin en breve descripcin en primeiro lugar dalgunas destas iniciativas que xa están a levarse a cabo en Galicia, sexan ou non de orixen galego. E despois aludiremos a algunhas das que, séndonos coecidas como nacidas fora de Galicia, pensamos que poderían tamén implantarse na nosa comunidade automa aínda que necesiten ser obxecto de adaptacis. Por suposto, non pretendemos ser exhaustivos nesta enumeraci. E pedimos disculpas de antemán se, por descoecelas, omitimos mentar aquí outras iniciativas quizais máis valiosas. 4.7.1. Axuda a domicilio. Este tipo de axudas teen por obxecto facilitar que o ancián poda seguir vivindo no seu propio domicilio, incluso se xa non pode valerse de todo por se mesmo. Sobre todo se é un ancián que vive s, pero tamén se ten que pasar soo unha grande parte do día mentres a persoa con quen convive auséntase por razs de traballo ou viaxe necesario. As axudas que estes anciáns necesitan poden ser moi variadas: comporlles a habitaci, facerlles a compra, prepararlles a comida, axudarlles a asearse ou medicarse, lavarlles ou plancharlles a roupa... . Esta axuda pode consistir tamén en sacarllos a dar un paseo ou, sinxelamente, escoitalos ou conversar un rato. Nunha enquisa efectuada polo INSERSO fai uns cantos anos, a porcentaxe das persoas maiores de 65 anos que declaraban necesitar algn tipo de axuda domiciliaria era do 15,9 % entre as persoas de 65 a 69 anos. Pero logo esta porcentaxe iba crecendo en cada tramo de idade ata ser do 51,2% nas persoas de 85 anos ou máis (6). Se establecésemos, por exemplo, nun 30% o promedio das persoas maiores de 65 anos que necesitan esta axuda, teríamos que en Galicia suman redor de 133.000 persoas. Se destas peroas descontásemos o 60%, que xa dicían recibi-la axuda que necesitaban de persoas pertencentes seu propio entorno familiar, e aínda restásemos logo outra porcentaxe que supoemos poden pagar a quén lles preste esa axuda, aínda así atoparíamos con que en Galicia son bastantes miles de persoas maiores as que necesitan algn tipo de axuda domiciliaria gratuita. Axuda porque xa non poden vaerse por se mesmos en medida suficiente, e porque non poden contratar outra persoa que se lla preste. No mundo rural, onde tolos vecios se coecen e a solidariedade co gravemente necesitado acostuma funcionar dun xeito máis natural, boa parte destas persoas estarán sendo axudadas pola vecia máis prima ou máis compasiva. Intuimos que é sobre todo no medio urbán onde se necesitará estes tipos de axudas por parte das institucis. A axuda domiciliaria en Galicia está hoxe, sobre todo a cargo dos concellos. A prestan tamén algunhas institucis como a Cruz Vermella ou Cáritas. Cifras publicadas na prensa durante a primavera de 1993 contabilizaban en 505 as persoas maiores que en Galicia se beneficiaban desta axuda institucional a domicilio: 243 na provincia de A Corua, 86 na de Lugo, 66 en Ourense e 110 en Pontevedra. Segundo estas mesmas referencias de prensa, parécenos digno de destacar, polo realista, o xeito de programar estas axudas que anunciou a Área Social do Concello de Ourense. Sería dun xeito totalmente gratuíto para os anciáns de rendas máis baixas, e para os demáis se cobraría unha cantidade que oscila entre 100 pesetas a hora e ata 900 pesetas a hora de rendas máis altas. Ésta frmula parécenos exemplar por tres razs: ninguén queda excluído da axuda, respeta mellor a dignidade do que pode pagar algo por ela e fai posible que os fondos pblicos cheguen a un maior nmero de persoas. Por outra parte, evita facerse acreedor ás acusacis de despilfarro que cabe esperar dos contribuintes cando ven que os fondos danse por igual necesitado que que podería pagalos. 4.7.2.A telealarma ou teleasistencia . Consiste este servicio social en instalar unha terminal telefnica ou telealarma que permite efectuar un seguimento permanente daquelas persoas con riscos psicosociais ou sanitarios especiais, que posibilita unha intervencin inmediata cando estos riscos se activan. Para iso, a terminal telefnica vai dotada dun radio-enlace en forma de medall ou clip que o usuario debe ter sempre a mán. Ante calquer situacin de emerxencia, s ten que pulsar un bot que marca automáticamente os neros de emerxencia da central receptora. Este servicio ten unha dobre funcin. Unha preventiva, disminui-la angustia das persoas que viven soas e temen sofrir calquera emerxencia. Outra de enlace, para poer en contacto usuario tanto cos seus familiares ou amigos, movilizados dende a central en caso de necesidade, como cos recursos pblicos necesarios segundo os casos. En Espaa, a primeira comunidade automa que puxo en marcha este servicio foi o País Vasco, onde ven funcionando dende 1987 e no momento de redactar este informe parece atende a máis de 1.400persoas. Os datos de que dispoemos neste momento indícannos que serían xa 42 as provincias espaolas que contan con este servicio, xeneralmente atendido pola Cruz Vermella en colaboraci cMinisterio de Asuntos Sociales y Bienestar Social. En Galicia comenzou a funcionar na provincia da Corua, ampliándose máis recentemente ás de Lugo e Ourense. Segundo datos que nos facilitou para este informe a Cruz Vermella de A Corua, en 1992 prestaban este servicio a 84 usuarios desta provincia, dos que 71 eran persoas maiores de 70 anos. O Concello de Santiago introduciu tamén este servicio entre os que presta a través da sa Área de Servicios Sociais. Tamén o Concello de Padr acaba de asinar un convenio coa Cruz Vermella para poer en marcha este tipo de axuda. 4.7.3. "Os vellos na casa", unha obra de Cáritas Diocesana de Lugo. Co expresivo lema "Os vellos na casa", Cáritas Diocesana de Lugo ven realizando unha experiencia que consideramos aleccionadora e moi digna de ser mencionada neste informe. Anuncia como obxectivo xeral a "promocin da calidade de vida das persoas maiores no seu propio domicilio", e pretende dar resposta tanto as sas necesidades físicas como ás psicosociais, recreativas e culturais. Quere ser unha experiencia integradora e educadora para o conxunto da sociedade, capacitando a todos "para saber ser vellos antes da vellez e na vellez". Está orientada ás persoas maiores que carecen de axuda persoal e de medios materiais para pagala, e sobre todo do medio rural. Trata de movilizar conxunto da sociedade para colaborar en afrontar este problema, tan importante nunha provincia como Lugo. Á hora de redactar este informe, a experiencia reviste das modalidades principais. Unha de axuda a domicilio para os anciáns que viven ss, e outra de acollemento de anciáns no domicilio de outras familias que están dispostas a facerse cargo deles. A experiencia se financia con axudas do Ministerio de Asuntos Sociales, pola distribuci de fondos recaudados pola porcentaxe do IRPF, da Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta de Galicia, e pola propia Cáritas Espaola. Procuran contar tamén, sempre que é posible, coa aportaci dos propios usuarios. Con data de maio de 1993, estaban axudando a domicilio a un total de 142 anciáns residentes en 24 concellos distintos. Os concellos en que residían un maior nmero de anciáns beneficiarios eran, por este orde, os de Cervantes (27 beneficiarios), Monforte de Lemos (18), Quiroga (16), Antas de Ulla (11), Ribas de Sil (10) e Baralla (8). A idade media dos atendidos en cada concello oscilaba desde 70 anos no de Cervantes, ata 92 anos no de Pedrafita do Cebreiro. Na modalidade de acollida familiar, conseguiran acoller a 5 anciáns noutras tantas familias. Nestos casos, os propios beneficiarios aportan á familia redor do 60% da pensin que perciben da Seguridade Social, Cáritas complementa esta aportaci cunha prestacin que oscila entre as 30.000 e as 50.000 pesetas, e o prestador pon da sa parte o demais que faga falta (insístese moito en estimular o traballo voluntario do prestador). Por suposto, a calidade do servicio que se presta está aberta control inspector dos organismos oficiais que os financian. A imprensi que a ns prodcenos a informacin que poidemos ter, é que se trata dunha experiencia que combina moi ben a solidariedade co realismo. Nos facemos eco dela neste informe polo carácter inspirador e alentador que poida ter noutras partes da nosa comunidade automa. 4.7.4. Anciáns comparten piso en Santiago con mozos, estudantes ou traballadores. Outra experiencia das máis orixinais que coecemos, entre as que se levan a cabo en Galicia, é a anunciada conxuntamente polo Concello de Santiago de Compostela e as Alas da Terceira Idade. No momento de redactar este informe (verán de 1993) constituía aínda un proxecto, que se ía poer en marcha para o curso 1993-1994. Pero proxecto que, polo orixinal e creativo, xa tivera un dos premios do concurso de proxectos sociais de "La Caixa" de Barcelona, que colabora co groso dos cartos necesarios para a sa financiacin. O proxecto partía de das realidades sociais moi peculiares da cidade de Santiago de Compostela: os maiores que viven ss e os mozos que necesitan habitacin e contan con escasos medios para alugala. Pero este proxecto inscríbese moi ben, asimesmo, dentro do espíritu que a Comunidade Europea quiso imprimir a 1993, declara-lo "Ano Europeo dos maiores e da Solidariedade Interxeneracional". Para a primeira experiencia piloto deste proxecto, se contaba con 10 ou 12 domicilios de anciáns que, a cambio de compaía e quizais dalgunha outra colaboraci, ofrecerían habitaci gratuita ou en condicis especialmente econmicas a mozos, estudiantes ou traballadores. Dexesamos moi sinceramente que esta experiencia tea éxito e poida extenderse en anos sucesivos. Tanto polo problema práctico que trata de resolver, como porque pensamos podería ser exemplo de das das virtudes que máis necesitamos na sociedade de hoxe: a solidariedade e a recíproca tolerancia. 4.7.5. "Av contame un conto", experiencia de comunicaci entre xeneracis en Ourense. Nesta mesma lía de fomenta-la relaci entre as persoas maiores e as máis xoves, a área de Servicios Sociais do Concello de Ourense convocou un concurso baixo o lema "Solidariedade entre as xeneracins". Segundo explicou á prensa o portavoz desta área, con este concurso literario titulado "Av, cntame un conto" pretendíase implicar ás persoas maiores como protagonistas do ncleo familiar. Os premios tres mellores contos deste concurso se fallarían en outubro de 1993. Por mor do fallo organizáronse unhas xornadas sobre problemática da terceira idade, con participaci de especialistas. Xornadas nas que, ademáis de tratarse máis a fondo problemas concretos, se concebían como un espacio para analizar o papel e importancia das persoas maiores no mantemento da cultura popular. Mencionamos aquí esta experiencia ourensá como unha proba máis de que, con pouco gasto (o presuposto non parecía superar as 300.000 pesetas), preocupaci intensa e imaxinacin creadora, pense poer en marcha iniciativas que contriban a dignifica-la vida dos nosos anciáns. 4.7.6. Coordinadora pro Dereitos dos Maiores na Coru. Creada en marzo de 1993 na Corua, esta Coordinadora pro Dereitos dos Maiores tomou a iniciativa de facer chegar Valedor do Pobo os seus obxectivos. Non sabemos en que medida puido comenzar a poelos en práctica durante o corto espacio de tempo transcorrido ata o momento de redactar este apartado do noso informe. Pero consideramos dignos de eloxio os seus obxectivos, aínda que s sexa como reflexo de que en Galicia se vai tomando crecente conciencia dos deberes que o conxunto da sociedade ten ante a nova problemática dos anciáns. Como obxectivos xerais que decía propoerse esta Coordinadora, figuraban os de "concienciar e sensibilizar" conxunto da sociedade sobre o tema; "favorece-la solidariedade", sobre todo c sectores dos anciáns que se atopan máis marxinados, enfermos ou ss; influir nos organismos pblicos e privados, para que se preste cada vez maior atencin e medios econmicos servicios para a terceira idade; promover cambios positivos nas políticas para a terceira idade e, en xeral, comprometerse na defensa dos dereitos dos maiores: O colectivo de persoas que se decidiron a forma-la Coordinadora decía estar constituído por profesionais que traballan xa cos anciáns na Corua, tanto en centros pblicos como privados. En concreto para esta provincia, expresaban a necesidade de crear unha residencia mixta (para válidos e asistidos), fomenta-la hospitalizaci a domicilio, as vivendas tuteladas; promociona-lo voluntariado dedicado á actividade cos anciáns; promulgar unha regulamentaci com para as residencias tanto pblicas como privadas, denunciando que éstas ltimas están proliferando ltimamente con ánimo de lucro e sen ofrecer un mínimo de garantías en canto á seguridade e calidade dos servicios. N O T A S 1. Básicamente, "Mapa de Servicios Sociais de Galicia", tomo II, editado en 1989, completado logo, ata 1992, pola relaci actualizada que nos enviou a mesma Direcci Xeral de Servicios Sociais. 2. Pois os que ofrece na sa páxina 245 o II tomo do "Mapa de Servicios Sociais de Galicia" son, con toda evidencia, imposibles de aceptar como fiables. 3. Ibidem, páxinas 248 ss. 4. Ibidem, páxina 272. 5. Ibidem, páxina 286 ss. 6. "La Tercera Edad en Espaa: Necesidades y demandas", páxina 176. P A R T E C U A R T A AS RESIDENCIAS PÚBLICAS DE ANCIÁNS EN GALICIA 5. XUSTIFICACIÓN ESPECÍFICA DESTE CAPÍTULO. Nun informe xeral sobre da situaci dos anciáns en Galicia, é obvio que o subsector dos que viven internados en residencias esixía estudio especial. De feito, como xa expusemos na introducci xeral, foi a preocupaci polos problemas que poidese ter este colectivo a que acabou dando lugar informe. O artículo 14 da Constituci establece que "os espaois son iguais ante a lei, sen que poida prevalecer discriminaci algunha por raz de nacemento, raza, sexo, relixin, opini ou calqueroutra condici ou circunstancia personal ou social". A idade avanzada é sen dbida unha destas "circunstancias persoales" que máis poden condiciona-la vida dos individuos. Pero ¿e qué dicir da vida de aqueles que, por terse quedado ss ou atoparse especialmente necesitados, víronse obrigados a renuncia-lo ambente onde botaran raíces e ser internados en residencias especiais?. ¿Teen as mesmas posibilidades siquera para coece-los seus dereitos?. E se os coecen ¿síntense csuficiente grao de liberdade para reclama-los?. E tratándose ademais de xeneracins que, na maioría dos casos, poideron estudiar moi pouco, ¿teen a imprescindible seguridade expresarse por escrito para toma-la resoluci de dirixirse á Administraci pblica?. Directamente relacionado con estas interrogantes está a de se, para comenzar, ten a nosa comunidade o nmero imprescindible de prazas en residencias para anciáns. A Uni Europea, calculou que se necesita dispor de polo menos 5 prazas en residencias por cadea 100 persoas maiores de 65 anos. O ltimo censo de poboaci (1991) daba para Galicia 444.937 persoas desta idade, o que aplicando o criterio europeo suporía unha necesidade de dispor de 22.246 prazas. ¿De cantas disponse e cantas fan falta realmente en Galicia?. ¿Cantos anciáns figuran en listas de espera, para obter praza nunha residencia de anciáns?. ¿Cantos teran que morrer antes de ver satisfeito este derradeiro sono da sa vida?. Citando cifras do INSERSO de 1987, no informe do Defensor del Pueblo sobre as residencias de anciáns en Espaa, publicado en 1990, consideraba que Galicia dispoía tan s de 1,44 prazas por cada 100 persoas maiores. No caso de que actualmente seguisen sendo tan escasas, ¿con que grao de xusticia ou de discriminaci estaránse adxudicando as insuficientes prazas que hai?. Estes e outros interrogantes levaban ánimo do Valedor do Pobo a persuasi de que debía preocuparse de xeito específico dos anciáns internados en residencias. Sobre todo pensando nos que xa adentrados na cuarta idade (80 ou máis anos), sofren con frecuencia discapacidades físicas ou psiquícas que os fan singularmente desvalidos. Polo demais, de vez en cando chegaban á nosa Institucin algunhas queixas (non moitas) referentes trato dado usuarios das residencias. Queixas asinadas ás veces polo interesado e outras por persoal laboral das mesmas ou sindicatos en contacto con elas. E, tratar de analizar estas queixas, nunca estábamos seguros de se teriamos logrado percibir o drama de fondo que tras elas ocultábase. O mesmo Defensor del Pueblo fixo pblico en 1990 un informe sobre as residencias, no que se fan recomendacis específicas á Administraci autonmica galega (1). ¿No era tamén a obrigaci do Valedor do Pobo, agora que esta institucin pose en marcha, efectuar un seguimento sobre a medida en que se repararan tales carencias e se tiveran en conta estas recomendacis?. Estas preocupacis, entre outras, foron as que leváronnos a toma-la decisin de visitar detidamente as residencias de anciáns. E o primeiro problema a resolver foi cáles visitariamos. ¿Todas?. ¿Unha mostra representativa do conxunto?. ¿S as de titularidade pblica, que a Lei do Valedor do Pobo factanos expresamente para supervisar?. ¿Tamén as privadas?. Logo de pensa-lo ben e face-los oportunos sondeos, decidímonos por visitar s as depedendentes da Administraci pblica; pero a todas elas. Todas, porque o seu nmero non era excesivo como para non poder chegar a todas. E s as pblicas, porque era a elas onde podíamos ir coa suficiente autoridade e expectativas de atopa-la colaboraci necesaria. Démonos conta pronto que as residencias privadas, en primeiro lugar nin siquera é fácil saber cantas hai non existir aínda en Galicia un rexistro obrigatorio para abrilas. Por outra parte, sobre todo as que funcionan como empresas con ánimo de lucro e vense obrigadas a competir no mercado, compréndese estén máis interesadas polo marketing que por mostrar as sas posibles deficiencias. E en canto ás residencias privadas que funcionan sen expreso ánimo de lucro, os responsables dalgunhas dixéronnos non ter inconveniente en que as visitásemos. Pero ¿ata onde poderíamos logo chegar no análise e eventual crítica dos fallos que observásemos, sen da-la impresin seus directores de que abusáramos da confianza voluntariamente depositada en ns?. ¿E se estas eventuales observacins críticas da nosa parte acababan perxudicando a imaxe pblica destas residencias, quedando involuntariamente mellor paradas as que nin siquera nos permitiran visitar?. Foron estas consideracis as que leváronos a acota-lo informe ás residencias pblicas. Sen renunciar a amplia-lo ás demais se, noutra ocasi, danse as circunstancias que o aconsellaran. Unha excepci é a constituída pola Residencia-Hospital de Ribadeo, que acabamos visitando por erro debido a que figuraba como de titularidade pblica (do Concello daquela localidade) na ficha que nos remitiu a Direccin Xeral de Servicios Sociais da Xunta. Xa alí tivemos ocasin de darnos conta de que, en realidade non funciona como de titularidade pblica. Ent, efectuamos unha visita "sui generis", da que no seu momento daremos conta neste informe. 5.1. MÉTODO ADOPTADO PARA A SÚA ELABORACIÓN. Unha vez acotado o campo desta investigacin conxunto das residencias pblicas, procedía establecer o método de traballo para elaborala. Ante todo repasar aquela documentaci escrita que poidese proporcionarnos datos ou lías de orientacin. Mencionamos aquí alguns dos documentos básicos que tivemos en conta. En primeiro lugar os dous volumes (I e II) do "Mapa de Servicios Sociais de Galicia", editado pola Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta, así como a "Guia de Recursos" (outros dous volumes de fichas) da mesma. Como estes traballos contian datos anteriores a 1989, pedimos logo á mesma Direccin Xeral de Servicios Sociais que nos remitise unha lista de centros sociais postos en marcha con data posteridor, o que nos permitiu actualizar estes datos ata finais de 1992. Entre a informacin de carácter institucional, tivemos especialmente en conta o xa mencionado informe do Defensor del Pueblo sobre as residencias de anciáns, así como o excelente informe elaborado pola Comisi de Relacins co Defensor del Pueblo e dos Dereitos Humáns do Senado, feito pblico en xullo en 1989 (2). Varias publicacis do Instituto Nacional de Servicios Sociales (INSERSO) prestáronnos asímesmo unha importante axuda. Entre as investigacis de carácter privado, consideramos convinte facer mencin específica, por estar pensado directamente para a realidade galega, da obra "Criterios de dise de viviendas para la tercera edad", monografía-resumo da tesis doctoral do profesor José Ramn Ra Rodríguez, editado pola mesma Direcci Xeral de Servicios Sociais. 5.1.1. Aspectos analizados e procedemento nas visitas. Repasada a documentaci escrita que foinos posible coecer, procedemos a elaborar un amplo cuestionario, tanto dos aspectos que pareceunos necesario estudiar, como das preguntas concretas que deberíamos plantexar na nosa visita ás residencias. Optamos por analizar os 14 aspectos seguintes: 1) Localizaci das residencias. 2) Descripcin física das residencias. Estado material das instalacins e do mobiliario. 3) Acceso edificio. Circulaci entre as sas diversas dependencias. 4) Medidas de protecci e evacuaci ante posibles incendios. 5) Condicins de aloxamento e relaci dos usuarios cseu anterior medio. 6) A alimentacin. 7) Atencin médica e sanitaria. 8) Actividades recreativas e culturais. 9) Outras instalacis e servicios. 10) Regulamento de réxime interno e cauces de participaci. 11) Persoal. 12) Réxime econmico e de precios. 13) Evaluaci dende o punto de vista do deseo. 14) "Pola sa propia voz" (opinis concretas de persoal e usuarios) 15) O Hospital-Residencia de Ribadeo, como caso aparte. 16) Prazas existentes e prazas necesarias. 17) Actuaci da Administraci. 18) Conclusins. 19) Recomendacis. Para cada un dos mencionados aspectos elaboramos toda unha serie de preguntas escritas, que logo plantexaríamos persoalmente nas visitas ás Residencias. Unhas preguntas as plantexaríamos persoal directivo da residencia visitada, outras membros do persoal que estando de turno poidesen reunirse con ns, e outras residentes mesmos. Neste ltimo caso, si existía Xunta de Goberno elexida reuniríamos preferentemente cos membros da mesma; de non existir, faríamos a reunin con un grupo de residentes que voluntariamente se prestasen a elo. Quedaban así configurados tres tipos de reunis distintas, e por separado, na visita a cada residencia. Como boa parte das preguntas se plantexaban indistintamente s tres sectores -direccin, persoal e usuarios- as respostas obtidas de cada un deles servirían para complementar, matizar ou desmenti-las dos outros. O conxunto de respostas obtidas era logo complementado asimesmo con unha detida visualizaci das diversas dependencias, a través da cal surxían novas preguntas e se tomaban notas. Salvo excepcis, cada visita soía comenzar á primeira hora da maá e extenderse ata pola tarde. Na maior parte dos casos fomos invitados a comparti-la comida do mediodía, o que nos permitía seguir cambiando impresins xa dun xeito máis informal, así como observa-lo ambiente de persoal e usuarios. Pareceunos que o máis convinte era chamar por teléfono uns días antes a cada residencia que proxectabamos visitar, para anunciar (e no seu caso concertar) a data e hora de chegada. Quixemos con elo diferencia-la nosa visita da dun simple inspector administrativo, que se presenta sbitamente tal vez respostando a unha denuncia concreta. Pois partíamos do suposto de que a eficacia desta visita nosa dependería en boa parte do clima de confianza con que fose agardada por parte dos que podían informarnos. Pasados uns días despois da visita, e cando puidemos repasar talas notas escritas, fixemos a cada residencia outra chamada telefnica para asegurarnos da correcta toma de datos ou aclara-las dbidas que tivésemos. Por se pode resultar significativo, como a simple vista parece, digamos que as entrevistas coa Direcci das residencias as comenzamos cun sinxelo "test". Mostrábamoslles o libro co informe do Defensor del Pueblo e o titulado "Criterios de dise de viviendas para la tercera edad", e preguntábamos se lles eran coecidos. O informe do Defensor del Pueblo sobre as residencias da terceira idade s era coecido por un dos directores das nosas residencias. O libro sobre "Criterios de diseo ...." figuraba na biblioteca de talas residencias menos nunha, remitido pola Direcci Xeral de Servicios Sociais. Pero a gran maioría dos Directores/as recoeceron que non o tian lido. Entre as excepcis que dixeron telo lido enteiro ou en parte, nun caso o valoraban como "moi polémico"; noutro dixeron valoralo "profundamente"; e un director dixo consideralo "o mellor de Galicia, quizáis de Espaa" en investigacis sobre deseo de residencias para anciáns. No seu conxunto, a informacin así recollida merécenos un alto grado de fiabilidade. Consideramos un deber, que gostosamente cumplimos, manifestar aquí o noso agradecemento pola amábel colaboracin prestada en cada unha destas visitas pola direccin dos diversos centros, así como pola confianza en ns depositada por empleados e usuarios dos mesmos. 5.1.2.Residencias visitadas. As residencias visitadas, coas respeitivas datas das visitas, foron as 17 seguintes. A CORUÑA 1) - Residencia de válidos de Carballo (17-XI-92) 2) - Residencia de válidos de Pobra do Caramial (18-XI-92) 3) - Residencia mixta de Ferrol (19-XI-92) 4) Residencia de válidos de Santiago (20-XI-92) 5) Residencia de asistidos de Oleiros (3-XI-92) LUGO 6) Residencia de válidos de As Gándaras (24-XI-92) 7) Residencia de válidos de Lugo (25-XI-92) 8) Residencia mixta de Ribadeo (26-XI-92) 9) Residencia de válidos de Monforte de Lemos (27-XI-92) OURENSE 10) Residencia mixta "Nosa Seora dos Milagres de Barbadás" (2-XI-92) 11) Residencia de válidos de Cornubal (O Carballio) (3-XI-92) 12) Residencia de válidos de Castro Caldelas (9-XI-92) PONTEVEDRA 13) Residencia de válidos de Ponteareas (10-XI-92) 14) Residencia de válidos de Meixoeiro (Vigo) (11-XI-92) 15) Residencia de válidos de Marín (12-XI-92) 16) Residencia de válidos de A Estrada (13-XI- 92) 17) Residencia de asistidos de Monte Arieiro-Bembrive (Vigo) (2-XII-92) En total, 12 residencias de válidos ou de persoas que se sup poden valerse por sí mesmas; 2 de asistidos, ou anciáns parcial ou case totalmente inválidos; e 3 mixtas. A medida en que esta clasificacin oficial se corresponde ou non coa sa dedicaci real verificada será obxecto de comentario no seu momento deste informe. Destas dezasete residencias visitadas, 10 son propias da Xunta de Galicia: as de Carballo e Pobra do Caramial, na provincia da Corua; as da Milagrosa (Lugo cidade) e Monforte de Lemos (provincia de Lugo); as de "Nosa Seora dos Milagres (Barbadás), O Carballio e Castro Caldelas (provincia de Ourense); as de A Estrada, Ponteareas e Marín (en Pontevedra). Outras 6 son propiedade do INSERSO, aínda que a sa xestin foi transferida á Xunta de Galicia: as de Ferrol, Santiago e Oleiros (na Corua); a de As Gándaras (Lugo), as de Vigo-Meixoeiro e Vigo-Arieiro (Pontevedra). Finalmente, en canto á de Ribadeo, o titular da propiedade é o Concello, aínda que prácticamente non recibe subvencin oficial e é rexida a case tolos efectos pola congregaci relixiosa "Hermanas de la Caridad". 5.2. RESULTADOS OBTIDOS NA INVESTIGACIÓN. Comenzamos agora a exposicin dos resultados obtidos na nosa investigaci, sobre cada un dos aspectos específicamente averiguados e que xa temos reseado anteriormente. En cada un deles procuramos fixarnos nas cuestins e datos que parécenos máis relevantes. 5.2.1. LOCALIZACIÓN DAS RESIDENCIAS. Os estudiosos e investigadores, sobre todo os de países con unha experiencia máis longa que a nosa neste campo, conceden importancia relevante á decisin de onde ubica-las residencias para anciáns. E en efecto, desta decisin dependerán en boa parte aspectos tan condicionantes da calidade de vida como son o maior ou menor desarraigo que vai sofrir o ancián respecto medio en que viviu anteriormente; a facilidade ou dificultade para ser visitado polos seus familiares e amigos, así como para desplazarse él mesmo; o que se sinta máis ou menos seguro e codo; o maior sentimento de soedade ou o abouxamento polos ruídos.... O cuestionario que preparamos para estudiar este capítulo incluía catro temas, alg do cal se especificaba a través da ata seis apartados. Vexámolos en concreto. 5.2.1.1. Lugar de emprazamento e características físicas do mesmo. En primeiro lugar hai que reser que a gran maioría das residencias visitadas están emprazadas en poboacis, non ailladas. A excepci a esta regla a constiten as das residencias de Vigo, que ambas, a de válidos e a de asistidos, están ubicadas a uns 8 kilmetros da cidade. A de válidos na falda da colina denominada O Meixoeiro, e a de asistidos no Monte Arieiro, moi prima á outra. As residencias non dispoen de medios de transporte propio para os desprazamentos habituais dos anciáns, de xeito que éstes cando necesitan desprazarse o fan normalmente nos medios pblicos (lias de autocares, autobuses...) salvo, claro está, no caso dalgn residente que disp de automil propio e pode aínda conducilo. As paradas dos autocares e autobuses están na maioría dos casos relativamente primas ás residencias. En relacin coas facilidades para poder desplazarse, tratamos de averiguar varios aspectos que nos parecían máis significativos. Os resultados obtidos mostráronnos que, das 17 residencias visitadas, as paradas dos medios pblicos de transporte que os anciáns deben recorrir, en ning caso contan por exemplo con sinalizacis ou guías de rutas polas que os anciáns (ou seus posibles visitantes) poidan orientarse. Tampouco ten ningn destes autobuses adaptaci para entrada con cadeira de rodas, nin siquera os que necesitarían utiliza-las residencias de asistidos de Oleiros e Vigo-Monte Arieiro. En 9 dos dezasete casos, as paradas do transporte non contan con marquesinas ou lugar cuberto onde os anciáns poidan protexerse contra o sol ou a chuvia mentras agardan. En 8 casos, nin siquera dispoen dalgn banco onde sentarse. Hai que destacar como exemplo de carencias difícilmente xustificables neste aspecto a Residencia de válidos de Vigo-Meixoeiro que, ademais de carecer dos catro servicios que acabamos de mencionar, os seus accesos están moi mal sinalizados. Obsérvase a simple vista, e advertíronolo unánimemente persoal e usuarios. E iso pese a que a maioría dos usuarios teen que desplazarse frecuentemente á cidade de Vigo ou recibir visitas de familiares e amigos residentes nesta cidade. Outro aspecto que procuramos recoller é se o emprazamento das residencias permite a necesaria tranquilidade e aillamento de ruídos, tan necesaria na idade dos anciáns, ou se, polo contrario atanse lado de colexios ou parques recreativos de nenos, talleres, salas de festas, vías ou ras con tráfico denso. Neste senso podemos decir que a maior parte das residencias non acusan problemas de excesivos ruídos nos seus arredores. Como excepcis poderíamos menciona-la residencia de Cornubal (O Carballio), pola densidade e ruído do tráfico que lle acarrea o feito de estar situada lado mesmo e entre a vía férrea A Corua-Madrid (por Ourense) e a estrada xeral que une Ourense con Pontevedra. A Residencia de O Meixoeiro-Vigo constit outra excepcin debido, dunha parte intenso tráfico da estrada N-120 Ponferrada-Vigo, e doutra a proximidade do Instituto Manuel Antonio. En canto á residencia de Ponteareas, sinálaronnos, ademais do denso tráfico da estrada xeral, a proximidade dunha ruídosa fábrica de granitos. 5.2.1.2. Posibilidades de integracin na comunidade. As posibilidades que poidan ofrecer s anciáns para a sa integracin na comunidade poboacional, é outra das cuestins directamente relacionado co emprazamento das residencias. É obvio que as residencias situadas en lugares aillados non poden ofrecer unhas posibilidades de integraci, o que lles fai sofrir máis o desarraigo social que acostuma levar consigo o internamento. A maior parte teen bastante ben resolto este problema por estar emprazadas as residencias en poboacis de tamao mediano ou relativamente pequeno, onde é fácil, menos pra os válidos, alternar e merzclarse c vecios. Outras residencias están ademais lado ou relativamente primas a centros de día frecuentados polos demais xubilados do pobo. Entre as residencias que teen especiais dificultades para a integraci dos seus usuarios coa comunidade mencionaremos as catro seguintes. As de Oleiros e Vigo-Monte Arieiro, pola condicin mesma de asistidos dos seus usuarios e, no caso da segunda pola separaci da cidade. A de O Meixoeiro-Vigo, pola distancia á cidade, que tratan de paliar como boamente poden: aproveitando as ocasis que se lles presentan apra relacionarse con colexios, organizando algunhas saídas, excursis, etc. E a de As Gándaras (Lugo), pese a que é tamén Fogar, do que son socios algs vecios. Pero o feito de estar situada na marxe suburbial da cidade, coa nica saída hacia unha estrada de intenso tráfico e demais, fai especialmente difícil a integraci na comunidade. En calquera caso, unha das dificultades para a integracin dos anciáns no entorno social das residencias estriba en que boa parte deles proveen de comarcas, cidades, provincias e ás veces ata rexis excesivamente distantes e diferentes lugar onde a residencia está emprazada. E a isto hai que engadi-la avanzada idade dos usuarios das residencias (a gran maioría de 80 ou máis anos), coa dificultade que elo implica para establecer relacions e botar de novo raíces. A distancia fai máis dificil que os anciáns poidan ser visitados polos seus familiares (se os teen), amigos ou vecios do seu anterior entorno, así como que poidan ser invitados a pasar con eles festividades ou acontecementos familiares. Este factor distancia s poderá superarse na medida en que se vaian construíndo talas residencias que se necesitan (todas e s as que se necesitan) e éstas foran planificadas co criterio de cercanía a onde os anciáns estiveron vivindo antes, non de trasladar ancián a calquer lado onde exista unha praza residencial libre. Tamén dando preferencia a solucins alternativas (teleasistencia, axuda a domicilio, etc.) que en moitos casos fagan innecesario o internamento en residencias. 5.2.1.3. Formas de acceso. Directamente relacionado co emprazamento das residencias é o problema das formas de acceso a elas. Tanto para o persoal que ten que concorrer seu turno de traballo, como para as persoas que van ou se sup deben ir a visitar anciáns. Pese acceder con vehículo propio e aparcalo?. ¿Existen beiraras, pavimento en boas condicis e demais?. Case talas residencias están construídas en terreo plano. As excepcis son eiquí as de Vigo-O Meixoeiro, construída nunha falda pronunciadamente pendente do monte; ou a de Cornubal-O Carballio. Pese acceder a todas elas con vehículo propio. Na maioría hai lugar interior de aparcamento e noutras debe aparcarse na ra, sen que este resulte especialmente dificil en horas normales. A conservacin das aceiras e pavimento interior é, en xeral, boa ou aceptable. Nalgns casos, como as de Monforte e Barbadás, non hai aceiras na ra, o que obriga anciáns a atoparse co tráfico tan pronto cruzan as portas do recinto. 5.2.1.4. Soleamento. Relacionado co emprazamento das residencias está o que podemos englobar baixo o apartado de soleamento: se dispoen de xardín (propio ou pblico primo), lugar de paseo, bancos aire libre, praza nos arredores, parque pblico (non de nenos), etc.. Dez destas residencias teen xardín propio onde poder pasear e toma-lo sol, aínda que nalg caso sexa tan minísculo como nas de Santiago e Castro Caldelas. No lado oposto hai que destacar a residencia de Monte Arieiro (Vigo), cunha extensa zona axardinada de 8.000 metros cadrados, A de Ponteareas suple a falta de xardíns coa existencia dun horto con parral. Seis carecen de xardín, así como de bancos aire libre. Algunhas destas que carecen de xardín propio, teen carca unha praza ou parque pblico onde pasear e distraerse. Duas, a de Pobra do Caramial e Monforte de Lemos, carecían tanto de xardín, bancos aire libre e lugar de paseo propios, como de praza ou parque pblico cercanos con que poder suplilos. 5.2.1.5. Seguridade. O emprazamento está relacionado así mesmo coa seguridade dos residentes. Aínda que a sensaci de seguridade ou inseguridade pode ser moi subxectiva, sobre todo nos anciáns, sinalamos eiquí algs dos elementos obxectivos que consideramos pertinente observar nas nosas visitas, coma son a oscuridade ambiente, drogadicci, niveis de delincuencia, vías rápidas no perímetro das residencias, etc.. A maioría das residencias visitadas pode considerarse que renen unhas condicins de seguridade boas ou menos aceptables, en raz do lugar onde están ubicadas. Non obstante, entre as que ofrecen índices dunha certa inseguridade, en maior ou menor grao, sinalamos as seguintes. A de As Gándaras (Lugo) en primeiro lugar. A sa saída habitual da directamente a unha estrada de tráfico denso, coa agravante de que alí non hai semáforo nin paso de cebra. Se se ten en conta que os dous icos bares do suburbio onde está emprazada a residencia están outro lado da estrada, pode un facerse idea do peligro que poden corrre-los anciáns cada vez que se aventuran a acercarse a estes bares para pasar un rato. Anciáns que, por selo, atpanse en moitos casos disminuídos da vista, oído, axilidade. Así se explica que moitas veces véxanse obrigados a un montono deambular polo interior do recinto, sen atreverse a sair. E hai que ter en conta que nesta residencia viven máis de 200 anciáns, e traballan 70 empregados. Parece increíble que, cando leva xa 12 anos funcionando, aínda non se resovlera un problema tal elemental como o de instalar un semáforo e paso de cebra. Un certo grao de inseguridade, por motivos moi distintos, é acusado tamén na residencia de Ferrol. Situada en pleno polígono de Caranza, e nunha cidade en permanente críse econmica, residentes e persoal laboral queíxanse de que non é nada raro ver a drogadictos pinchándose polos arredores ou que unha anciá sexa obxecto dun tir de bolso cando sae. A residencia de Barbadás, sita no suburbio ourensá de Cabeza de Vaca, tampouco é exemplo de excesiva seguridade. Sobre todo por pasar por diante a estrada que vai de Ourense a Toén, a través de Pior. Ademais de carecer de aceira e arcéns, esta estrada, de tráfico bastante intenso, a escasos metros da saída ten unha curva pechada que priva s anciáns de visibilidade cando saen do recinto residencial. Finalmente, íntimamente relacionado cemprazamento das residencias está o tipo de solucis que éstas deberon dar a problemas como farmacia, peluquería, igrexa, correo, banco, cafetería. As solucis dadas a estes e outros problemas poderemos velas noutros capítulos deste informe. Poderíamos resumir este capítulo consignando que a maioría das residencias reen unhas condicis axeitadas en canto á ubicaci, entorno, seguridade ambiental e demais. As excepcis estarían constituídas polos aspectos que tamén xa temos sinalado. En canto emprazamento das das de Vigo (as de O Meixoeiro e a de Monte Arieiro), dada a sa distancia á cidade, as posibilidades que ofrecen para a integracin dos usuarios na cidade son evidentemento moi escasas. 5.3. DESCRIPCIÓN DAS RESIDENCIAS VISITADAS. ESTADO MATERIAL DAS INSTALACIÓNS E DO MOBILIARIO. Neste apartado procuramos ofrecer unha descripci física das residencias visitadsa. Creemos convinte fixarnos en primeiro lugar na sa construcci material: plantas de que consta cada unha delas, dependencias de que disp, capacidade. Logo, problemas específicos observados coma poden ser: humidades, deterioro do mobiliario, se conta ou non con solo antideslizante, pasamáns, iluminacin interior, rtulos orientadores e demais. 5.3.1.Residencia de Carballo. É unha residencia para válidos con capacidade de 26 persoas, 16 en habitacis individuais e outras 10 en cinco habitacins dobres. Está situada nos límites da área urbán, xunto á estrada de A Corua. Con aproximadamente 1.200 m2 de edificaci, consta de semistao, baixo e das plantas. Forma un conxunto co Fogar, e foi construída pola Xunta de Galicia en 1986. O semisoto da á entrada principal, e nel están tamén o saln de actos, lavandería, sala de máquinas, tmulo, almacén, caldeira, taller de servicios mltiples e aseos. A planta baixa contén entrada, fogar, recepci, servicios de administraci, sala de T.V., cocia, comedor, un pequeno depito ou almacén de cocia e aseos do persoal. Na primeira planta está a enfermería e despacho do persoal sanitario, a lavandería, almacéns de lencería e material de limpeza, dormitorios e sala de xogos. E na planta seguinte dormitorios, bao xeriátrico e almacéns. Nesta residencia non existen terrazas. No interior carecía de rtulos orientadores (en pasillos, escaleiras e demais) cando efectuamo-la visita. Polo demais, o mobiliario en xeral atopábase en b estado. Está dotada de pasamáns sitos a unha altura normal (unha soa altura), así como de solo antideslizante. A iluminacin interior é abundante e axeitada, tanto natural coma artificial. Un fallo especial que se nos sinalou nesta residencia é que o teito do saln de actos dificulta e prácticamente imposibilita a saída con camillas das habitacis da segunda planta: as neros101 a 107 e 201 a 207. 5.3.2. Residencia de Pobra do Caramil. Construída en 1986 pola Xunta de Galicia, ésta residencia de válidos ten capacidade para albergar un total de 50 anciáns, con 12 habitacis dobles individualizadas, outras 12 dobles de "camas xemelgas" (unha lado da outra) e 2 habitacins individuais para enfermos. Cunha superficie edificada duns 1.200m2, consta de baixo, tres plantas e ático. A planta baixa consta de entrada, conserxería, oficinas de direcci e administraci, sala de xuntas, biblioteca, sala de T.V., comedor, cafetería, cocia, vestuario, roupeiro, tmulo, sala de estar, sala de caldeiras, das despensas (de alimentaci e de productos químicos de limpeza), lavandería e secado. Na primeira planta está a enfermería e sala de consulta, e o resto está dedicado a habitacis. Na planta segunda hai unha sala de planchado, e o resto dormitorios. Na terceira, habitacis e un servicio de peluquería mixta. O ático alberga un apartamento para a direcci do centro (en caso de quedarse a pernoctar) e un trasteiro. Terrazas non hai. Problema de humidades non observamos que existise. Había algn rulo para orienta-la circulacin interior. Dispoía de solo antideslizante, así como pasamáns para válidos (altura normal). A iluminacin é abundante, natural e artificial. Os nmeros das habitacins estaban sinalados nun simple papel; aínda que se nos informou que eran provisionais e ían a poer outros definitivos. Defecto importante desta residencia é que carece de facilidades para calquer tipo de exercicio físico: nin ximnasio, nin xardíns, nin lugar algn propio para pasear. 5.3.3. Residencia de Ferrol. Construída polo INSERSO en 1976, e máis tarde traspasada a xestin á Xunta de Galicia. Foi planificada para válidos, aínda que hoxe funciona de feito como residencia mixta. A sa capacidade é de 194 prazas. Sita no barrio industrial de Caranza consta de residencia propiamente dita e fogar de pensionistas, con entradas independentes. O conxunto forma un amplo complexo "en forma de 8". A superficie total construída é de 13.776 m2, e está rodeada dunha zona axardinada propia doutros 15.000 m2. Os dous edificios están unidos en comunicaci vertical, constando un de cinco plantas e outro de oito. No semisoto-fogar están as dependencias e servicios seguintes: cafetería, peluquería para seoras e cabaleiros, podoloxía, consulta de enfermería, rehabilitacin, sala de msica, terapia, biblioteca, sala de T.V., garaxe, talleres técnicos, almacéns xerais, caldeiras e transformador eléctrico. A planta baixa-residencia consta de conserxería, comedor de residentes, sal de actos multiusos que fai tamén de capela, sals comns, despachos de direcci e administraci, despachos de asistencia social, lavandería, cocia, comedor do persoal, vestuario do persoal, almacén de víveres e tmulo. As plantas 1ª, 2ª, 3ª e 4ª constan, cada unha delas de 12 habitacis individuais, 12 dobles, estudio, sala de estar-TV e dous baos xeriátricos. A planta quinta alberga 12 habitacis individuais, un estudio, enfermería, comedor, dous baos xeriátricos e sala de estar-TV. As plantas 6ª e 7ª, cada unha delas consta de 12 habitacins individuais, un estudio, sala de estar-TV e un bao xeriátrico. Non apreciamos problemas de humidades ou especial deterioro do mobiliario. A iluminacin é boa. Os pasamáns son dunha soa altura (a de válidos), pese a que a residencia funciona como mixta (de válidos e asistidos). O solo non é de material antideslizante, aínda que soen tratalo con productos antideslizantes. Como dato orixinal, que nos pareceu especialmente indicado, poidemos advertir que as portas das habitacins están pintadas de diferentes coores en cada planta, para facilita-la sa identificacin polos usuarios. A circulacin interior está orientada por medio de frechas de tamao axeitado cara a saída. 5.3.4. A Residencia de Santiago. Esta residencia está situada en pleno centro urbán e monumental da cidade, e anexa a un Fogar co que se comunica, aínda que con entradas independentes. Ten unha superficie edificada de 5.500 m2, constando de stao e tres plantas. Construída en 1977 polo INSERSO, a sa xestin foi logo transferida á Xunta de Galicia. A sa capacidade é de 85 prazas en 42 habitacis dobles e 1 individual. Das habitacis dobles, 30 son "xemelgas" (unha cama lado doutra) e outras 12 individualizadas (con alg tipo de separaci entre as camas). Bordea o edificio un pequeno xardín duns 300 metros cadrados. No stao están ubicados a lavandería, a lencería, a sala de caldeiras, o vestuario de persoal e o departamento de mantemento. Na primeira planta está a cocia, un comedor para o persoal, sala de estar, offices de planta, sala de visita, conserxería, 12 habitacis dobles con cuarto de estar e bao comn, bao xeriátrico para residentes, enfermería e 4 pequenos rincns de tertulia para residentes. A segunda planta alberga o comedor de residentes, offices de planta, 15 habitacis dobles con cuarto de estar e bao comn, un ba xeriátrico, 4 rincns de tertulia para residentes e unha estancia de servicios varios. E na terceira planta hai offices de planta, outras 15 habitacis dobles con cuarto de estar e bao comn, 4 rincs de tertulia, bao xeriátrico e servicios varios. Non se acusan problemas de humidadess ou deterioro especial do mobiliario. A iluminacin é axeitada, e as habitacins teen todas vista exterior. O solo é soio relativamente antideslizante. Existen pasamáns de altura normal. Os nmeros das habitacis destacan moi pouco, tanto en tamao como pola cor; aínda que nos aseguraron que os pensaban cambiar pronto. Outros servicios funcionan no Fogar anexo á residencia e comunicado con ela como o almacén de víveres, economato, transformador de forza eléctrica, peluquería, fogar febre, sala de T.V., terapia, sala de xogos, despachos de direcci e administraci, servicios médicos e sanitarios. 5.3.5. A Residencia de Oleiros (A Coru). Construída polo INSERSO, esta residencia de asistidos comenzou a funcionar en 1984 e logo sería transferida, en canto á xestin, á Xunta de Galicia. Sita no barrio de Pousada, da poboaci de Oleiros (a uns 12 kilmetros da cidade de A Corua) esta residencia ten capacidade para 260 anciáns en 143 habitacis. Destas habitacis, 26 son individuais, 117 dobles; ten outras 9 habitacis dobles dedicadas a enfermería. A sa edificacin é de aproximadamente 18.000 m2, distribuídos en cinco plantas de 3.600 m2 cada unha. Conta ademáis cunha zona axardinada de 12.400 m2, na que están incluídas das depuradoras. Na planta baixa está a entrada e nela funcionan ademais os servicios de direcci, administraci e asistencia social, servicios técnicos, sala de caldeiras, centro de transformaci, lavandería, almacéns diversos; farmacía, enfermería e servicios médicos: despachos, laboratorio, radioloxía, podoloxía, estaci de sicoxeriatría; así como unha sala de estar. Na planta primeira hai un almacén de víveres, vestuario de persoal, despachos da gobernanta e do xefe de almacén, comedor de persoal, comedor de residentes, cocia, cafetería e sal de usos mltiples, biblioteca e sala de lecturas, capela, peluquerías, tmulo, sala de terapia ocupacional, fisioterapia e zona de formacin. Logo están tres plantas-tipo (2ª, 3ª e 4ª), cada unha das cales consta de catro estacis e cada unha destas estacis alberga unha sala de estar, oficios de planta e control de enfermería, oito habitacins dobles individualizadas, outra habitaci para matrimonio e outras duas individuais; a planta ten ademais almacén e bao xeriátrico. Pese dicir que, en realidade, esta residencia esta formada por 13 miniresidencias. A iluminacin atopámola axeitada, tanto por luz natural como artificial,non advirtíndose problemas de humidades. Os rulos orientadores de circulaci interior son netamente deficientes, aínda que se nos dixo que tian en proxecto melloralos. Os pasamáns están sitos a unha soa altura (a de válidos), pese a tratarse dunha residencia de asistidos. Acase a carencia de solo antideslizante, necesario sobre todo nos baos. Existe un certo deterioro nunha parte do mobiliario, que se nos explicou coma debido ás frecuentes incontinencias dos usuarios. Non obstante, a carencia máis chamativa desta residencia é que non ten saln de actos. 5.3.6.A Residencia de As Gándaras. Con capacidade para 230 persoas, esta residencia de válidos está sita na zona suburbana de As Gándaras (Lugo cidade). Foi construída en 1976 polo INSERSO e, máis tarde, transferida á Xunta de Galicia. No mesmo complexo funciona un Fogar de Anciáns, co que comparte a planta baixa. A superficie construída total é de 10.550 m2, distribuída entre o baixo e sete plantas. A planta baixa alberga o hall de entrada, recepci, teléfonos, aseos, comedor de residentes, administraci, sala de T.V., biblioteca, sala de rehabilitacin, servicios médicos, cafetería, entrada fogar, asistencia social, peluquería, terapia, despacho, sala de espera, tulo, cocia, comedor de persoal, lavandería almacén, sala de caldeiras e de ascensores, taller e carto de tis de limpeza. En cada unha das restantes plantas hai unha cocia, unha sala de T.V. e tres tipos distintos de dormitorios. O total de habitacis é de 94 dobres e 42 individuais. Existe ademáis vivenda para o director e vivenda para un conserxe. A iluminacin é axeitada. Problema de humidades non hai. Os pasamáns de pasillos e escaleiras están á altura normal. O chan non é antideslizante, aínda que procuran paliar esta carencia tratándoo con ceras. Hai rulos orientadores de interior. Unha parte do mobiliario acusa certo deterioro, aínda que procuran ir renovándoo. 5.3.7. Residencia de Lugo (centro cidade). Esta residencia é de válidos e ten capacidade para 50 persoas. Construída en 1974, funciona ademais como fogar sen dispor de servicios adicionais para iso (a sa denominacin oficial é "Residencia-Club La Milagrosa"). Consta de stao, baixo e das plantas, con un total de 16 habitacis dobles e 18 individuais. Ademáis dos residentes, conta cunhas 20 persoas que por un precio mico, fan alí as comidas e utilizan os diversos servicios coa particularidade de que logo marchan a dormir a sa propia casa. No semi-soto está a cocia, o almacén, servicio de lavado e planchado, sala de caldeiras, talleres, capela, sal de actos multiuso e vestuario de persoal. Na planta baixa está a entrada, sala de estar, administraci, tmulo, enfermería, bao xeriático, servicio médico sanitario, cafetería, comedor, biblioteca, sala de lecturas e sala de T.V. A primeira planta está ocupada por habitacis, baos e unha terraza do edificio. A segunda, por habitacis e baos. A iluminacin e o mobiliario son axeitados. Problema de humidade non hai. Como carencias importantes a anotar neste capítulo mencionamos a falta de pasamáns nos pasillos así como de rtulos orientadores. 5.3.8. A Residencia de Monforte de Lemos (Lugo). Construída pola Xunta de Galicia en 1991, esta residencia de válidos ten capacidade para 42 prazas, distribuídas en 21 habitacis dobles individualizadas. Consta de catro plantas, coas dependencias e servicios. Na planta baixa, recepci, cocia, enfermería, aseos e caldeiras de auga. Na primeira planta, comedor, oficinas, sala de televisin, aseos e 7 habitacis dobles. Na segunda planta, ximnasio, saln de estar, despachos de administraci, almacén, bao xeriátrico e outras 7 habitacis. Na terceira planta, solarium, sala de xogos, lavandería, almacén e as restantes 7 habitacis dobles. Carece de xardín, e s ten un pequeno patio traseiro con algns bancos. Na edificacin previuse un lugar destinado a tmulo, pero nunca puido utilizarse por carecer de condicins minimamente axeitadas, estar sito xunto ás caldeiras de auga quente. De iluminaci está ben. Ó levar s un ano de funcionamento non se acusaba deterioro no mobiliario. Ten rulos de orientaci interior. Pese a ser de válidos, conta con pasamáns a doble altura como recomendan hoxe os técnicos de diseo en residencias de anciáns. Carece de solo antideslizante. Sofre un importante problema de humidades, pois á humidade xeral na poboaci de Monforte suma a de estar sita esta residencia xunto río Cave, en plena Ronda do Malec. Tamén carece de vestuario de persoal. 5.3.9. Residencia de Barbadás (Ourense) Construída en 1968 e dependente principio do INAS (Instituto Nacional de Asistencia Social), foi transferida á Xunta de Galicia (da que hoxe depende en exclusiva) antes de ser absorvida polo SERGAS. É mixta (de válidos e de asistidos), e a sa planificacin inicial foi para 200 persoas; pero unha serie de reformas sucesivas para ir adecuando os seus dormitorios fixeron que a sa capacidade teica no momento da nosa visita fose dunhas 160 plazas, e que de feito as ocupadas quedasen rebaixadas a 127. Situada na zona suburbana de Cabeza de Vacas (Ourense), a sa superficie edificada é duns 4.900 m2, con baixo e tres plantas. Na planta baixa están o hall de entrada, unha capela, sal de actos, comedor, sala de estar, baos e dormitorios de tres tipos distintos. Na planta primeira hai unha sala de lectura, despachos de administraci, comedor, sala de estar, un sal de actos, outra capela e dormitorios de catro tipos. Na planta segunda, unha sala de estar, cocia, servicios e dormitorios. Repetimos que, estar unha parte aínda en proceso de reconstrucci, non é posible unha descripcin máis exacta. Non advertimos problemas de humidades; tampouco de mobiliario especialmente deteriorado. A iluminaci pareceunos axeitada. Non conta con rulos orientadores da circulaci interior; os pasamáns son s de altura axeitada para válidos, pese a ser residencia mixta. Construída na falda dun monte, en terreno pendente, unha proba da importancia, menos subxectiva, que o emprazamento pode cobrar para a seguridade dos anciáns a tivemos na visita a esta residencia. Varios usuarios coincideron en comunicarnos o seu alivio polo feito de que a direcci houbese accedido a talar varias árbores robustas da parte superior que, ademais de priva-los de visibilidade hacia o poniente, os sentían coma constante ameaza de desplome sobre as sas habitacins. 5.3.10. A Residencia de O Carballi. Edificada en 1989 pola Xunta de Galicia na zona suburbana de Cornubal. Esta residencia de válidos consta dunha sola planta de construccin horizontal, cunha capacidade de 53 plazas distribuídas entre 45 habitacis individualizadas e 4 de matrimonio. Ademais do hall de entrada, outras dependencias de que consta son despachos de direcci e administraci, servicio de peluquería, cafetería, saln de actos multiuso, T.V., aseos, bao xeriátrico, almacén, sala de rehabilitacin, enfermería, biblioteca, lavandería, vestuario, coci, comedor e tanatorio. Ó redor da residencia hai unha zona axardinada de tama medio, dotada de bancos e unha fonte. A iluminaci interior é boa, e non existe problema de humidades. Os pasamáns eran de altura normal (para válidos). Non existía deterioro especial de mobiliario. Como defecto especial en canto a mobiliario, hai que sinala-lo tamao excesivamente pequeno dos armarios. Parecen ter sido deseados máis para unha pensin barata de transeuntes que para residentes que xa non contan con outra vivenda propia; ademais, non están dotados de caixns. O nero de baos resulta tamén escaso, ter que compartir catro persoas (e nun caso ata sete) o mesmo ba. 5.3.11. A Residencia de Castro Caldelas (Ourense). Esta residencia de válidos foi construída pola Xunta de Galicia en 1990. Está ubicada no borde inferior desta vila, sita a uns 50 kilmetros da cidade de Ourense en direccin cara a Ponferrada. Ten unha superficie construída de 952 m2, distribuída en duas plantas con 17 habitacis dobles. Na planta baixa está o hall de entrada, a administraci, enfermería, sala de estar con tres ambentes distintos, comedor, cocia, lavandería, vestuario de persoal e 7 habitacis dobles. Na planta alta hai 10 habitacins dobles e unha sala de estar. Hia ademais un stao onde está a sala de caldeiras, maquinaria de ascensor e un pequeno almacén. Nesta residencia sinaláronnos, e puidemos advertilo por ns mesmos, unha serie de defectos de construccin que en conxunto poden calificarse de graves. O primeiro é que construila, non parece se tiveran en conta en absoluto as condicins climáticas e ambientais da zona. Debido a deficiencias no selado das xunturas, as ventás deixan penetrar a auga (nunha zona de clíma intensamente frío). Este problema de humidades está agravado por outro de condensaci no teito do edificio, que se produce haberse feito de placa metálica sen aillamento. As habitacins foron construídas como individuais pero logo, ante o exceso de demanda, foron ocupadas como se fosen dobres. A consecuencia é que agora resultan tan raquíticas que os armarios non poden abrirse sen retirar cada vez a cama máis prima. A estancia prevista para vestuario do persoal (nica para homes e mulleres) era de tamao tan ridículo que tiveron que rexeitar, habilitando a este fin unha das habitacins. A saída prevista como de emerxencia estaba sen habilitar, desembocar nun desnivel de metro e medio do chan e sen escals. Na planta alta existe unha galería con unha preciosa vista e adornada con fermosas xardieiras, pero afeada por un remate interior das escaleiras de entrada que resulta totalmente antiestético. 5.3.12. A Residencia de Ponteareas (Pontevedra). Construída pola Xunta de Galicia e inaugurada en 1986, ésta residencia de válidos ten unha capacidade de 32 prazas en 17 habitacis dobres. Destas habitacis, 2 son de matrimonio, 2 dobres "xemelgas" e as demais dobres individualizadas. Consta de baixo e das plantas. No baixo está a recepcin, a sala de T.V., unha sali de usos mltiples, comedor, coci, lavandería, un pequeno almacén, servicios. Na primeira planta están as oficinas de administracin, cinco habitacis e unha pequena biblioteca. Na segunda planta hai seis habitacins con bao. O solo é de corcho, o que ten a ventaxa de ser silencioso e quente, pero tamén o inconveniente de resultar resbaladizo se se encera; é especialmente inadecuado para os cuartos de bao. Aínda que pareza increible, non hai pasamáns salvo nas escaleiras; nin nos pasillos, nin nos bas, nin no ascensor. Debido á falta de aislante no teito, a residencia resulta hmeda en inverno e demasiado calurosa en verán. O comedor é insuficiente, polo que deberon instalar mesas tamén demasiado pequenas. Os suxeitadores exteriores das ventás resultan case inasequibles. Non hai ba xeriátrico, pois os dous que fixeran tiveron que ser dedicados a almacén e enfermería, servicios estes hoxe xulgados máis imprescindibles pero, parecer, non previstos no deseo da residencia. 5.3.13. A Residencia de O Meixoeiro (Vigo). Construída en 1977 polo INSERSO e máis tarde traspasada á Xunta de Galicia, esta residencia de válidos ten capacidade para unhas 160 persoas. A superficie construída é duns 7.200 m2, con semi stao, baixo e duas plantas. Disp de 57 habitacis dobles, 46 individuais e 6 adicadas a enfermería. Está sita a 8 kilmetros de Vigo na falda do monte O Meixoeiro. Consta de stao, baixo e das plantas. Nos staos están o almacén e o tanatorio. Na planta baixa, ademáis da entrada e recepci, está a lavandería, unha sala de estar-cafetería, comedor, cocia, almacén de víveres, despachos de direcci e administracin, de asistencia social, servicios, teléfonos, un saln, ximnasio, bao xeriátrico e habitacins. Na planta superior hai unha sala de xogos, sala de estar, capela, biblioteca, servicio de terapia, das peluquerías, aseos, bao xeriátrico, sala de T.V. e dormitorios de diversos tipos. O estado do mobiliario era bastante b; a iluminacin, axeitada. Existen pasamáns (de altura nica) nos pasillos. O chan é antideslizante. Non se aprecian problemas de humidades. A sinalizacin interior é mala ou inexistente. 5.3.14. A Residencia de Marín. Construída pola Xunta de Galicia e inaugurada en 1991. Esta residencia de válidos tén capacidade para 80 prazas, en 40 habitacis individuais e 20 dobres. Está comunicada polo interior co Centro Social anexo. Consta de stao e cinco plantas. O soto está adicado a almacéns, tanatorio, sala de caldeiras, taller de mantemento, sala para grupo electreno e vestuario de persoal. Na planta baixa están a conserxería, os despachos de direcci e administraci, servicios médicos e sanitarios. Nas plantas 2º, 3ª, 4ª e 5ª hai, en cada unha delas, un almacén de roupa, unha sali de estar e habitacins. Na sexta pranta está a lavandería e unha terraza. A iluminacin interior é boa, así como as sinalizacins. O mobiliario é novo, e non existe problema de humidades. As carencias maiores nesta residencia, refírense a que, das catro salas de estar con que contaba, unha en cada planta, s atopábase amueblada a da segunda, quedando aínda sen amueblar as das outras tres plantas. Ademais, carece totalmente de pasamáns nos pasillos, tendoos s nas escaleiras. O solo tampouco é antideslizante, salvo nos baos. 5.3.15. A Residencia de A Estrada. Construída en 1985 pola Xunta de Galicia, é mesmo tempo residencia de válidos e centro social. Está en pleno centro urbán desta localidade. Os seus aproximadamente 1.000 m2 de edificaci se distriben en stao, baixo e piso. A sa capacidade total é dunhas 40 prazas, pero s estaba ocupada a primeira planta no momento da visita. No stao está a cocia, lavandería, almacén, garaxe, sala de caldeiras e unha estancia adicada indistintamente a tanatorio e ximnasio. Na planta baixa está a entrada fogar, cafetería, unha sala de lectura e de T.V., biblioteca, a recepci, as oficinas de direcci, despacho de asistencia social, peluquería e o despacho do médico e o do A.T.S. Na planta alta, a conserxería, enfermería, comedor, office, un patio, unha sala de T.V., almacén, unha terraza e dormitorios. Os dormitorios constaban de 8 estancias ou espacios, cada un destes con tres camas individualizadas. Entre os defectos máis notorios na construcci desta residencia hai que resear, por exemplo, oimportante problema de humedades debido a que entra auga por unha ventá "velux" do teito, así como polas portas das terrazas. Ó non terse previsto ningunha estancia para ximnasio, estánse vendo obrigados a utiliza-lo tanatorio indistintamente para ambas funcins. A peluquería resulta demasiado pequena e moi escasamente dotada. A segunda planta carece de pasamáns nos pasillos. Os armarios das habitacis son demasiado pequenos e carecen de caixns. O acceso s bas é "nefasto", segundo calificacin unánime do persoal, carecendo ademais de bidés, agarradoiros e outros servicios considerados imprescindibles. Aínda que sexa un defecto compartido con outras residencias, hai que notar tamén que os sills son demasiado baixos e tapizados de tela. Elo os fai especialmente inadecuados para anciáns, que teen dificultades para sentarse e levantarse; e ademais é practicamente imposible evitar así os malos cheiros producidos por frecuentes incontinencias. 5.3.16. A Residencia de Monte Arieiro-Bembrive (Vigo). Residencia de asistidos con capacidade para 325 anciáns. Foi construída en 1988 polo INSERSO, que segue administrándoa. Está sita a 6 kilmetros do centro urbá de Vigo, na direcci de Vigo-Ourense desviándose un pouco da estrada N-120. Está moi prima á residencia de válidos de O Meixoeiro, xa reseada. A sa edificacin total é duns 17.700 m2, distriubídos en stao, baixo e catro plantas. Ten tamén unha zona axardiada e un pequeno horto. Disp en total de 165 habitacis, das que 105 son dobles, 30 de matrimonio e outras 30 individuais. Ten asimesmo outras 25 camas na Unidade de Coidados Especiais. No stao están o tanatorio, almacéns, lavandería-lencería, sala de caldeiras e vestuarios. Na planta baixa ou principal funcionan os servicios de direcci, administracin, departamento social, conserxería e rehabilitacin; así como unha sala de xuntas, saln de estar e biblioteca, cafetería, cocia, comedor, peluquerías (de seoras e de cabaleiros) e saln de actos que se utiliza tamén como capela. En cada unha das catro plantas restantes hai dormitorios de tres tipos diversos, comedor de planta, sala de T.V., oficio clínico, enfermería, despachos de enfermeras, área de servicio, bao xeriátrico, baos para incontinentes, sala de estar, unha salia, e sala de terapia ocupacional. Non había problemas de humidades ou de deterioro de mobiliario. O chan, a iluminacin e os rulos orientadores son axeitados. Os pasamáns son de altura nica (a normal), pese a ser residencia de asistidos. Ésta era unha das residencias estudiadas no seu día polo informe do Defensor del Pueblo. Nel se estimaba que a superficie dalghas instalacis era insuficiente, mencionando especialmente o comedor xeral, a cafetería, a sala de estar, o sal de actos e os vestuarios do persoal, existindo xa ent a previsin de amplialos. Preguntamos sobre o particular, e se nos informou que estaba feita xa a adxudicacin das obras para subsanar estas insuficiencias. Pola cantidade e calidade da informaci escrita que se nos proporcionou, así como polas conversacins (personais e teleficas) que mantivemos coa direcci, puidemos constatar que, dende logo, o que de ningunha forma faltan eiquí son coecementos e vontade para face-las cousas o mellor posible. 5.3.17. Todas cumplen os requisitos recomendados en canto á altura. Unha vez resumidas as características principais de cada residencia, facemos eiquí unha observaci en canto á altura e tamao das construccis en relacin cque acostuma recomendarse para este tipo de edificios. Os estudios teicos recomendan hoxe que as residencias de anciáns sexan construccis baixas, por cuestin de seguridade. Concretamente sinálase que non deben supera-las seis plantas de altura, e a poder ser non pasar das catro plantas (3). Tdalas residencias visitadas cumplen este criterio de altura máxima, xa que ningunha supera as seis plantas. Recoméndase asimesmo evita-las residencias demasiado masivas e tender ás de tipo medio, como o son a maioría das residencias pblicas de Galicia. 5.4. ACCESO Ó EDIFICIO RESIDENCIAL E CIRCULACIÓN ENTRE AS SÚAS DIVERSAS DEPENDENCIAS. Neste apartado procuramos informarnos sobre as facilidades que ofrecen ou dificultades que presentan as nosas residencias, tanto para o acceso dos anciáns desde o exterior como para a sa circulaci interior entre unhas dependencias e outras do edificio. É importante neste aspecto que non existan barreiras arquitecticas, que as escaleiras e pasillos estén dotados de pasamáns e solo antideslizante, que os ascensores tean o tamao suficiente para entrar con camillas, se hai ou non montacargas, se a mesma aceira conta con rampa ou vado para cadeira de rodas, etcétera. Hai que ter en conta respecto que a grande maioría dos anciáns internados en residencias, incluso nas que teicamente foron deseadas para válidos, pola sa avanzada idade e polas crecentes discapacidades que sofren, tenden a convertirse progresivamente en semi-inválidos. De feito, a maioría das residencias estánse vendo obrigadas xa a funcionar na práctica como mixtas (de válidos e de asistidos). As 16 residencias eiquí estudiadas (deixando aparte a de Ribadeo), tomadas en conxunto mereceríannos neste aspecto unha valoraci entre regular e deficiente. Entre as que reen mellores condicins mencionaríamos en primeiro lugar a Residencia de Asistidos de Monte Arieiro (Bembibre-Vigo), dependente do INSERSO. En efecto, esta residencia está dotada de vado na aceira, rampas no interior, chan antideslizante en escaleiras e pasillos, ascensores con capacidade para introducir camillas, montacargas, relativa adecuacin para circular con cadeiras de rodas e pavimento axeitado na zona axardinada. A suxerencia que lles faríamos, tanto á direcci desta residencia como á da residencia de asistidos de Oleiros e as residencias mixtas de Ferrol e Barbadás (Ourense), é que considerasen a conveniencia de instalar en pasillos, galerías e outras dependencias outro sistema de pasamáns á altura axeitada para poder asirse e axudarse por se mesmos os residentes que circulan en cadeiras de rodas. O que aconsellan hoxe expertos en deseo é instalar pasamáns a doble altura, un utilizable polos válidos e outro polos asistidos con cadeira de rodas. Suxerímos se estudie se sería máis convinte. S na residencia de Monforte de Lemos atopamos este doble sistema, pese a ter sido construída para válidos. Algns dos directores/as cos que comentamos este tema, ou lles resultaba descoecido ou, nalg caso, respostaron que os usuarios que han de desplazarse en cadeira de rodas teen por costume ser conducidos polo persoal. Pero esto, ademais de aumentar, sen clara necesidade, o traballo dun persoal tantas veces escaso e sobrecargado de ocupacis, o peor de todo é que reduce a autonomía dos anciáns para poder moverse por si mesmos. Cando o indicado é conservar o maior grao de autonomía posible dos anciáns, o que soio se logra facilitándolles que sigan facendo por se mesmos todo o que poidan. En canto ás residencias que atopamos máis deficientes en canto a facilita-lo acceso e circulacin interna dos usuarios, consideramos debemos menciona-las seguintes: A "Residencia-Club la Milagrosa" de Lugo, que carece de rampas, tanto exteriores coma interiores; carece tamén de solo antideslizante, e de toda adecuaci para circular en cadeira de rodas. Tampouco ten montacargas, e no ascensor apenas cabe unha camilla. A residencia de Monforte de Lemos, que non ten rampas, exteriores nin interiores, nin solo antideslizante; o montacargas s circula entre a cocia e o comedor; o ascensor non ten capacidade para camillas; tampouco as escaleiras están dotadas de cinta ou barrias antideslizantes. Polo contrario é, como xa dixemos, a nica residencia que conta con doble sistema de pasamáns (a altura normal e baixa), pese a ser exclusivamente de válidos. "Teríamos que usar parihuelas", é a resposta que se nos deu ante a pregunta de como baixarían a un ancián imposibilitado ou morto. A "Residencia Nosa Seora dos Milagres", de Barbadás (Ourense), pese a ser asistidos unha parte dos seus anciáns carece de rampas e a sa adecuaci para cadeiras de rodas é mínima. A de Castro Caldelas (Ourense) s ten rampa de acceso no exterior, non no interior; carece de montacargas, e s ten solo antideslizante nos baos. A residencia de Ponteareas carece de rampas e de toda adecuaci para circular con cadeira de rodas. Non ten montacargas nen está dotada de solo antideslizante. O seu ico ascensor tampouco ten capacidade para camillas. A residencia de Marín carece de rampas e de solo antideslizante. Non ten pasamáns nada máis que nas escaleiras. Un dos ascensores sí ten capacidade para camillas. Finalmente, a segunda planta da residencia de A Estrada carecía de pasamáns cando a visitamos. Algunhas residencias tiveron a til iniciativa de dotar ás escaleiras de barrias antideslizantes nos bordes, ou simple cinta de coor diferenciado, o que sen dbida facilita a subida e sobre todo a baixada dos anciáns, disminuíndo o risco. Mencionamos entre estas a de Carballo e a de Santiago; ésta ltima, s no acceso da primeira planta á segunda: supnse que os usuarios das demais plantas suben e baixan utilizando sempre os ascensores. Esto danos pé para volver a insistir no criterio do necesario que consideramos que os anciáns tean ocasin de efectuar algn tipo de exercicio físico; o que pode fomentarse tamén mantendo as escaleiras cmenor risco posible para que poidan ser utilizadas desde as diversas plantas. O contrario os disuade de todo exercicio físico, o que contribe a acelera-lo seu deterioro. 5.5. MEDIDAS DE PROTECCIÓN E EVACUACIÓN ANTE POSIBLES INCENDIOS. As condicis físicas en que se atopan gran parte dos usuarios das residencias de anciáns obrigan a ter moi en conta as medidas de protecci contra posibles incendios, así como as que habería que tomar ante a necesidade de evacua-lo edificio. 5.5.1. Normativa legal. A normativa legal básica neste materia está constituída pola Orde do 9 de marzo de 1971, que aprobou a Ordenanza Xeral de Seguridade e Hixiene no Traballo; o Real Decreto 2059/1981, de 10 de abril; oReal Decreto 1587/1982, de 25 de xu, polo que se aprobou a Norma Básica de Edificaci, sobre condicis de protecci contra incendios nos edificios (NBE-CPI-82); a Orde do 29 de novembro de 1984, sobre Manual de Autoprotecci para o desenvolvemento do Plan de Emerxencia contra incendios e de evacuacin de locais e edificios. Hai que sinalar eiquí que a NBE-CPI-82 hai que interpretala á luz do Real Decreto 2059/1981, do 10 de abril, polo que s é de obrigado cumprimento para os edificios que se construan ou se reformen sustancialmente logo da sa entrada en vigor (caso no que se atopan case talas residencias visitadas para elaborar este informe). e tamén, que a aplicaci do Manual de Autoprotecci previsto na Orde do 29 de novembro de 1984, é de carácter voluntario. Á anterior normativa habería que engadi-la emanada da aplicaci das Ordenanzas Municipais que afecten a esta materia, da que parecen carecer a gran maioría dos concellos de Galicia. Referente a este apartado, ns tiamos elaborado para a visita un cuestionario bastante completo, que nos informaría sobre doce cuestis. As cuestins preguntadas refírense tanto a se existe plan de emerxencia, con saídas de emerxencias axeitadas ás persoas con cadeira de rodas, alumeado de emerxencia e demais; se hai armario ignífugo nos accesos, hidrantes ou bocas de incendios coas correspondentes mangueiras; se no interior do edificio existen extintores convintemente distribuídos polas diversas dependencias; se se conta con sistema de detecci e alarma centralizado, carteis con consignas para informar a usuarios e visitantes; se se entregaron planos de situacin e emprazamento do edificio s servicios de extincin de incendios. Pois ben, os resultados obtidos son calquer cousa menos que alentadores, e poden resumirse no seguinte subtítulo. 5.5.2. A maioría das residencias non están preparadas para facer fronte a un sinistro provocado por incendio. Así poderíamos resumi-los resultados da nosa investigaci, tanto polo que puidemos observar persoalmente como polos testemuos case unánimes de directores e persoal. Logo sinalaremos casos excepcionais de duas residencias con un excelente plan contraincendios. Pero a verdade é que boa parte delas encerran unha verdadeira bomba de reloxería neste aspecto, que calquera día de especial mala sorte podería explotar nas máns da Administracin, con trauma para a nosa sociedade. Dentro deste máis que preocupante panorama, das 16 residencias estudiadas s a situacin de das delas merécenos a calificaci de tima ou boa: en primeiro lugar a residencia de asistidos de Monte Arieiro (Bembrive-Vigo), e logo a de As Gándaras (Lugo). A outras seis debemos situalas entre as que acusan nesta materia graves e aínda garvísimas carencias, ás que urxiría poer remedio. As mencionaremos aparte. E a situaci das restantes a calificaríamos entre regular e deficiente. No grupo das residencias que consdieramso regular ou deficientemente dotadas en canto a servicios de prevencin e evacuaci en caso de incendio, englobamos as de Carballo, Ferrol, Santiago, Monforte de Lemos, O Carballio, O Meixoeiro (Vigo), A Estrada e Marín. A residencia de Carballo carece de plan de emerxencia, de carteis informativos para caso de evacuacin, de saídas de emerxencia, de hidrantes no exterior e de calquer tipo de alarma nas habitacins. Polo contrario ten alumeado de emerxencia, sistema de detecci e alarma centralizada, armario ignífugo, extintores e bocas de incendios con mangueiras, e afirma ter entregado planos de situacin servicios de extincin de incendios. A residencia de Ferrol, polo feito de ser mixta (de válidos e asistidos), tería especiais dificultades para evacuar a unha parte dos seus usuarios en caso de producirse un incendio. Pese a iso non conta con plan de emerxencia, nin carteis con consignas de evacuacin, nin adecuaci para cadeiras de rodas, nin planos de situaci en mans dos servicios de extincin. Si ten sistema de detecci e alarma centralizado, armario ignífugo, escaleiras de emerxencia, alumeado de emerxencia, extintores, portas de sectorializaci do lume, hidrantes no exterior e mangueiras para tomas de augas. As principais carencias da residencia de Santiago de Compostela en materia de prevenci de incendios e evacuacin refírense á falta de todo plan de emerxencia, de saídas de emerxencia e de calquera adecuaci para cadeiras de rodas. Tampouco había sinalizacins no momento de efectua-la visita, aínda que afirmáronnos que pensaban poelas. Nin tian entregado planos de situaci e emprazamento servicios pblicos de extinci de incendios. Esta residencia si contaba con sistema de detecci e alarma centralizado, alumeado de emerxencia, armario ignífugo, extintores, bocas de incendios con mangueiras. A residencia de Monforte de Lemos, ademais de talas carencias apuntadas para a de Santiago, carecía tamén de armario ignífugo. Stia sistema central de detecci e alarma, alumeado de emerxencia, hidrantes, extintores, bocas de incendios con mangueiras. A residencia de O Carballio carecía de sistema de deteccin e alarma centralizada, armario ignífugo e bocas de incendio con mangueiras. Tampouco entregara servicios de extinci de incendios planos sobre situacin e emprazamento do edificio. A carencia de adecuaci da saída de emerxencia para cadeiras de rodas pode considerarse paliada polo feito de tratarse dunha construccin de planta baixa. Conta con plan de emerxencia, carteis con consignas, saídas e alumeado de emerxencia, extintores hidrantes, bocas de incendios con mangueiras para tomas de auga. Seriamente deficientes nesta materia resultan asimesmo os servicios da residencia de O Meixoeiro (Vigo), sobre todo tratándose dun centro que alberga a tan alto nmero de usuarios. Cando foi visitado para a elaboaci deste informe carecía de plan de emerxencia, de carteis informativos para evacuacin, de bocas de incendios con mangueiras, e non entregara planos de situacin e emprazamento servicios de extincin de incendios. Tampouco tia saídas de emerxencia nin adecuaci para cadeiras de rodas, aínda que se nos indicou que este risco quedaba disminuído ter talas habitacis e estancias fácil saída para o xardín circundante. Si estaba dotada de sistema de detecci e alarma centralizada, alumeado de emerxencia, extintores, armario ignífugo, hidrantes e bocas de incendios con mangueiras. Incluimos tamén neste grupo de residencias entre regular e deficientemente dotadas a da Estrada. Esta residencia carece de plan de emerxencia, de sistema de detecci e alarma centralizados e de carteis orientadores para unha eventual evacuacin do edificio. Tampouco entregou planos de situacin s servicios de extincin de incendios. Ten escaleiras de emerxencia, aínda que non axeitadas para persoas con cadeiras de rodas. Está dotada de alumeado de emerxencia, armario ignífugo, extintores, hidrantes, bocas de incendios con mangueiras. E, asimesmo, a residencia de Marín. Que carece de plan de emerxencia, de carteis orientadores para evacuaci e de armario ignífugo. Non entregou planos de situacin servicios de extinci de incendios. Existen nela saídas de emerxencia, pero non desde as plantas superiores nin tampouco están axeitadas para persoas con cadeiras de rodas. Ten sistema de detecci e alarma centralizada, alumeado de emerxencia, extintores, hidrantes, bocas de incendios con mangueiras. Digamos finalmente que a tolos directores e directoras de residencias preguntámoslles se están facendo obras para instalar outros servicios contraincendios ou mellora-las existentes. Nas oito residencias resedas neste grupo contestaron que non. 5.5.3. As peor dotadas. Debemos referirnos agora grupo de residencias que atopamos peor dotadas en materia de protecci contra incendios e previsins de evacuaci en casos de sinistro. As que, noso xuízo, corren máis grave peligro en caso de producirse nelas un incendio. Incluímos neste grupo as seis seguintes: as de Pobra de Caramial, Oleiros (sobre todo por ser de asistidos), Lugo, Barbadás (que ademais é mixta), Castro Caldelas (Ourense) e Ponteareas (Pontevedra). En canto a éstas, limitaremonos a enumera-los servicios con que contan, dando por suposto que carecen de tolos demais que, para evitar ser excesivamente repetitivos, non se mencionan. A residencia de Pobra do Caramial s conta con sistema centralizado de detecci e alarma, alumeado de emerxencia e uns simples extintores. Carece de todo o demais. A residencia de Oleiros, aínda que conta con unha serie de dispositivos contra incendios, a incluímos eiquí por diversas razs. Ademais de tratarse de unha residencia de persoas moito máis díficiles de evacuar, por ser asistidos, ten por exemplo unhas saídas de emerxencia que non resultarían en absoluto operativas en caso de incendio. Consisten nunhas mangas de evacuaci sitas nas esquinas do edificio que, se se produxese un incendio resultarían totalmente imposible evacuar a través delas a persoas con cadeiras de rodas. Tampouco ten sistema centralizado de detecci e alarma, nin carteis con consignas para usuarios e visitantes, nin portas de sectorializaci do lume, nin entregaron planos de situaci e emprazamento servicios de extincin de incendios. A direccin é consciente do risco que corre unha residencia de asistidos con tales carencias, e informounos que ten solicitado á Xunta de Galicia sustituir este sistema de protecci contra incendios por outro máis eficaz. A residencia de Lugo-cidade, carece prácticamente de todo en materia de protecci contra incendios e evacuaci. Dos trece aspectos preguntados na nosa visita, s resultou estar dotada de dous: alumeado de emerxencia e uns extintores. Pode considerarse nesta materia a peor dotada das nosas residencias pblicas de anciáns. Algo semellante podemos dicir da residencia de Barbadás (Ourense), coa agravante de que ésta é mixta. Como se foi construíndo (ou reconstruíndo) por fases, s a parte da derradeira fase conta con sistema de detecci e alarma centralizada. O resto da sa dotaci nesta materia redcese sistema de alumeado de emerxencia e a uns extintores; carece de todo o demais. A residencia de Castro Caldelas (Ourense) podería ser incluída neste grupo ou tamén no anterior, das deficiente ou regularmente dotadas. A raz de inclinarnos por incluila neste é que, ademais das carencias (falta de armario ignífugo, de carteis informativos para caso de evacuaci, de sistema de detecci e alarma, de entrega de planos de situaci servicios de extincin de incendios e demais) ten unha saída de emerxencia en estado totalmente absurdo. Por non ter feitas unhas simples escaleiras, a porta da saída de emerxencia desemboca cara un desnivel que a simple vista calculamos en aproximadamente 1,20 metros. Persoal e anciáns veríanse obrigados a lanzarse a este vacío, co nerviosismo que é fácil imaxinar en caso de incendio. E a residencia de Ponteareas tampouco conta con servicio algn de protecci contra incendios, salvo o de uns simples extintores. Informusenos que contaban tamén con uns chivatos de alarma contra incendios, pero que optaran por desconectalos debido enormes ruídos que producían. 5.5.4.Excepcis timas. Pero neste repaso estado do sector pblico de residencias galegas de anciáns en materia de prevenci de incendios e medidas para a sa evacuaci, é tamén de xustiza referirse ás que atopamos en situacin tima ou fancamente boa. Son das. a de asistidos de Monte Arieiro-Bembrive (prima a Vigo) e a de válidos de As Gándaras (Lugo). A de Monte Arieiro, ica que aínda depende do INSERSO a tolos efectos, conta en primeiro lugar con un expléndido plan de emerxencia. "O primeiro plan de emerxencia feito polo propio persoal da casa", informsenos, elaborado durante tres anos de observaci e traballo. A racionalidade e a experiencia alíanse neste plan, que a direcci da residencia calcula é "o mellor de Espaa". Entregaron servicios de extincin de incendios planos de situaci e emprazamento do edificio, que procuran ir actualizando cada vez que efectan ampliacis ou reformas. Contan con sistema de detecci e alarma centralizada, alumeado de emerxencia con grupo electreno automático, saídas de emerxencia axeitadas para persoas con cadeiras de rodas, carteis con consignas informativas para caso de evacuacin, armario ignífugo, extintores convintemente distribuídos, bocas hidrantes de incendios con mangueiras, portas de sectorializaci do lume. Seguen atentos a efectua-las reformas necesarias para ter o seu plan de prevenci e evacuaci constantemente actualizado. De ahí que a situaci desta residencia neste punto non temos inconvinte algn en califica-la de ptima, sen a menor reserva. Tamén a residencia de As Gándaras conta con un excelente sistema de prevencin e evacuacin en caso de incendio. Antes nono tia, pero o instalaron fai uns seis anos con un custo que os representantes do persoal calcularon en o redor de 20 mills de pesetas. Entregaron tanto á Protecci Civil como a Cruz Vermella planos de situaci e emprazamento. Conta con plan de emerxencia, sistema de detecci e alarma centralizada, alumeado de emerxencia, saídas de emerxencia, carteis indicadores, armario ignífugo, hidrantes, portas de sectorializaci do lume, extintores, bocas de incendios con mangueiras. A nica carencia é que as saídas de emerxencia non están axeitadas para persoas con cadeiras de rodas. Carencia non despreciable, pois, nunha residencia como ésta, onde viven permanentemente máis de dous centenares de usuarios, é inevitable que haxa un certo nero que se moven en cadeiras de rodas aínda que o edificio fora planificado para válidos. 5.5.5. Conciencia do problema e un certo desánimo en canto a esperanzas de resolvelo. Como resumo deste apartado podemos decir que é un dos que máis graves deficiencias acusan nas nosas residencias de anciáns de titularidade pblica. E tamén, un dos que están clamando por urxente remedio. Digamos tamén que directores e directoras, así como o persoal que traballa nas residencias, son perfectamente conscientes das carencias e, incluso, viven o problema con preocupaci non exenta de angustia. Proba delo é a sinceira disponibilidade con que espontáneamente colaboraron a sinalarnos os defectos. Bastaron os seus relatos para percibi-la gravidade do problema na maioría das residencias, pese a non ir nas nosas visitas acompaados de técnicos na materia. "Eso é o que me quita o sono, e é polo que pedin o traslado", confesábanos a directora dunha residencia. "Non me fale diso, porque cada vez que vou a cama na mia casa non penso máis que o que esa noite pelles pasar a estes anciáns se sucede algo", repetía outra. E un director comentaba: "Se algn día pasase o que pode pasar, imos ver quén está disposto a asumir responsabilidades. Porque os políticos non van a querer asumi-las, e a prensa non vai calar". Ás veces, aínda vendo o problema, ignoran cmo afrontalo. "¿E iso onde se fai?", contestábanos con toda sinxeleza unha directora á pregunta de se tin plan de emerxencia. Pola nosa parte, a recomendaci que non podemos menos que facer eiquí á Administraci, é a de revisar canto antes e a fondo os sistemas de protecci contra incendios e evacuaci de edificios das residencias. Esta recomendaci excepta as das residencias nas que calificamos cunha situacin tima, e se refire principalmente ás seis que incluimos no grupo "as peor dotadas" (punto 5.5.3). Desa revisi a fondo debería sair un plan para ir progresivamente mellorando a situaci, comenzando por aqueles aspectos que se consideren prioritarios. 5.6. CONDICIÓNS DO ALOXAMENTO E RELACION DOS USUARIOS CO SEU ANTERIOR MEDIO. Neste apartado referímonos ás condicins de aloxamento dos residentes, en canto poidemos observalas e informarnos delas a través das nosas visitas. Referímonos polo tanto á calidade das habitacis: camas, armarios, roupas, luminosidade, limpeza; así como dos aseos, nos que tratándose de anciáns hai que ter moi en conta o factor seguridade: se están dotados de asideiros, solo antideslizante e demais, e en xeral se residentes se lles garantiza a sa intimidade persoal e un trato que lles axude a mante-la sa autoestima. Se inclen tamén eiquí os datos que puidemos obter sobre nmero e idade dos residentes, proporci entre sexos, grao de libertade con que contan para entrar e sair; facilidades para recibir visitas, así como ser invitados por familiares e amigos; etcétera. 5.6.1.Poboacin atendida e índices de ocupacin. O seguinte cadro nmero 37 ofrécenos datos sobre capacidade das residencias visitadas, nmero efectivo de residentes e porcentaxe de ocupaci. Cadro nm. 37. Ocupaci das residencias. RESIDENCIAS NÚM. TOTAL DE PRAZAS PRAZAS OCUPADAS % CARBALLO 26 26 100 POBRA DO CARAMIÑAL 51 50 98 FERROL 194 194 100 SANTIAGO 85 82 96 OLEIROS 260 250 96 AS GÁNDARAS (Lugo) 230 206 90 LUGO 50 50 100 MONFORTE DE LEMOS 42 42 100 BARBADÁS (Ourense) 160 154 96 O CARBALLIÑO 53 53 100 CASTRO CALDELAS (Ourense) 32 30 94 PONTEAREAS 32 32 100 O MEIXOEIRO (Vigo) 160 160 100 MARÍN 80 80 100 A ESTRADA 40 23 57 MONTE ARIEIRO (Vigo) 300 302 101 1.795 1.734 97 % Fonte: Elaboracin propia seg os datos proporcionados pola Direcci Xeral de Servicios Sociais e logo contrastados cs obtidos nas residencias visitadas. Segn estes datos, as residencias visitadas teen unha capacidade total de 1.795 prazas e aloxaban no momento de ser visitadas (finais de 1992) a 1.734 persoas. Iso daría unha porcentaxe de ocupaci teica do 97%. E dicimos teica, pois en xeral a direcci das residencias confesa unha ocupaci do 100%. O que sí responde á realidade en termos xerais. Pois a maior parte das residencias están obrigadas a ter algunha habitaci disponible para casos de extrema urxencia; noutras, o que haxa algunha praza libre é soio provisional, por traslado ou falecemento recente que aínda non deu tempo a cubrir; outras teen prazas tericas pero aínda sen habilitar, como é o caso da residencia da Estrada na sa segunda planta. Do total de persoas acollidas, 1.122 persoas serían oficialmente válidas e 612 asistidas. E decimos "oficialmente" polo borrosa que é nas persoas de idade moi avanzada a fronteira entre válido e asistido, e porque ns mesmos puidemos comproba-la presencia dalgunhas persoas que eran inválidas mentres, por falta de prazas nas residencias de asistidos, seguían permanecendo nas de válidos. A idade media dos usuarios a evaluamos en 81 anos, a partir dos cálculos efectuados pola direcci das residencias. Por sexos, a porcentaxe de homes é aproximadamente do 35% fronte a un 65% de mulleres. S nas residencias de Monforte de Lemos (26 homes e 16 mulleres) e A Estrada (15 e 8) atopamos maior porcentaxe de residentes masculino que feminino. 5.6.2.Condicis materiais das habitacis e aseos. En conxunto, as residencias dispoen de habitacis individuais e habitacis para matrimonios, como a de O Carballio; individuais e dobres "xemelgas" (con das camas unha lado da outra), como as de Carballo, Lugo, O Meixoeiro e Marín; individuais e dobres individualizadas, ben pola propia configuracin ou pola colocaci de tabiques, cortinas ou manparas entre unha cama e outra, como as de A Estrada ou Monte Arieiro; individuais, dobres xemelgas e dobres individualizadas, como as da Pobra do Caramial, Ferrol e Oleiros; habitacins dobres e habitacis para matrimonios, como a de Monforte de Lemos; individuais, de matrimonio, dobres individualizadas e dobres xemelgas, como as de As Gándaras (Lugo) e Barbadás (Ourense); dobres xemelgas, dobres individualizadas e de matrimonio, como a de Ponteareas; ou s dobres xemelgas, como a de Castro Caldelas (Ourense), pero coa particularidade, neste caso, de que na sa construccin foran pensadas como individuais e s verse desbordados pola demanda de prazas comenzaron a utilizar cada habitacin para das persoas. Ás veces, as residencias dispoen de dormitorios máis numerosos (de 3 a 7 persoas) para enfermería. En termos xerais (logo referíremonos casos excepcionais) pese dicir que a calidade das habitacis é boa. A maioría son de tamao axeitado e atanse en bestado de conservaci. O mesmo podemos dicir da sa dotaci mobiliaria: camas, cadeiras, mesillas, armarios, caixns con chaves, luces, timbres. En canto á ventilacin, soleamento e visibilidade, ben na gran maioría dos casos. Hai residencias que permiten s usuarios mercarse televisor propio e alg moble para a s habitacin. En varias residencias advírtense sen embargo fallos e carencias notables, fáciles de correxir nalgs casos e difícilmente reparables noutros. Na residencia de Monforte de Lemos o interior das habitacins da terceira planta resulta fácilmente visible desde o pasillo-balcn que todas teen saída, debido a que as portas son simples cristais. Esto, ademais de quita-la intimidade s usuarios, fainas resultar frías. Tdolos usuarios desta planta queixábanse do agravio comparativo que esto lles imp en comparacin coa planta segunda. Nesta mesma residencia, os armarios roupeiros non teen a altura suficiente para poder colga-los abrigos ou gabardinas. Na residencia de O Carballio, os armarios roupeiros son demasiado estreitos e ademais non hai caixns, resultanto totalmente insuficientes para aloxar as pertenencias imprescindibles dos usuarios. Xa referímonos ás habitacis da residencia de Castro Caldelas, que ter sido construídas para unha soa persoa e agora estar usándose para duas, resultan raquíticas. Na residencia de Marín, os armarios son empotrados e ridículamente pequenos; carcen ademais de chave, cque os usuarios non teen onde gardar cousa algunha. Demasiado pequenos e sen caixns son asimesmo os armarios da residencia da Estrada, onde tamén as habitacis teen excesivamente pequenos os neros da porta de entrada. Nas habitacis compartidas de Pobra do Caramil, os usuarios non teen lugar algn onde garda-las sas cousas con chave. En canto á limpeza de roupas de camas e de solos, calefacci, etc., atopámo-los axeitados no conxunto das residencias visitadas. Os baos e aseos das residencias ofrecen asimesmo situacins desiguais. Nunhas dispoen de bidés, solo antideslizante, entrada cmoda, barras e asideiros, pasamáns, papeleiras, ducha ou bao xeriátrico, banco sueco. Noutras teen carencias ou defectos importantes e ata ás veces peligrosos. Así, o bao xeriátrico da residencia de Carballo está instalado a excesiva altura e sen gra, polo que nunca poideron utilizalo. Na de Monforte de Lemos, o solo das duchas é moi resbaladizo; o bao xeriátrico carece de elevador; algunhas habitacis teen un s bao para catro ou máis persoas o que resulta insuficiente para idades en que acostuman sofrir incontinencias. Na residencia de Ponteareas no hai actualmente bao xeriátrico, pois os dous dos que en principio estaba dotada consideraron preferible convertilos, un en almacén e o outro en servicio de enfermería. Os aseos que hai carecen de asideiros, banco sueco, etc.. De "nefasto" e "o capítulo peor", coincide a direcci e o persoal da residencia da Estrada en calificar o seu servicio de aseos. Nunca usaron o bao xeriátrico por consideralo antifuncional; e polo demais os aseos carecen de cousas elementais coma bidés e agarradoiros. As residencias das que non mencionamos servicios de habitacins e bas eiquí, hai que considerar que atopámolas axeitadas nestes aspectos. 5.6.3. Trato personalizado, dentro do posible. Foinos grato, e ás veces ata admirable, comprobar nas nosas visitas que direcci e persoal das residencias esfrzanse por ter un trato personalizado con cada n dos usuarios, dentro do que é posible. Iso pode resultar relativamente fácil nas residencias de tamao pequeno ou medio, como son en Galicia a maioría do sector pblico. Pero ten que resultar notablemente difícil en residencias con centenares de usuarios, como as de Ferrol, Oleiros, Barbadás, O Meixoeiro e Monte Arieiro. Pese a todo, en xeral vimos como se chama a cada usuario polo seu propio nome, sen caer por exemplo no cmodo pero masificante "av". (Iste sobrenome de "av" se atribue ás veces, con un significado semellante de decano, máis ancián ou anciá da residencia). Este interés por indentificar a cada un polo nome co que foi habitualmente denominado na sa vida anterior, exténdese con frecuencia á preocupaci por distinguir entre o nome de pila ou rexistro e o nome familiar ou social: Francisco ou Paco, Xosé ou Pepe, María Isabel ou Maribel, Asu ou Asunci.... Tamén polo nome de rango que no seu ambiente social se lle atribuía, de xeito que non se sintan rebaixados na sa autoestima ingresar na residencia: Dª Carmen, Sr. Suárez. Detalles aparentemente nimios, pero que contriben, sen dbida, a mante-la dignidade e autoestima dos residentes, sen sofri-la sensacin de que xa non son máis que unha ficha. 5.6.4. As habitacins comns non individualizadas, fonte de tensins e conflictividade. O INSERSO efectuou no ano 1988 unha enquisa sobre preferencia de habitacin por parte dos usuarios de residencias da Seguridade Social. Seg os resultados daquela enquisa, o 59,4 % dos usuarios manifestaban a sa preferencia polas habitacis individuais, 32,6 % se inclinaban polas dobres xemelgas, o 6,7 % polas dobres individualizadas, 0,1 % polas de catro ou máis camas, e s o 1,2 % deixaron de contestar a esta cuesti (4). É posible que estes datos coincidan bastante aproximadamente cos que ns puidemos averiguar na visita ás residencias pblicas de Galicia. Pero cunha matizacin: intuimos que a gran maioría dese 32,6 % que manifestaron a sa preferencia polas habitacis dobres xemelgas serían seguramente asistidos. Pois tamén en Galicia comprobamos que os asistidos (oficialmente o 35% dos usuarios das residencias visitadas) son os que maioritariamente prefiren este tipo de habitacis. A explicaci parece ser que, no seu desvalimento, sentiríanse máis seguros tendo lado alguén de quen sentirse máis acompaados. Alguén con quen falar, ante quen queixarse, que quizáis poda alcanzar mellor o timbre para chamar á celadora se a situacin se agrava. Pero en conxunto, a gran maioría dos anciáns que son internados en residencias preferirían estar en habitacin individual ou dobre individualizada. Sobre todo os que aínda poden valerse por se mesmos. É nestas habitacis onde poden salvagardar mellor a sa intimidade, así como dispor dun recinto que seguir considerando coma propio, sustituto do que foi o seu propia fogar. O que pasa é que non acostuman ter liberdade de elexir. Cando un chega a unha residencia de anciáns, quizáis logo de haber agardado praza durante anos, asígnaselle a cama que quedou libre, seg se trate de home ou muller. Con frecuencia é unha habitaci que vai compartir con outro ancián a quen nunca viu na sa vida. E comenza entre ambos o drama da convivencia forzada. Porque cada un chega a este encontro non elexido cargado coas sas experiencias, as sas costumes, os seus achaques, niveis culturais e ata manias; e todo iso nunha idade (80 ou máis anos) en que a adaptaci é máis dificultosa. De ningunha maneira pese comparar esta experiencia coa dun xoven que ha de compartir habitaci con outros no colexio maior ou a pensin de estudiantes ou no cuartel onde lle toca face-la mili. Estes xoves están nunha idade en que a adaptaci é moito máis fácil, e ata se considera necesaria para acada-lo grao imprescindible de socializaci; ademáis, saben que a sa situacin é transitoria. Pero o ancián que chega a unha residencia ten conciencia de que o seu ingreso é probablemente para o que lle queda de vida, e a sa personalidade resístese xa fortemente a novas adaptacis. E ten que comenzar, neste derradeiro tramo da sa existencia, unha etapa en que xa non poderá ter intimidade nin vida privada. Pese a todo, hai algns anciáns de tan bcaracter, con tal madurez existencial e moral, que son capaces de relativizar talas dificultades sen proferir nunca unha queixa contra o seu compaeiro ou compaeira de habitaci. Ns mesmos, nas reunis convocadas por mor das visitas, poidemos escoitar con admiraci como resumían todas estas dificultades con frases tan xenerosas como: "Temos que aprender a convivir uns cos outros"; ou "debemos darnos conta que todos temos defectos e saber perdoar"; "pola mia parte s podo falar ben de tdolos compaeiros de habitaci que me tocaron ata agora". Pero por suposto, estes casos tan extremadamente exemplares s son unha minoría. Á gran maioría, esta convivencia forzosa e a sa idade, convírteselles en fonte constante de tensi e conflictividade. Cando un necesita durmir, o outro está desvelado e quere encende-la radio. Un desexa abri-la ventá cando o outro sente frío. O asmático síntese impulsado a denunciar ante a direcci que de vez en cando bota un cigarro (está prohibido fumar nas habitacins); disptase un espacio que é escaso; se un cree que lle falta algunha cousa, tende a sospeitar que lla roubou o compaeiro; un considérase máis limpo, ordeado ou mellor educado que o outro; se un pretende volver a contar unha experiencia (real ou inventada, xa todo o confunde a memoria selectiva), o outro lle para cun "iso xa mo contaches cen veces, e cada vez engades unha nova mentira". "Se non fosen as habitacins xemelgas, a conflictividade eiquí se reduciría un 80%"; "a convivencia forzada nas habitacions convirtese ás veces en infernal"; "a convivencia nuha habitacin compartida é guerra de maá, tarde e noite"; dín unísono directores e directoras das residencias. "O peor é a convivencia nas habitacis dobres"; "a mia compaeira de habitaci e mais eu levamos xa non sei cantos meses sen falarnos", confesan os residentes. Nalgnhas residencias procuran palia-lo problema logo dun período de observaci dándolle ingresado a oportunidade de cambiarse para outra habitaci, sempre que se conte co acordo dun novo compaeiro. Como confesáronnos que o facían en Carballo, Monte Arieiro (Vigo), Santiago, Oleiros, Lugo, Monforte de Lemos ou Marín. Pero non todas as residencias o fan, nin é sempre posible atopar un compaeiro co que se conxenia mellor. Tampouco o cambio da sempre bresultado, cando a dificultade de fondo está na mesma situaci obxectiva. Á cuestin de se existe nas residencias alg tipo de "comité de recepci" que reciba novo ingresado e lle axude a adaptarse ambiente do centro, en talas residencias menos unha díxeronos que non. Aínda que varias delas o teen dalg xeito para recibilo, composto por exemplo polo director/a e o compaeiro de habitaci á que está destinado. A excepci a constie a residencia de asistidos de Monte Arieiro (Vigo), que si disp de comité de recepci designado pola Xunta de Goberno do centro. 5.6.5.Reciben escasas visitas, e rara vez son invitados por familiares ou amigos. Outro aspecto que ensombrece a vida dos anciáns é que a maioría deles reciben moi escasas visitas dos seus familiares ou persoas do entorno naterior seu ingreso na residencia. Tampouco acostuman ser invitados, salvo raras excepcins a celebracis no seno das sas familias ou festas populares: Navidades, festa patroal, voda da algunha neta .... As respostas de directores e persoal son bastante coincidentes a este respecto. "Poucas veces", "moi rara vez", "a maioría case nunca". Estas e outras respostas polo estilo son as que dan á pregunta de se os anciáns reciben visitas. Outras respostas inclen xa valoracins, xeralmente negativas, sobre a actitude das familias neste aspecto. "A maioría están moi tranquilos de telos eiquí aparcados", opina a directora dunha residencia. "Quizais aínda sería mellor que viesen menos", dí outra aludindo a que unha parte dos familiares s aparecen cando uliscan que o ancián xa debeu cobrar a pensi mensual, a ver se poden sacarlle a parte de cartos que lle queda para os seus gastos personais. "Veen pouco, e o caso é que ás veces os que menos veen son logo os que, para facerse boa conciencia, mstranse eiquí máis esixentes en poer defectos trato que se lles dá", interpreta un director. Unha directora contábanos o escandalizadas que se quedaran ela e varias empregadas máis cando, concurrir enterro dun ancián na sa aldea natal, correspondeulles presenciar tantos choros e pésames. "Pero de de sairían agora tantos supostos achegados e amigos", comentaran entre elas sabendo que en vida ninguén destes visitábao na residencia. Estes comentarios do persoal aludían á ambigidade e hipocresía dunha sociedade que esquéncese dos anciáns en vida e logo pretende honralos por mor da sa morte. A verdade a ter en conta é tamén que a maioría dos anciáns internados en residencias xa non teen familiares prximos, ou si os ten viven lonxe por razns de emigracin ou destino profesional. Ou simplemente non se levaban ben cico fillo, nora ou sobrio que están cerca, e isa é a razn ltima de ter optado por solicitar praza na residencia. Algo semellante pode dicirse das invitacins para asistir a celebracis de acontecementos familiares ou festas. A maioría apenas son invitados, e o máis frecuente entre os que van é que regresen no mesmo día á residencia, sen quedarse a pernoctar unha soia noite coa sa familia. O persoal das residencias acostuma atribuir isto a que no seo da familia non se mostrou moito interés en invitarlles a quedarse; que unha vez cumprido o compromiso social (ou acallada a sa conciencia), o ancíán xa voltaba e "estorbarlles" na casa. A realidade pode ser máis complexa. As vivendas son con frecuencia pouco espaciosas, e a habitaci que antes ocupaba o ancián pode terse asignado o neto que medrou. Pode tamén o ancián non sentir interés en quedarse a durmir, nin acordarse de levar consigo os utensilios pertinentes. Ou máis sinxelamente, sentirse xa máis integrado na residencia e non apetecerlle someterse a novas acomodacis. Especial obxecto de comentario, non sen certa dose de escándalo, é o desaforado interés por localiza-las supostas xoias ou a cartilla de aforros do ancián, que mostran algns familiares dos que morren nas residencias. Aínda que tamén eiquí, se se escarba un pouco, haberá que distinguir entre o que hai de egoismo e o que é un simple reflexo dunha sociedade que rara vez puido ter unha vida acomodada. Noutro apartado ofreceremos datos máis sistemáticos respecto, para algunhas residencias que nolos proporcionaron. 5.6.6. En xeral respétase, aínda que non sempre, o dereito á intimidade e á vida privada. A nosa Constitucin garantiza para tolos cidadáns "o dereito honor, a intimidade persoal e familiar e á propia imaxe". (art. 18.1). E para mellor garantilo declara (18.2) que "o domicilio é inviolable". De ahí que nas nosas visitas ás residencias pblicas de anciáns non poidésemos menos que interesarnos polas condicis que éstas ofrecen para garanti-lo dereito á intimidade e a vida privada áqueles que teen como prácticamente nico "domicilio" a residencia. Polo que puidemos comprobar, éste dereito á intimidade e á vida privada, en xeral se respeta nas residencias pblicas da nosa Comunidade Autnoma; pero que nin todas o conciben da mesma maneira nin todas ofrecen idénticas condicis para poder exercitalo. Como regla xeral, os usuarios das residencias teen bastante libertade horaria para entrar e sair, sempre que compatibilicen esta libertade por exemplo cos horarios establecidos para as comidas. Se lles autoriza tamén a pernoctar fora ou regresar a calquer hora da noite, xeralmente coa ica condici de que previamente o haxan comunicado. Non acostuman ter chave propia da entrada, pero o persoal de garda ábrelles a porta sen dificultade. Non son raros os casos de que usuarios das residencias fagan amistade, se namoren ou decidan contraer matrimonio entre sí. Isto é visto con normalidade, tolerencia e ata simpatía polos directores ou directoras das residencias. Se acaso os comentarios, celos ou envidias non confesadas surxen, ás veces, máis ben por parte doutros usuarios. En varios casos fronnos presentados matrimonios alí contraídos, ás veces con idades moi avanzadas e co aspecto de sentirse felices por ter podido desta forma reface-la sa existencia. Comentoenos tamén que, como nas demais idades, outras veces estes matrimonios non duran. O ambiente xeral das residencias non ofrece condicis para que os usuarios poidan recibir a outras persoas na sa propia habitaci. Ben porque moitos non dispoen de habitacin individual, ou tamén porque a direcci do centro non o autoriza. Sen embargo, nas mesmas condicins de admisi advírtese unha nota diferencial entre as residencias que son do INSERSO (aínda que a sa xesti fora transferida á Xunta de Galicia) ou aínda dependen díl a tolos efectos (coma é o caso da de Monte Arieiro-Vigo) e as que pertencen á Xunta. En canto as condicis de admisin dos usuarios, as do INSERSO admiten expresamente a matrimonios formalmente constituídos e a persoas "unidas maritalmente" entre sí pola convivencia de feito. En efecto, en varias destas residencias existen parellas estables non casadas formalmente. Nas residencias da Xunta, ninguén soupo respostarnos á cuestin de se se esixía ou non certificado de matrimonio para que unha parella poda optar como tal a obter praza. En xeral respostábase cun "non sei, supoo que o esixirá Santiago" (a Direcci Xeral de Servicios Sociais). E logo puidemos comprobar que, efectivamente, no impreso titulado "Solicitude de Admisin en Residencia" editado pola Direcci Xeral de Servicios Sociais e que se debe cubrir polo solicitante, en caso de que aspire a entrar xunto co seu cxugue, hai un apartado (o 21) que esixe concretar a "data de matrimonio (mes, ano)". Consideramos que o dereito a obter praza nunha residencia de anciáns non debe depender da circunstancia de que unha parella esté ou non formalmente casada. Ademais de que iso pertence á libre determinacin dos individuos, de todos é sabido que non poucas persoas viudas non se deciden a contraer novas nupcias ás veces por cuestins tan alleas a sa propia vontade como é o de perde-la pensi de viudedade. Por todo iso cremos debería suprimirse esta condici, de estar formalmente casados, das esixidas para que unha parella poida ingresar como tal nunha residencia plica. 5.6.7.Outros datos sociolicos sobre as residencias. Finalmente, polo que poidan ter de significativos incluímos neste apartado algns datos sociolicos referentes usuarios dalgunhas residencias visitadas. Concretamente das tres residencias que tiveron a deferencia de proporcionárnolos para este informe: A Residencia mixta "Nosa Seora dos Milagres", de Barbadás (Ourense), a Residencia de asistidos de "Monte Arieiro" (Bembrive, prima a Vigo) e a Residencia de Ferrol. Non sabemos en que medida os datos proporcinados poderán ser representativos do conxunto das residencias pblicas de Galicia. Pero consideramos que, pese a esa limitaci, pode resultar interesante dar conta deles eiquí. 5.6.7.1. Visitas e saídas. O director da Residencia de Barbadás tivo a ben enviarnos o listado completo do nmero de visitas que recibiron e as veces que foron invitados os usuarios daquela residencia, no período que vai dende o 1 de xaneiro ata o 10 de novembro de 1992 (polos días en que a visitamos). De estes datos dedcese que durante estes case dez meses e medio, o 33% dos residentes non recibiran ningha visita; o 22% s recibiran unha visita; o 25% recibiran unha visita ou algo máis por mes; e s un residente (o 0,6%) tería superado o nmero dunha visita por semana. En canto permisos para pernoctar fora, algns dos cales se deben a invitacins, o 62% non disfrutaran de ning permiso (nin polo tanto, foran invitados) neses dez meses e medio, o 2% s disfrutaran dun permiso; o 22% disfrutaran 10 permisos ou máis nese período, e o 8% tiveron máis dun permiso por semán. Outros datos, á luz dos que haberá probablemente que interpretar tamén os anteriores, indican que o 13% dos usuarios naceron na mesma cidade de Ourense, na que na sa zona suburbana está situada a residencia; o 62% naceron no resto desta mesma provincia; e o 25% eran nacidos en provincias distintas. Obviamente, supse que os naturais de poboacis máis alonxadas teen menos posibilidades de ser visitados ou invitados. Pero en conxunto, estes datos non fan sino confirmar o xa exposto anteriormente. En relaci con isto, é tamén significativo que a gran maioría dos usuarios das residencias tampouco utilicen os 45 días de vacacis que teen dereito a tomar cada ano. Os datos que proporcionounos o director da Residencia de Monte Arieiro refírense a grupos de idades dos residentes, estado civil, procedencia xeográfica, patoloxías que sofren (todos os usuarios desta residencia son oficialmente "asistidos"), e tempo medio que transcorre dende o ingreso na residencia ata a sa morte. Os datos refírense a un conxunto de 302 usuarios, dos que 76 son homes e 226 mulleres. O 62,25 por cento procedían de Galicia e o restante 37,75 doutras comunidades autnomas e incluso alg doutro país. (Non se esquenza que esta residencia depende a tolos efectos do INSERSO). En canto o seu estado civil, o 50% eran viudos, o 26% casados, o 21% solteiros e o 3% separados. 5.6.7.2. Idades e patoloxías. O 7% eran menores de 65 anos, dividíndose entre un nero moi aproximado de homes e mulleres. O 25% tian entre 65 e 74 anos, e neste tramo de idade as mulleres eran xa tres veces máis numerosas que os homes. O 50% oscilaban entre os 75 anos e os 84, mantendo entre ambos sexos unha proporci bastante aproximada do tramos anterior. E o 18% tia máis de 84 anos, pero eiquí a proporci de mulleres era xa cinco veces maior que a de homes. As patoloxías máis frecuentes sofridas polos usuarios, e polas que en ltimo termo estaban internados nunha residencia de inválidos, eran as de tipo mental (demencias senis), que padecían o 42%; cardio-vascular, que afectaba 20%; locomotor, sofridas polo 18%; metabico, que afectaba 8%; e outras con porcentaxes menores de afectados. 5.6.7.3. Tempo de supervivencia. E queremos destacar por separado o dato referente tempo medio de vida ou supervivencia que acostuma transcorrer desde o ingreso dos usuarios na residencia ata a sa morte. O destacamos, non porque nos parezca representativo doutras residencias (non pode selo, tratándose dunha residencia exclusiva para asistidos). É porque consideramos sería moi importante que algunhas das investigacins de cara futuro (intuimos que queda moito por investigar no referente a políticas de vellez) se orientasen a averigua-la duracci promedio dos anciáns que son internados en residencia, e compara-la coa duraci dos anciáns que, en igualdade das demais condicins, son axudados a seguir vivindo fora das residencias. Pois s así poderíamos sacar conclusins válidas sobre a medida en que as residencias contriben a mellorar ou empeora-la calidade de vida dos nosos anciáns. Spolo importante que este punto nos parece, e por se poideramos con iso estimula-lo traballo dalg investigador (quizáis mellor organismos oficiais responsables de Servicios Sociais), ofrecemos eiquí estes datos que tivo a amabilidade de proporcionarnos a direccin da Residencia de Monte Arieiro. Agradecémosllo desde eiquí moi vivamente, par que a felicitamos por ser a ica residencia visitada que puido respostar á pregunta nmero 2 das 15 que fixemos baixo o apartado referente á Condicins de aloxamento. O texto da pregunta era xustamente: "Tempo medio que duran (os usuarios) desde que ingresan ata a sa morte". Os datos obtidos foron os seguintes: O 14,8% dos ingresados duran menos de dous meses; o 22,2% entre dous e seis meses; outro 14,8 % de seis meses a un ano, e o 48,2% máis dun ano. (5). 5.6.7.4. Na Residencia de Ferrol. Nesta residencia, o 63,6% son mulleres e o resto homes. A media de idade entre as mulleres é de 82,17 anos e de 80,45 anos entre os homes. O nivel de participaci en actividades organizadas pola residencia é do 82% entre as mulleres e 60% entre os homes. En canto a relacis que mantian c seus familiares, o 16,2% non mantian contacto algn, o 53,3% mantian algn contacto esporádico, e o 30,5% mantian un contacto asíduo ben por medio de visitas ou por chamadas telefnicas. O 76,6% dos residentes eran de Galicia e o resto doutras comunidades autnomas (É residencia traspasada do INSERSO). Os residentes tian uns ingresos mensuais medios de 42.424 pesetas, e abonaban por estancia diaria unha media de 870 pesetas. O coste teico por praza e día era de 4.450 pesetas e o coste real de 3.462 pesetas. 5.6.8. Un certo clima de "hospitalismo". Antes de concluir este apartado sobre as condicis do aloxamento nas residencias de anciáns visitadas, permítasenos engadir que ás veces non poidemos sustraernos nas nosas visitas que chamaríamos un certo clima de "hospitalismo". Sobre todo entre as persoas de idades máis avanzadas, as internadas en residencias de asistidos ou as que sofren demencias senís. Pero este clima de "hospitalismo" non se refíre sás patoloxías que a unha parte delas lles afectan, senn tamén ambiente xeral que alí se respira. E moi concretamente os que han de compartir forzosamente habitaci. Dalgn xeito, é dificil deixar de asocia-la residencia de anciáns, sobre todo as máis numerosas, cque o ensaista e poeta alemán Hans Magnus Ensensberger califica como "institucins totais" (6). Con outros sociogos, este pensador incle entre este tipo de centros ás "residencias de anciáns, asilos, hospitais, prisins e clínicas psiquiátricas". "Neste tipo de institucis", dí, "os recluídos non poden dispoer do seu propio tempo; citas e rutinas están prefixadas; non existe esfera privada; os encerrados están sempre aillados, pero nunca ss; as humillacis rituais están á orde do día; a perda da realidade, condicionada polo sistema, aumenta coa duraci da estancia.... Tras anos de estancia se exteriorizan deterioros que se resumen, clínicamente, na descripci "hospitalismo". Os síntomas máis frecuentes son pobreza de contactos, apatía, trastornos do pensamento, fala e potencia, lagrimeo, intranquilidade e agresividade. O sistema máis importante dese hospitalismo é, non obstante, a depresin". Este clima de hospitalismo percíbese vendo ou intentando falar cunha parte dos usuarios; pero tamén en certas actitudes e ata comentarios efectuados por algns membros do persoal, ás veces en presencia dos usuarios mesmos: abri-las portas da habitaci, para ensinala visitante, sen pedir permiso á persoa ou persoas que a ocupan; dicir frases como "estos xa se fan todo por se mesmos", ou "son terminais, os pobres". Este síndrome de "hospitalismo" resultounos tan perceptible ás veces que, aínda sen sinalar residencia nin persoa algunha, consideramos imprescindible consignalo eiquí. Ó menos para axudar a crear conciencia do que debe procurar superarse. 5.7.A ALIMENTACIÓN A alimentaci constite un dos factores fundamentais da calidade de vida. Sen embargo, non resulta sinxelo analizar se a alimentacin que se serve nunha residencia de anciáns é ou non axeitada. Alí coinciden ducias e ata centos de persoas sen apenas outro denominador comn que o de atoparse nas idades avanzadas da vida. Polo demáis, chegaron alí con gustos e hábitos alimenticios moi diversos, con niveis de sade tamén diferentes, procedentes de situacis econmicas e ambientes culturais diversos á sa vez. Logo está o diferente grao de formacin que a direcci e persoal de cada residencia poidan ter neste campo. E todo isto hai que velo así mesmo á luz dos coecementos alimenticios e sanitarios hoxe existentes. Scompaxinándoo todo pense establecer criterios sobre en que medidas está sendo ou non axeitada a alimentaci nas residencias dos anciáns. O método que ns seguimos nesta materia, consistíu en observar directamente sobre o terreo, examina-los mens que nos proporcionaron as diversas residencias, racabar informaci sobre a cualificacin das persoas que interveen na confecci dos mens e a dos alimentos, estado dos comedores, etc.. Na maioría das residencias visitadas aceptamos con gusto a invitaci que se nos fixo para comparti-lo xantar co persoal e usuarios, o que nos permitiu verifica-lo ambiente nos comedores. E por suposto, as nosas preguntas contestáronse de forma separada pola direcci, o persoal e os usuarios, podendo así contrastar pareceres. De todo isto, deducimo-las conclusis que de seguido expoemos. 5.7.1. A alimentaci é axeitada, variada e suficiente. Tdalas residencias elaboran como mínimo dous tipos de men, un para as persoas que poidan comer de todo e outro para as que deben gardar dieta. Os alimentos son suficientes en cantidade, variados, de calidade e estado de conservaci axeitados. Hai residencias, como as de Marín e A Estrada, que diferencian tamén os mens por das temporadas distintas: a do outono-inverno e a da primavera-verán. Outras residencias ofrecen unha maior variedade diaria de mens. Como a de Ferrol, con tres tipos de men: un xeral e dous de dieta (calico e de protecci hepática); a de Oleiros, con catro mens (un xeral e tres diferentes de dieta); a de Barbadás-Ourense, con seis tipos de men (o seral e cinco distintos de réxime); a de O Meixoeiro, con un men xeral e dous de dieta (para diabéticos e gastrohepáticos). Algunha residencia, como a de Santiago, procura que nun mesmo men se poida elexir entre dous pratos diferentes. A de Monte Arieiro (Vigo), ademais dos mens normais e os de dieta, teen tamén variedade de mens segundo que se trate de diario ou de festividades. Na confeccin dos mens intervéen diversos niveis de persoal, segundo disponibilidades. Pero o máis frecuente é que intervea o xefe u oficial primeiro de cocia, algn ATS e a direcci, como sucede nas residencias de Carballo, O Carballio, Ponteareas e A Estrada. Ademais do persoal de cocia e da direccin, acostuman tamén intervir un ou varios médicos cando a residencia os ten, como na Pobra do Caramial, Santiago, Ferrol, Oleiros, As Gándaras (Lugo), Barbadás, O Meixoeiro e Marín. A resiencia de Monte Arieiro distínguese por ter unha Comisi de Dietética e Nutrici constituída pola direcci do centro, o xefe de cocia, un médico e dous membros da Xunta do Goberno democráticamente elixidos polos usuarios. Despois de tres anos de funcionamento incluso recolleron a sa experiencia nun libro de men que estaban pensando en editalo. En talas residencias asegursenos que as indicacins establecidas nos mens así alaborados son despois fielmente seguidos polo respectivo servicio de cocia. Unha carencia importante neste aspecto é que, na maior parte das residencias, os usuarios non interveen para nada na confecci dos mens; nin directamente, nin a través das xuntas de goberno, que na maioría dos casos tampouco existen. Pero a isto, a case absoluta falla de participaci dos residentes na organizaci da sa propia existencia, referirémonos logo no apartado correspondente. As excepcis nisto constitennas as residencias de Ferrol, Santiago, As Gándaras e Monte Arieiro, onde si interveen a través das respectivas xuntas de goberno. Os usuarios das residencias ten ocasi de coece-lo men con antelacin, por se por exemplo non lle apetecese e optasen por facer outro tipo de comida (na cafetería do centro ou fora). Como mínimo, o men dáselles a cocer na ma do mesmo día, por exemplo no taboeiro de anuncios. Así nas residencias da Pobra do Caramial, Ferrol, Santiago, Lugo, Monforte de Lemos, Barbadás, O Carballio, Castro Caldelas, O Meixoeiro e A Estrada. Élles anunciado da víspera nas residencias de Carballo, Oleiros, As Gándaras e Marín. Poden coece-los mens cunha semana de antelacin na residencia de Ponteareas. Dado que anciáns acostuma costarlles máis o tomar resolucis e cambiar de plans (cambiarse de roupa para sair a comer fora, por exemplo), noso xuício sería conveniente que o poidesen coecer alomenos cun día de antelacin. 5.7.2.Os comedores. A pauta máis xeral é que exista un comedor nico e un ico turno de comidas, coa excepci dos enfermos encamados que se lles sirve nas habitacins ou na enfermería. Constiten excepcin a esta regra a residencia de Oleiros (asistida) cun comedor xeral e outro en cada unha das 13 estacins en que se divide o edificio; As Gándaras, cun comedor xeral para residentes, outro para o persoal, e en clínica para enfermos; a de Barbadás, que ten dous comedores e dous turnos de comida por planta. Ós enfermos encamados, a comida sérveselles en bandexas normais na maioría das residencias. Pero tamén aquí hai excepcis. Así, disponse de carros térmicos para facelo nas residencias de Santiago, Oleiros e Marín. Sérvese en carros non térmicos nas de As Gándaras e Barbadás. E en bandexas con pratos térmicos pechados na de O Meixoeiro (Vigo). Á pregunta de si o persoal relacionado coa cocia ten o carnet de manipulador de alimentos, en talas residencias respondéronnos que si. Pese a todo, nalgunha tivemos que conformarnos cun "creo que si" ou "supoo que si". Digamos finalmente que tamén os residentes apinaban comunmente que os alimentos eran abundantes e ben aderezados, aínda que algns os atopasen ás veces pouco sabrosos. É o persoal sanitario, xeralmente ATS, o que acostuma responsabilizarse de poer no posto da cada un (posto fixo no comedor) as correspondentes medicinas que cada ancián ten que tomar en relaci coas comidas. Respecto dalgs comedores debemos sinalar dous defectos puntuais. O primeiro refírese comedor da residencia de Monforte de Lemos, que é demasiado pequeno e resulta a todas luces insuficiente para o nmero de usuarios que se aloxan nel. O outro é o da residencia de Ponteareas. Debido a que a cocia s ten unha porta e esta é deica o comedor, talas cousas que han de entrar na cocia ou saír dela introdcense e sácanse a través do comedor, desde os alimentos en bruto ata os pratos cociados, desde os mobles e utensilios de cocia ata os refugallos e bolsas do lixo. Polo demais, o estado xeral da maioría dos comedores atopámolo moi axeitado, tanto no mobiliaro ­mesas, cadeiras- coma noutros aspectos: pintura, soleamento. En boa parte das residencias a direcci e o persoal comparten comedor e men cos anciáns. Nalgunha, coma Ferrol, os anciáns poden invitar a comer a familiares e amigos cando son visitados por eles. 5.8.ATENCIÓN MÉDICA E SANITARIA. Se o coidado da sade é tan importante en calquera idade, as idades avanzadas caracterízanse por esixir especiais coidados de tipo médico-sanitario. A gran maioría das persoas internadas en residencias pertencen xa á denominada cuarta idade, marcada por unha progresiva tendencia á minusvalía tanto física como psíquica. De aí que sexa tan necesario contar nas residencias de anciáns ou en centros primos a elas, cos servicios médicos e sanitarios precisos. Servicios tanto en medicina preventiva e asistencial como especializada de rehabilitacin. Que instalacins sanitarias existen nas nosas residencias de anciáns e que servicios se prestan de feito residentes, foron os temas dos que se ocupa o presente apartado. 5.8.1.Instalacins. Antes de nada convén recordar que a maioría das residencias visitadas se caracterizan por estar entre as oficialmente consideradas pequenas (de entre 30 e 100 prazas), pertencendo incluso a de Carballo (26 prazas) que poderiamos chamar miniresidencias. S3 sitanse entre as clasificadas como medianas (entre 100 e 200 prazas) e outras 3 entre as grandes residencias ( más de 200 prazas). Este dato hai que telo moi en conta analiza-las instalacis con que contan, tamén no referente tema sanitario. Por outra parte, a gran maioría están situadas en poboacis urbanas, e as que non o están (como as das de Vigo) teen á beira mesmo un hospital. Advertidas estas das circunstancias, vexamos con que instalacis médico-sanitarias contan as nsas residencias pblicas de anciáns. Case talas residencias contan con algn tipo de estancia dedicada a enfermería en termos xerais. A excepci máis chamativa sería a residencia de Monforte de Lemos que recoece non ter enfermería algunha propiamente dita, nen sequera como dormitorio de enfermos obrigados a gardar cama. A situaci desta residencia é tétrica neste aspecto, pois vense obrigados a usar á sa vez para enfermería elemental e tamén para vestuario do persoal (do que igualmente carecen) a estancia construída para tanatorio. E aínda nesta estancia confesan non dispoer nada máis que dunha camilla e catro camas "non aptas" por non ser articuladas. Tampouco se ve como pode servir esta estancia para almacén de medicamentos cando a rexeitaron como tanatorio polo excesivo calor que se xenera nela estar situada lado das caldeiras de auga quente. Noutras residencias, máis ca de enfermería propiamente dita cabería falar dunha estancia dedicada a almacén e control de medicamentos e dormitorio de enfermos encamados, ás veces improvisada para estas funcins non haberse previsto a enfermería no deseo da residencia. Tal é máis ou menos o caso das residencias de Carballo, Pobra do Caramial, Lugo, O Carballio, Castro Caldelas, Marín e A Estrada. Noutras, ademais de dormitorio para enfermos encamados e almacén de medicamentos, a enfermería incle un despacho de consulta médica. É por exemplo o caso das residencias de Santiago, As Gándaras e Ponteareas. A de Ponteareas, por certo, resulta demasiado pequena; a raz é que, non terse previsto enfermería algunha no deseo da residencia, deberon habilitar logo como tal unha estancia prevista como ba xeriátrico. Por suposto, dispoen de enfermerías mellor dotadas (nalgs casos timas) as residencias proxectadas como mixtas (Ferrol e Barbadás-Ourense) ou como asistidas (Oleiros e Monte Arieiro-Vigo). Tamén a de válidos do Meixoeiro (Vigo) está dotada de máis variados servicios. S as resdiencias de Oleiros (A Corua) e Monte Arieiro (Vigo) contan con laboratorio propio de análise clínico. E a de Ferrol ten estos servicios concertados coa Seguridade Social. En canto a instalacin para radiodiagnstico téenna propia e en funcionamento as residencias de Oleiros e Monte Arieiro. Algunhas outras contan con instalacins de radiodiagnstico pero non as utilizan. Tales as de Ferrol, Santiago, As Gándaras (esta ten os aparatos de raios x almacenados por falta incluso do lugar axeitado para isto) e o Meixoeiro (Vigo). As demais carecen deste tipo de instalaci. Scontan con sala de fisioterapia as residencias de Oleiros, Barbadás (Ourense) e Monte Arieiro (Vigo). Dispoen de instalaci propia para terapia ocupacional as residencias de Ferrol, Oleiros (A Corua), As Gándaras (Lugo), Barbadás (Ourense), Ponteareas, O Meixoeiro e Monte Arieiro (Vigo). As demais residencias non contan con instalacis específicas destinadas á terapia ocupacional, aínda que algunhas utilizan tamén para este servicio o saln multiusos de que dispoen. Entre estas ltimas cabe menciona-las residencias de Santiago e O Carballio. As residencias que contan con sala de rehabilitacin son as de Ferrol, Santiago, Oleiros, As Gándaras, Barbadás, O Carballio, O Meixoeiro e Monte Arieiro. As demáis non dispoen de instalacins para este fin. No cadro nm. 38 que a continuaci ofrecemos pode verse un resumo da situaci das residencias en canto a instalacins sanitarias. Ben entendido, como xa expusemos que en cada unha delas o mesmo tipo de instalacin pode ser de calidade moi diferente que noutra, como sucede no caso das enfermerías. Ou que unha instalacin de radiodiagnstico, si resulta inutilizable, pode ser case contraproducente o telo. Ou que a unha residencia pequena de válidos non lle son esixibles as mesmas instalacins sanitarias que a unha grande e de asistidos. Con estas salvedades e matices, ofrecemos aquí o cadro de instalacis sanitarias. Cadro nm. 38. Instalacis sanitarias Fonte: Elaboraci propia. Residencias Enfermería Laboratorio Radiodiagnstico Sala fisioterapia Sala terapia ocupacional Sala rehabilitacin Carballo X - - - - - Pobra do Caramil X - - - - - Ferrol X - X - X X Santiago X - X - X X Oleiros X X X X X X As Gándaras X - X - X X Lugo X - - - - - Monforte de Lemos - - - - - - Barbadás X - - X X X O Carballi X - - - X X Castro Caldelas X - - - - - Ponteareas X - - - X - O Meixoeiro X - X -. X X Marín X - - - - - A Estrada X - - - X - Monte Arieiro X X X X X X 5.8.2.Servicios e persoal sanitario. Se do apartado instalacis pasamos de servicios e persoal sanitario, a situacin non é menos dispar. Diríamos que apenas é posible astablecer un denominador comn neste campo entre unhas resisdencias e outras. Isto depende en boa parte do tamao e conseguinte nmero de prazas, pero tamén por exemplo da forma en que deben de facer fronte, en caso necesario, á prestaci daqueles servicios dos que elas non dispoen. Xa dixemos que boa parte delas habilitaron algunha habitacin e incluso outras dependencias para presta-los servicios elementais de enfermería, non ser prevista esta no deseo. Chama a atenci, en primeiro lugar, que tres cuartas partes das residencias visitadas (12 de entre 16) carezan de asistencia xeriátrica especializada. O que s se explica polo excaso nmero de xeriatras que existen en Espaa, e máis concretamente en Galicia. As outras catro residencias que si prestan esta asistencia son: a de Oleiros, que conta na sa plantilla cun médico diplomado en xeriatría; a de Monte Arieiro (Vigo) e a de Marín (que se entende coa do Meixoeiro para que lles "preste" este servicio un par de veces á semana). Engadamos que a residencia das Gándaras, no momento da nosa visita, mandara seu médico xeneralista a asistir a un curso de xeriatría. Algo semellante poderiamos dicir en canto a fisioterapeutas titulados. Scontan cun fixioterapeuta propio as residencias de Oleiros e con dous a de Monte Arieiro. A de Barbadás contrata os servicios dun fisioterapeuta dous días por semana. As demáis, non contan con servicios especializados de fisioterapia. E asistencia xerontopsiquiátrica no centro s a presta a residencia de Monte Arieiro (Vigo), que conta para iso cunha Unidade de Dementes en cada planta. É por suposto moito máis habitual que as residencias conten con alg médico xeneralista, servicios de ATS ou alomenos de auxiliares de clínica. As residencias que s contan cos servicios de auxiliares de clínica son as de Carballo, Monforte de Lemos, Castro Caldelas, Marín e A Estrada. A residencia do Carballio engade o servicio de ATS s de auxiliares de clínica. Ningunha destas seis residencias conta con servicio médico no propio centro. Cando os usuarios destas residencias necesitan un servicio médico sanitario do que nelas carecen, trasladaranse ambulatorio ou centro de sade máis primo ou, en caso de imposibilidade, recaban deles que véan a visitalos. Ademais dos mencionados servicios sanitarios, contan con médico xeneralista, en plantilla ou contratado por horas, as residencias da Pobra do Caramial, Ferrol, Santiago, Barbadás (Ourense), Ponteareas e O Meixoeiro (Vigo). Dáse por suposto que estos servicios médico-sanitarios se prestan así mesmo nas residencias, xa mencionadas, que ademais ofrecen no propio centro outros servicios máis especializados. É necesario mencionar por separado o caso dos anciáns que se desprazan a poboacis distantes para recibir asistencia especializada. Neste caso, a tica xeral parece ser que efectuan a viaxe acompaados por persoal da residencia. Nembargantes, os usuarios dalgunha das residencias visitadas queixáronsenos de que ás veces se vían obrigados a desprazarse sos, ademais de ter que paga-lo taxi pola sa conta. 5.8.3.O peor, pola noite. En xeral, hai que sinalar que a maioría dos anciáns internados nas residencias apenas reciben asistencia xeriátrica, nin fisioterapéutica nin xerontopsiquiátrica especializadas. Polo demáis, o mesmo que lles sucede anciáns non internados nelas, dada a escasez de especialistas deses ramos na nosa sociedade. Pero cando a maioría destes anciáns están peor atendidos en materia médico-sanitaria é pola noite. A maioría das residencias, sobre todo as pequenas, quedan atendidas pola noite por un ico conserxe ou vixiante nocturno. Non acostuma ter formaci algunha de tipo sanitario, e ademais ten que estar ocupado en menesteres como atende-la portería ou o teléfono. A miudo, vese obrigado a medicar e atender residentes que se atopan mal pola noite ou ergue-los para a cama se algn caese. Tanto este persoal coma os propios anciáns quéixanse, xustamente, de non contar alomenos con algn auxiliar de clínica en turno de noite. 5.8.4.Terapia ocupacional, controles períodicos, inspeccis. En xeral, a direcci e persoal das residencias son conscientes do esenciais que resultan as actividades de terapia ocupacional para a vida dos anciáns. Tanto para a sa sade física como psíquica. Nembargantes, xa vimos que en bastantes residencias nin sequera se preveu deselas algn tipo de instalacis para efectuar estas actividades. Sdas residencias, a de Oleiros e Monte Arieiro, declaran contar con terapeuta ocupacional titulado. Pese a todo, a maioría das residencias amáanse para ter algn tipo de actividades de terapia ocupacional, ben sexa sen persoal especializado na materia. As actividades máis frecuentemente desenvolvidas con esta finalidade, nunhas e noutras residencias, son pintura, cestería, calceta, carpintería, talla, decoraci, encadernaci, ximnasia de mantemento, facer figuras en barro, flores en tela, monecas de trapo. Algunhas residencias, como as de Barbadás e O Meixoeiro, contratan algn día á semana persoal de fora para dirixir estas actividades. Noutras as dirixe por exemplo alg ATS ou asistenta social do centro. Recoecen non organizar este tipo de actividades, tanto por carencia de instalacis para facelo coma de persoal para dirixilas, as residencias da Pobra do Caramial, Lugo, Monforte de Lemos, O Carballio e Castro Caldelas. E iso, pese a que a direcci da residencia de Monforte de Lemos confese sentir que estas actividades son "tan necesarias como a comida" para os anciáns. En oito das dezaseis residencias visitadas non se efectuan controles médicos períodicos anciáns, por exemplo unha vez ano como mínimo. Son as de Carballo, Pobra do Caramial, Monforte de Lemos, O Carballio, Castro Caldelas, Ponteareas, Marín e A Estrada. A maioría das residencias non foron obxecto de inspeccis sanitarias, ou si o foron parecen ter sido inspeccis de tipo rutinario. Non obstante algunha, como a de Monte Arieiro, declara: "N autoinspeccionámonos quincenalmente". 5.8.5.Educacin sanitaria. A maioría das residencias intenta dalg xeito educar sanitariamente seus usuarios. Nembargantes, son moi poucas as que teen organizada esta educacin sanitaria de forma un pouco asídua e sistemática. Entre estas ltimas cabe sinalar a de Ferrol, que en 1991 organizara charlas-coloquio sobre temas como "Envellecemento en sade", "Coidados médicos no inverno", "Reflexis sobre a sade do ancián", "Xubiliaci anticipada: traxedia ferrolá". Ou a de Monte Arieiro (Vigo), que no verán e outono de 1992 desenvolvera todo un plan de conferencias-coloquio sobre temas moi variados: actividades físicas convenientes para os maiores, deportes axeitados, hixiene e aseo persoal, conveniencia de vacacis, hixiene corporal e da boca, sexualidade, psicoloxía do ancián, etc. Pero, repetimos, na maioría das residencias limítanse a dar anciáns algns consellos espontáneos e de maneira mais ben individual. 5.9.ACTIVIDADES RECREATIVAS E CULTURAIS A necesidade de actividades recreativas e culturais cobra unha importancia especial nunha residencia de anciáns. Unha das características do ser ancián é o ter gran cantidade de tempo de lecer, que se non se enche con algo pode traducirse nun sentimento de inutilidade e incluso en aburrimento mortal. Os nsos anciáns pertencen a unha xeracin que, na sa maioría, non coeceu a civilizaci do lecer. Moitos deles nunca souberon o que era ter unhas verdadeiras vacacins ata que se xubilaron. Outros provén de aldeas onde con s saír á porta da casa atopaban algunha veci con quen falar ou, en todo caso, sempre podían distraerse cultivando unha horta ou un anaco de via. Internados agora na residencia, vense necesitados de que se lles axude a reconverter todo ese tempo de lecer. Moitas destas persoas tampouco tiveron ocasin no seu día de estudiar e en moitos casos, sobre todo de mulleres, nen sequera de asistir á escola. O cal non significa que se deba dar por suposto que xa non están en tempo de poder aprender nada. O problema aquí é como acertar a propoe-las actividades recreactivas e culturais que lles poidan resultar interesantes, logo conseguir que participen nelas e aínda que colaboren na sa organizaci. Procuraremos tamén neste apartado distinguir entre instalacins con que contan as residencias, actos recreativos e culturais que de feito organizan e grao de participaci dos usuarios. Todo isto a partir da informacin recollida. Logo, ofreceremos un cadro esquemático do conxunto. 5.9.1.Instalacins. Trece das dezaseis residencias visitadas contan con biblioteca. Sen embargo, a sa calidade e dotaci de libros é moi desigual entre unhas e outras. A miudo, os libros fronlles regalados de lotes sobrantes en edicis oficiais, e non sempre responden interese dos usuarios. As que non contan con biblioteca no centro son as residencias de Carballo, O Carballio e Castro Caldelas. A que neste aspecto acusa unha carencia máis total é a de Castro Caldelas, pois nos casos de Carballo e O Carballio os anciáns poden facer uso da bibliotca do Centro Social. Por outra banda, algunhas destas bibliotecas son demasiado precarias, como a de Monforte de Lemos, que consiste nunhas pequenas estanterías de ladrillo instaladas na parede dun corredor; ou a do Carballio, que no momento da visita estaba aínda sen moble algn despois de tres anos de construíse a residencia, polo que na realidade redcese simple local onde poder montala. Cafetería propia téena a mitade das residencias, xusto oito das dezaseis. Digamos normalmente que as outras oito que non a teen, ou ben poden os usuarios frecuentala dun centro social anexo ou primo ou, coma no caso de Castro Caldelas, que deberán ir a pasa-lo tempo ás do pobo. Sete residencias dispoen de xardín por onde poder pasear ou toma-lo sol. Nalgunhas destas, o xardín conta con bancos, pavimento axeitado nos sendeiros, fonte. Outros son máis modestos. Outras sete residencias contan con sala de estar, seis con sala de xogos, catro con sala de televisin e sete con saln de actos. Nove concentran todos ou boa parte dos seus actos recreativos, culturais e ás veces ata relixiosos, nun saln polivalente ou multiusos. Este saln, por suposto, é máis frecuente que exista nas residencias menos dotadas doutras dependencias. Entn, é neste sal onde os anciáns ven a televisin, fuman, fan uso da cafetería, asisten a algunha charla ou espectáculo, conversan ou pasan o tempo como poden. 5.9.2.Lecturas, programas de televisi. A biblioteca acostuma ter unha sala de lecturas con prensa a disposici dos usuarios. Da informaci obtida dedcese que a prensa máis solicitada, de entre a diaria, son os periicos locais ou rexionais e algns nacionais. Tamén lense, aínda que non tanto, algns semanarios deportivos e outros de informaci xeral. Nembargantes, todos coinciden en que a máis solicitada é a chamada "prensa do corazon", nas que as seccis gráficas as poden ollar incluso os que xa teen dificultades para ler. Entre os programas de televisi máis vistos figuran os telediarios, as telenovelas ("culebrs"); as películas ericas e os programas de concursos. Sobre isto, indicaremos que ás veces se nos sinalaba con certo retintin esta preferencia de boa parte dos anciáns polos "culebrs" ou as películas de tipo erico. Dá a impresin de que na nsa sociedade, sobre todo entre os que podemos dalg xeito presumir de "cultos", aínda non existe a suficiente comprensi, nin quizais tolerancia, hacia os gustos e necesidades dos demais; ou que mantemos un concepto pretendidamente elitista do que acostumamos chamar "cultura", tendendo a menosprecia-la cultura de masas ou as necesidades de soar que senten quenes xa non poden permitirse outros luxos na vida. E olvidamos que os programas e lecturas de entretenimento ou simple evasin responden ás veces a necesidades tan lexítimas como as de tipo máis serio, formativo ou "de calidade". 5.9.3.Escursins, bailes, coros, grupos teatrais. Por outra parte, a maioría das residencias procuran organizar alg tipo de excursins, bailes e outros actos recreativos que estimulen maiores a non caer nunha absoluta pasividade. Pois son conscientes que esto ltimo, a apatía e pasividade crecentes, ata chegar á inactividade e a incapacidade totales, constite o maior perigo para a sa calidade de vida tanto física como psíquica. Os bailes parecen se-lo tipo de actos en que os maiores participan máis, sen dbida porque responden a un tipo de distracci que todos eles exercitaron alg día. O mesmo digamos das excursins cando se organizan, dependendo por suposto do grao de validez que os anciáns aínda conserven, de que poidan ou non ser acompaados por persoal da residencia, de si se pon algn autocar adaptado para cadeiras de rodas, etcétera. E, por suposto, as residencias máis pequenas que a penas dispoen de instalacins recreativas propias, para organizar estas actividades dependen xeralmente da iniciativa que tean os outros centros sociais de anciáns cos que acostuman coordinarse. As excursis, cando se organizan, acostuman orientarse a que os anciáns poidan coecer alg parque, praia, museo ou centro de interese, ben da comarca onde está situada a residencia ou de outros lugares especialmente famosos. Ás veces teen por obxecto posibilitar que os anciáns ou unha parte deles participen en eventos que se celebran e difunden con amplos medios propagandísticos, coma o V Centenario da chegada dos espaois a América ou o Ano Xacobeo. Así, a residencia de asistidos de Oleiros organiza os venres unha saída grandes almacéns, levando nunha furgoneta a pequenos grupos de anciáns que desexan mercar cousas ou simplmente distraerse. A de Barbadás ten programada unha excursin mensual. A de Castro Caldelas organizou unha excursin Santuario dos Milagros, sito no primo Monte Medo e amplamente concorrido naquela comarca. A residencia do Meixoeiro (Vigo) organizara excursins para visitar-lo Parlamento de Galicia, o Auditorio de Msica de Santiago e o Planetario da Corua; así coma viaxes de convivencia cos usuarios das residencias de Santiago e Marín. A residencia de asistidos de Monte Arieiro (Vigo) organiza quinquenalmente saídas dos usuarios exterior, en vehículos adaptados para cadeiras de rodas, para asistir a concertos, representacis teatrais, visitas turísticas, culturais e gastronmicas en xeral. Trece das dezaseis residencias coincidiron en sinala-los bailes como un dos actos en que se consegue maior participaci. Na residencia do Ferrol, por exemplo, organizan bailes tolos xoves e domingos, amenizados por un grupo musical do barrio da Caranza, onde está ubicada a residencia. Proba do interese dos usuarios por aumentar este tipo de actos, é que chegaron a un acordo coa direcci da residencia polo que os xoves paga a institucin o grupo musical e os domingos o pagan os mesmos residentes. Catro das dezaseis residencias (as de Santiago, Ponteares, O Meixoeiro e Monte Arieiro-Vigo) teen organizados grupos propios de representacis teatrais. Como exemplo do mérito que ten este logro tratándose dunha residencia pequena, citámo-lo caso da de Ponteareas. O grupo teatral desta residencia e coincidindo cos actos do V Centenario do descubrimento, compuxera por sí mesmo unha obria titulada "Col en Ponteareas", que representaron primeiro na sa propia residencia e logo na do Meixoeiro (Vigo). Sentíanse xustamente felices de telo conseguido. Queremos tamén felicitalos desde aquí, como proba do moito que ás veces se pode conseguir cando o entusiasmo e a imaxinaci suplen a escasez de medios. As catro residencias que contan con coro musical propio son as de Ferrol, Santiago, O Meixoeiro e A Estrada. Das residencias (as de Marín e Monte Arieiro) editan unha publicacin interior propia. A de Marín titlase "Xeiteiro" e a de Monte Arieiro (Vigo) "Renacer". Ámbalas das tocan temas, por unha parte referentes á vida da propia residencia e, por otra parte, problemas específicos das persoas de idade avanzada en xeral. 5.9.4.Outras actuacins. A que máis e a que menos, en case talas residencias organízanse algn tipo de actuacis recreativo-culturais que no cadro sipnico decidimos englobar baixo o apartado "Outros". Así organízanse festas internas con motivo das navidades ou carnavais nas residencias de Carballo. Algn desfile de modelos ou "concurso de beleza", na residencia da Pobra do Caramial. Xogos da petanca, da chave e da ra, así como charlas sobre bordado e horticultura, na residencia de Ferrol. A residencia de Santiago, ademais de organizar anualmente a festa da familia, introduxo tamén a experiencia de facer un anaco do Camio de Santiago. A residencia asistida de Oleiros organiza festas con motivo do fin de ano e de San Xoan. A da Gándaras organiza visitas seus propios usuarios que se atopan internados en centros sanitarios. Xogos de mesa (cartas, domin ...) constiten o máis habitual das escasas actividades recreativas con que conta a residencia de Monforte de Lemos. A de Barbadás organiza a Semana do Ancián, con diversos actos. A do Carballio organizara o ano anterior unha "comida de confraternidade" cos familiares dos usuarios. A de Castro Caldelas preparábase, cando a visitamos, para celebrar a sa "Semana Grande", con ocasi de cumprirse-lo primeiro aniversario da sa apertura. A de Ponteareas organiza concursos de canto, de refrans, de contar contos. Anciáns da residencia do Meixoeiro participaran nun curso organizado para a terceira idade pola Universidade Popular de Vigo. A residencia de Marín celebra as festas "dos magostos" e San Xoan; e algs dos seus residentes tomaran parte en turnos de vacacis organizadas polo INSERSO no Carballio, Panxn e Mallorca. Navidades, Reis e as festas patronais, son as ocasis aproveitadas para os seus festexos internos pola residencia da Estrada. E as residencias de Monte Arieiro (Vigo) e Ferrol proporcionáronnos un programa tan vasto de actividades recreativo-culturais que, necesariamente, serán tratadas á parte un pouco máis adiante. 5.9.5.Niveis de participacin. Pero aquí chegamos quizais que constite o verdadeiro tal de Aquiles das actividades recreactivo-culturais nas residencias de anciáns: a participaci. En xeral particípase pouco. Nuns casos porque non se acertou co tipo de actos que gustan anciáns, noutros porque a avanzada idade, xunto á escasa preparacin ou a falla de hábitos participativos fan difícil participar; na gran maioría, pola falla de animadores socioculturais. E en moitas residencias por non crearse ou deixarse morre-las xuntas de goberno, previstas polo INSERSO precisamente para promove-la participaci dos usuarios na vida interna das residencias. Das informacins obtidas sacámo-la conclusi de que a participaci nestes actos, en xeral, oscila entre baixa e aceptable ou regular. Así facémo-lo constar na tima columna do cadro-resumo. En oito das dezaseis residencias o nivel de participaci resulta baixo, en sete regular ou aceptable e nunha bo. E aínda esta ltima excepci, referida á do Monte Arieiro, a cualificaci refírese máis gran esforzo da direcci e persoal por promove-la participaci nesta residencia de asistidos (co agravante de que a mitade son dementes), que do nivel de participaci realmente conseguida. Se exceptuámo-los bailes (para os que aínda poden bailar) e algs xogos elementais (cartas, domin petanca), a maioría optan case exclusivamente polos tipos de distracci máis pasivos: estar diante do televisor, oi-la radio... E cando a idade avanza, as aptitudes sensoriais disminen considerablemente e as demencias de tipo seníl apodéranse das persoas, a triste impresin que ofrecen é que, xa, éstas non participan e apenas se enteiran de nada. "Pouca" ou "moi pouca" son as respostas máis frecuentes que se obteen de directores e directoras das residencias cando se lles pregunta pola participaci dos anciáns. Uns séntense frustrados por iso e ofrecen a impresin desanimada de ter tirada a toalla neste aspecto. Outros buscan frmulas novas para reanima-la participaci. Pero isto é un problema novo, de entre os moitos plantexados polo crecente envellecemento poboacional, e as axudas que reciben tampouco son moitas. É difícil esperar colaboraci das familias, que en moitos casos ou non existen ou esperan que todo se lles dea feito nas residencias. O voluntariado, a penas funciona na maioría dos casos. Outros directores ou directoras confesan que, ademáis, Servicios Sociais, na sa determinacin de reducir gastos nas residencias, comenzou por recorta-los destinados capítulo recreativo-cultural. Entre os que non tiran a toalla e seguen adiante, esforzándose por acertar cada vez máis nesta tarea de animacin recreativo-cultural, citámo-los seguintes datos e iniciativas. A residencia de Santiago organizou un grupo de 10 voluntarios, uns residentes e outros socios do Fogar anexo, para programar actividades para os usuarios. A das Gándaras refire ter conseguido unha participaci de entre o 70% u 80% cando se trata de bailes ou excursins. A directora da residencia de Ponteareas confesábanos a gran sorte que tivera atopar unha monitora que coce ben o ambiente rural do que proceden a maioría dos usuarios. Esta moza dirixía o taller de manualidades, onde os residentes fan obxetos de arcilla, texidos de lan e lio, etcétera. Pero sobre todo parece que demostrou unha gran capacidade para conectar coa mentalidade, psicoloxía e necesidades de comunicaci dos anciáns. E incluso o compoente vocacional necesario para esta clase de traballo parecía telo amosado sobradamente co feito de que, contratada por s tres días á semana, na práctica estaba indo diariamente como voluntaria. "El problema de la comunicaci con los ancianos se me resolvial haber encontrado a esta chica", resumía con gran satisfaccin a directora da residencia. Nesta mesma residencia advertíasenos de que os usuarios participaban menos nos actos organizados no centro social primo, porque alí, estar entre descoecidos, temían quedar en ridículo; pero que esta participaci aumentaba bastante cando se trataba de actos organizados na mesma residencia. "As mulleres participan máis cs homes, pero en xeral o nivel de participaci do ancián está relacionado co grao do seu propio deteriorio", matizábasenos na residencia do Meixoeiro (Vigo). Na residencia de Marín calculábase que a participaci era entre un 40% e un 60% cando se trataba de bailes e excursis, e bastante menor noutro tipo de actos. Pero, en xeral, a tica é contestar que "pouca" ou "moi pouca" cando se preguntaba polo nivel de participaci. "Existe unha gran apatía", "tampouco temos medios", "carecemos de persoal preparado para organiza-los actos", son algunhas das frases con que se intentaba explicar esta escasez de participaci. 5.9.6.Os exemplos de Ferrol e Monte Arieiro. Pero en xeral, o que puidemos advertir é que faltan verdadeiros programas de animacin sociocultural para os anciáns internados nas residencias. Faltan programas, faltan medios e falta persoal preparado para levalos a cabo na maioría delas. Tamén hai algunhas residencias que se arranxaron para elaborar estes programas e están efectuando un gran esforzo por levalos á práctica. Citamos aquí os casos das residencias de Ferrol e Monte Arieiro, por se poden en parte servir de exemplo e inspiraci a outras para elabora-los seus. Á sa vez que agradecemos a estas das residencias nos proporcionasen por escrito os seus programas de animaci e os esforzos para levalos á práctica. Do programa que a residencia de Ferrol levou a cabo durante o ano 1991 destacamos os puntos seguintes: 12 charlas-coloquio sobre temas actuais e variados; representaci teatral efectuada na residencia polo grupo teatral do Colexio Dafonte; 11 proxeccis de vídeos sobre temas como "Galicia no tempo", "Álvaro Cunqueiro", a película galega "Sempre Xonxa", "A Corua", "Compostela, capital de Occidente", etcétera; 5 actuacis do coro da residencia noutros tantos puntos de Galicia; 3 cursos de terapia; 4 recitais doutros tantos coros e tunas; 1 actuacin folclrica; 9 visitas culturais a diversos puntos de Galicia; 11 festas e actos recreativos organizados no prio centro, aproveitando ocasins como Reis, Carnabal, Día da Árbore, os Magostos, as Festas patronais do barrio, Navidades, Fin de Ano, etcétera,; 77 bailes con organista. Pese difícil que ten que resulta-la animacin socio-cultural nas residencias de asistidos, a de Monte Arieiro (Vigo) conta cun amplísimo programa neste campo. Constituíu un numeroso Equipo de Animaci Sociocultural do que forman parte entre 20 e 30 persoas. Este equipo distribese entre diversas comisins. Organizaron unha visita á Expo de Sevilla, excursins a Portugal; un par de veces por semana levan anciáns a algunha praia, como Samil (Vigo); tamén lévannos ás grandes superficies comerciais, tanto para distraelos como para que poidan mercarse algunha cousa que lles ilusiona. Conferencias, audicis musicais, proxeccis cinematográficas, bailes, berbenas, concursos de contar contos, festas, xogos de mesa aire libre; charlas sobre sade, alimentaci, bordado, xardinería; sobre como aprender a envellecer ... Son outras tantas actividades e actos de tipo recreativo-cultural que se organizan por esta residencia. Sen embargo non hai que olvidar que este é un centro de asistidos, e aproximadamente a mitade dos usuarios son dementes nalg grado. De aí que a participaci activa sexa dobremente difícil. "Hay que anima-los moito, e aínda así van case sempre os mesmos", resumíano-lo director da residencia. En todo caso, os obxectivos téennos claros e entusiasmo e esforzo non lles falta. No seu programa figuran actividades de carácter diario, nos talleres, no ximnasio, a sala de rehabilitacin; outros de periocidade semanal (xogos recreativos, proxeccis, audicis musicais, actuacis folclicas, ilusionistas, de mimo ...) ou quincenal (conferencias, concertos, concursos de cancins, de contos, recitado de poesias ...). Outras de tipo ocasional (festas de Navidade, Ano Novo, Santiago). Cada vez que alguén cumpre anos, celébranno mediante entrega homenaxeado dunha tarta no comedor, lectura por megafonía dunha mensaxe de felicitacin, etcétera. Unha vez mes celebran conxuntamente unha comida especial, na que presiden a mesa de honor tolos que cumpriron anos ese mes. Teen un grupo teatral estable, e ata proxectaban montar unha televisi interna do centro. O plan de animaci sociocultural desta residencia foi recollido nun traballo do director da mesma, don Miguel Angel Vázque Vázquez, publicado no libro "La animaci de los mayores", editado por Cáritas Espaola na sa colecci Documentaci Social. A continuaci, no cadro nm. 39 ofrecemo-lo resumo das instalacis e actividades recreativas e culturais tal como se dedce da informaci obtida nas nsas visitas ás residencias. Cadro nm. 39. Instalacis e actividades recreativo-culturais Residencias Biblioteca Cafetería Xardín Sala de estar Sala de xogos Sala de TV Sal de actos Sal multiusos Excursis Bailes Grupo de teatro Coro Publicaci propia Outros Participa­ci Carballo - - - - - - - X - - - - - X Baixa P. do Caramil X - - - - - - X X - - - - X Baixa Ferrol X X X X X X X - X X - X - X Regular Santiago X X - X X X X - X X X X - X Regular Oleiros X X X X X - - X X X - - - X Baixa As Gándaras X X X X - - - X X X - - - X Regular Lugo X X - - - - X X - X - - - - Baixa Monforte Lemos X - - - - - - X - - - - - X Baixa Barbadás X X X X X - X - X X - - - X Baixa O Carballi - - X - - - - X X X - - - X Regular Castro Caldelas - - - - - - - X X X - - - X Baixa Ponteareas X - - - - - X X X X X - - X Regular O Meixoeiro X X X X X X X - X X X X - X Regular Marín X - - - - - - - X X - - X X Regular A Estrada X - - - - - - - X X - X - X Baixa Monte Arieiro X X X X X X X - X X X - X X Boa Fonte: Elaboraci propia 371 5.10. OUTRAS INSTALACIÓNS E SERVICIOS NAS RESIDENCIAS. Ademáis das instalacins e servicios s que nos referimos en apartados anteriores, debemos agora facer menci de outros servicios e instalacis que poidan ser necesarias nas residencias de anciáns. Imos ver concretamente como teen cubertos servicios tales coma os de Banco, capela, teléfono pblico, tenda, estanco, sala de fumadores, lavandería, peluquería, tanatorio, ximnasio. Hai outros servicios que, pese a que os centros residenciais non se formulansen prestalos directamente, parece que en xeral non veen suscitanto problemas especiais. Tal por exemplo o do correo. En talas parte díxosenos non ter queixa algunha ou necesidade especial en canto envio e recepci do correo. Tampouco existe farmacia nas residencias, pero si almacen e control de medicinas para axudar residentes a medicarse. O referente a médico de urxencia, xeralmente procrase resolver ben cos servicios sanitarios do propio centro ou con aqueles centros sanitarios (ambulatorios, centros de sade) cos que a residencia está concertada. Xa dixemos máis arriba que aquí o maior risco está producido pola extrema escasez de persoal (con frecuencia un s ordenanza ou vixiante nocturno) que queda de noite nas residencias pequenas ou medias. Pode darse o caso, e de feito parece ocorrer non raras veces, que un ancián se morra de noite sen que o ordenanza de turno se enteire ata pasadas horas. Por outra parte, preguntarnos se as residencias de anciáns contan con tales instalacins e servicios, non pretendemos afirmar que todas elas deban necesariamente telos. Unha residencia de válidos, pequena e situada en medio dun centro urbano, é obvio non necesita ter dentro tolos servicios que serían imprescindibles nunha residencia de asistidos, numerosa e alonxada da cidade. E a verdade é que, mentres os anciáns poidan valerse por se mesmos, resltalles moi saudábel ter algo til en que ocuparse, como pode ser ir centro de sade, á farmacia, á tenda ou á peluquería. O problema cambia cando boa parte destes anciáns van necesitando cada vez máis asistencia ou corren o perigo, se saen, de extraviarse ou ser atropelados polo tráfico urbano. Das informacins recollidas dedcese que quince das dezaseis residencias non teen nin facilitan servicio algn do Banco s usuarios. A excepcin a constite unha vez máis a residencia de asistidos de Monte arieiro (Vigo), que se puxo en contacto con Caixa Vigo para prestar estos servicios das veces por semana, no mesmo centro, usuarios que o desexen. Tampouco ofrecen servicios relixiosos usuarios once das dezaseis residencias visitadas. Das cinco que os ofrecen, a de Ferrol organízaos os domingos e días festivos nun sal polivalente. E as de Oleiros, Barbadás, O Meixoeiro e Monte Arieiro (Vigo) na sa propia capela. Nas de Ferrol e Vigo sinalusenos que as facilidades relixiosas ofrecidas concíbense como pluriconfesionais, é dicir, que o mesmo poden acudir á residencia, se son chamados, os ministros da Igrexa Catica que os de calquera outra crencia. A de Monte Arieiro conta con capelán catico propio. Catro residencias (as de Carballo, Oleiros, Monforte de Lemos e Ponteareas) non teen servicio pblico de teléfono a disposicin dos usuarios. Aínda que na de Oleiros si se permite facer ou recibir chamadas a través da centralita. As demáis declaran ter teléfono a disposicin dos usuarios, aínda que non todas co mesmo grao de reserva para as comunicacis. As que contan con cabinas telefnicas funcionando con moedas (como nas Gándaras, Lugo, Marín ou Monte Arieiro, esta ltima con cabinas de dobre altura, para válidos e para asistidos con silla de rodas) garantizan unha maior intimidade das comunicacins que as que, por exemplo, son controladas por contador e quizais á beira dun conserxe. Nalgunha destas residencias que carecen de cabina telefnica para os usuarios déuse o caso con motivo da nosa visita de que, pouco rato de asegurarno-la directora que os usuarios non botaban de menos a cabina, a sa necesidade foille reclamada por un usuario na nsa mesma presencia. Quince das dezaseis residencias non contan con tenda algunha no centro, onde os usuarios poidan mercarse algunha cousa. A excepci volve a se-la residencia de Monte Arieiro, que unha vez á semana conta cun comercio na planta baixa, chamado "Mercadillo", onde os usuarios poden adquirir prendas de vestir, calzado, obxectos de perfumería entre outros. É tamén esta mesma residencia a nica que conta con estanco, aínda que algunhas máis expenden tabaco na cafetería. Tdalas residencias visitadas contan con servicio de lavandería e planchado de roupa. A este respecto comentusenos nalgunha, concretamente a de Marín, a tendencia da maioría dos anciáns a querer lavar por si mesmo as sas prendas máis íntimas. A direcci opinaba que, tanto para dar resposta a este motivo de pudor como para proporcionar usuarios un lugar máis de encontro e conversaci, sería il poder contar cuns lavadeiros especiais ademáis da lavandaría xeral. Formularan xa esta aspiraci organismos competentes, pero non recibiran resposta. Pola nosa parte, non puidemos verificar se esta necesidade é sentida igualmente por outras residencias. Carecen de servicio propio de peluquería sete residencias: as de Carballo, Lugo, Monforte de Lemos, Castro Caldelas, Ponteareas e Marín, que non contan con instalaci para este servicio; e ademais a do Carballio, que, pese a contar con instalacin perfectamente equipada non foi posta en funcionamento. A explicaci que nos deu a direcci é que "convén que (os anciáns) saian pobo, canto máis mellor". Outras residencias contan con peluquería mixta, conxuntamente para seoras e cabaleiros: Pobra do Caramial, Oleiros, A Estrada (esta excesivamente pequena e deficientemente dotada), e Monte Arieiro (varias peluquerías mixtas). E noutras optouse pola solucin tradicional de peluquerías diferentes, unha para seoras e outra para cabaleiros. Como nas de Ferrol, Santiago, As Gándaras, Barbadás e O Meixoeiro. Nalgunha das residencias que non ten servicio habitual de peluquería, por exemplo a de Castro Caldelas, é o auxiliar de clínica quen presta como pode este servicio no caso de enfermos de longa duracin que non poden sair á peluquería do pobo. Instalacin para tanatorio (tamén chamada, segundo os casos, mortuorio ou velatorio) a teen case talas residencia; na maioría fora prevista no deseo do centro e nalg outro, como o de Castro Caldelas, habilitaron efecto algunha outra dependencia. No caso de Ponteareas, que non conta con tanatorio, levan s mortos tanatorio municipal. E xa nos referimos màis arriba tanatorio da residencia de Monforte de Lemos, que foi desde o primeiro momento totalmente inservible, polo que a enfermería está sendo utilizada tamén para tanatorio e vestuario e duchas do persoal. A mitade das residencias, xustamente oito, non contan con ximnasio: as de Carballo, Pobra do Caramial, Lugo, O Carballio, Castro Caldelas, Ponteareas, Marín e A Estrada. Proba de ata que punto o botan de menos é que algunha delas, a da Estrada, recorreu a utilizar como tal o mesmo tanatorio. Pola sa parte a de Pobra do Caramial declarnos que estaban pensando en facelo. As outras oito residencias si contan con instalacin de ximnasio. 5.10.1. Non se salvagardan os dereitos dos non fumadores. Das dezaseis residencias, s tres contan con salas específicas para fumadores: as de Ferrol, con das salas para fumadores; Santiago, cunha sala de fumadores e s a medias aislada do sal de actos; e a de Monte Arieiro (Vigo), que conta con das salas de fumadores en cada planta, outra no vestíbulo e outra na cafetería. As outras trece residencias non contan con sala de fumadores, e na maioría delas nen sequera parece terse conciencia clara do problema. Téndese a disculpar esta carencia con seudoexplicacins como as de "aquí son poucos os que fuman"; "os que fuman fanno case sempre no prtico ou no xardín"; "case s fuman no bar", e outras polo estilo. En xeral parece ignorarse ata que punto están hoxe cientificamente comprobados os efectos nocivos do hábito de fumar e, o que é moito máis grave e de todo punto inxustificable, os perxuizos que o fumador causa ás persoas que están no seu entorno: os chamados "fumadores pasivos". É unha deformacin aínda demasiado estendida na nosa sociedade, a conviccin de que o fumar é un dereito, sen ter en conta para nada que ese dereito tea que encontra-la sa limitaci nos dereitos dos non fumadores a non ser contaminados. O Ministerio de Sanidade avalía en 44.000 mortes as causadas polo consumo de tabaco no ano 1992. Máis dun tercio destas produxéronse por cáncros de pulmn, boca, larinxe, esfago ou vesixa; outras por enfermidades coronarias, accidentes cerebrovasculares, enfermidades obstructoras cricas ou vasculares periféricas. A Uni Europea calcula que o tabaquismo é a causa de unha de cada tres mortes producidas nos países que a compoen. E a Organizacin Mundial da Sade ten advertido exhaustivamente sobre o tema. Esta informacin deberá formar parte da máis elemental educacin sanitaria nas residencias de anciáns, aínda que é evidente que non se lles debe prohibir fumar a quen adquirise-lo hábito e non decídan por si mesmos deixalo. Pero o que, si é elemental é que se lles advirta sobre a obrigaci que teen de non estar contaminando demais na cafetería, a sala de estar ou os corredores. Para o que é imprescindible proporcionarlles unha estancia propia onde poder reunirse para fumar. A maioría dos usuarios das residencia son mulleres que nunca na sa vida fumaron; outros son homes que ou ben non fumaran ou deixaron de facelo, xa sexa por prescripci médica ou convicci propia. Un elemental dereito lles asiste, o de non verse forzados a convertirse en "fumadores pasivos". O que fai falta é que todos, comenzando polos directores e directoras das residencias, tomen conciencia de que se trata dun verdadeiro e auténtico dereito, non unha concesin. Polo demais, xeralmente prohíbese fumar nas habitacis; "salvo con permiso do compaeiro" de habitaci, matizsenos nalgn caso. Pero aínda esta prohibici parece estar fundamentada na maioría dos casos, máis que no dereito do compaeiro, no perigo de incendio que poida haber se por exemplo quedase alguén dormido sen apaga-lo cigarro. Ofrecemos a continuacin o cadro nm. 40, co resumo das "outras instalacins e servicios" que puidemos observar nas residencias. Cadro nm. 40: Outras instalacins e servicios Residencias Banco Capela Tlfno. pblico Tenda Estanco Sala fumadores Lavandería Peluquería Tanatorio Ximnasio Carballo --­ --­ --­ --­ --­ --­ X --­ X --­ P. do Caramial --­ --­ X --­ --­ --­ X X X --­ Ferrol --­ X X --­ --­ X X X X X Santiago --­ --­ X --­ --­ X X X X X Oleiros --­ X --­ --­ --­ --­ X X X X As Gándaras --­ --­ X --­ --­ --­ X X X X Lugo --­ --­ X --­ --­ --­ X --­ X --- Monforte de L. --­ --­ --­ --­ --­ --­ X --­ --­ X Barbadás --­ X X --­ --­ --­ X X X X O Carballio --­ --­ X --­ --­ --­ X X X --­ Castro Caldelas --­ --­ X --­ --­ --­ X --­ X --- Ponteareas --­ --­ --­ --­ --­ --­ X --­ --­ --­ O Meixoeiro --­ X X --­ --­ --­ X X X X Marín --­ --­ X --­ --­ --­ X --­ X --­ A Estrada --­ --­ X --­ --­ --­ X X X --­ Monte Arieiro X X X X X X X X X X Fonte: Elaboraci propia 377 5.11.REGULAMENTO DE RÉXIME INTERIOR E CAUCES DE PARTICIPACIÓN DOS USUARIOS A participaci dos usuarios das residencias de anciáns no réxime e organizacin interior das mesmas é unha faceta esencial para o seu bon funcionamento. Sparticipando en organiza-la sa propia vida, sendo escoitados en canto ás decisis que lles afectan, tendo a oportunidade de aporta-la sa propia colaboraci, os anciáns sentiránse tratados como persoas. A sa propia autoestima e a sa sade, tanto física como psíquica, poderán manterse tanto mellor canto máis se lles proporcionen ocasins de sentirse suxetos activos, e non s pasivos e infantilizados, da sa propia existencia. Para iso é imprescindible que en cada residencia de anciáns existe un regulamento de réxime interior, onde os dereitos e deberes dos usuarios queden suficientemente establecidos; e que así mesmo se arbitren democráticamente os cauces para que cada un poida participar nas actividades comns. Por Orde do 16 de maio de 1.985 aprobouse o Estatuto Básico polo que se rixen os centros e residencias de anciáns dependentes do Instituto Nacional de Servicios Sociais (INSERSO). Neste Estatuto Básico (Disposici final primeira) establecíase así mesmo que, no prazo de tres meses a partir da sa entrada en vigor, debería elaborarse en cada un destes centros un proxecto de regulamento de réxime interior que, unha vez aprobado pola asamblea xeral de usuairos, remitiríase á Direcci Provincial do INSERSO para a sa ratificacin definitiva nun prazo non superior a tres meses. Logo, a medida que foron transferíndose competencias sobre Servicios Sociais, e polo tanto sobre residencias de anciáns, ás diferentes Comunidades Autnomas, algunhas destas Comunidades promulgaron normativa propia. Non é este o caso da Comunidade Autnoma Galega, que non dictou normativa propia respecto. Suponse, pois, que en Galicia segue vixente a normativa xeral do INSERSO, alomenos o seu Estatuto Básico de centros. Nas nosas visitas ás residencias e en canto afecta a este epígrafe, procuramos indagar sobre seis apartados distintos, e os seus resultados resumímolos no cadro nmero 41. Estes apartados refírense a se existe ou non Regulamento de Réxime Interior nas residencias, e se obra en poder dos usuarios unha copia do mesmo. En canto a cauces de participaci activa e formas de facerse oir, indagamos acerca de se existe Xunta de Goberno elexida polos usuarios e se está a disposicin dos usuarios un libro no que poidan expresa-las sas reclamacis así como un buz no que poidan depositar as sas suxerencias para a mellor marcha do centro, ben sinadas ou en forma anima. Finalmente, preguntamos se a residencia visitada contaba con algn tipo de Consello Asesor exterior á mesma. 5.11.1. Na maioría das residencias, acsase unha grave carencia de ganos representativos e de participacin. Trece das dezaseis residencias visitadas contan con normas escritas ou regulamento de réxime interno. As tres que dín non ter estas normas escritas son as de Oleiros, Lugo e Ponteareas. A direcci da residencia de Ponteareas explicou a este respecto que elaboraran unhas normas de funcionamento interno inspirados nas do INSERSO e as presentaran á Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta para a sa aprobacin; pero non haber recibido resposta algunha da Xunta, nin positiva nin negativa, estábanse rexindo provisionalmente por unhas "costumes" inspiradas nese texto. Once das trece residencias que sí contan con normas ou Regulamento de Réxime Interior entregaron copia del usuarios. As excepcis, que non entregaron copia usuarios serían as residencias de Pobra do Caramial e Marín. Na de Pobra do Caramial limitáronse a poer unha copia das normas no taboleiro de anuncios, e na de Marín preferiron organizar reunins mensuais en cada planta para explica-las normas s usuarios. Obviamente, parece que o poer no taboleiro de anuncios as normas, así como o explicalas por grupos, complementaríase moito mellor se cada usuario tivese no seu poder un exemplar das normas escritas, que poidese consultalo cando considerase necesario. Excepto, licamente, os casos en que, por non saber ou non poder ler, non mostrasen interés alg en telas. En canto ás residencias que carecen de normas escritas, parécenos unha situaci claramente perigosa. Préstase a unha seria desorientacin e inseguridade por parte dos usuarios, que nunca sentiranse seguros en canto ás sas pautas de comportamento; e a unha maior arbitrariedade por parte da direcci e persoal que, incluso inconscentemente, poden sentirse inclinados a chama-la atenci ou esixir a discreci comportamentos determinados baseándose no bon ou mal humor do momento ou nas maiores simpatías ou antipatías que cada usuario lles suscita. Hai que sinalar así mesmo que as residencias que contan con normas ou Regulamento de Réxime Interior, a maioría ou ben conservan as que tian cando dependían do INSERSO antes de ser traspasadas á Xunta, ou, no caso das residencias construídas xa pola Xunta de Galicia, copiaron as sas normas de funcionamento interno das do INSERSO. Non sempre esta incorporaci efectuouse adaptándoa á situaci real de cada residencia, polo que ás veces regulan rutinariamente servicios inexistentes. Como casos claros desta disfuncin citaríamos, por exemplo, as residencias de O Carballio e Castro Caldelas (Ourense) que, pese a non ter servicio de cafetería dedican todo un apartado (o VIII) con tres artigos distintos a regula-lo bon uso da cafetería. O Consello Asesor é unha institucin que non existe en ningunha das residencias pblicas de Galicia. Scatro das dezaseis residencias contaban con Xunta de Goberno cando as visitamos. Son as de Ferrol, Santiago, As Gándaras (Lugo) e Monte Arieiro (Vigo). E aínda destas que a teen, na de Ferrol se nos dixo que apenas se reunía e que estaba prácticamente inoperante; e na de As Gándaras s quedaba unha seora, pois os demais membros da Xunta faleceran sen que os sustituíran. Que funcionasen efectivamente estaban pois as xuntas de goberno das residencias de Santiago e de Monte Arieiro. Desta ltima informsenos que a Xunta é puntualmente elexida cada dous anos pola Asemblea de usuarios, e xeralmente cunha alta participacin de votantes. En canto libro de reclamacis a disposicin dos usuarios, s o ten a residencia de Monte Arieiro, carecendo del as outras quince visitadas. Dez das dezaseis residencias tampouco teen buz para recibir suxerencias. As outras seis que sí o teen son as de Carballo, Ferrol, As Gándaras, Ponteareas, O Meixoeiro e Monte Arieiro. 5.11.2. O por qué desta lamentable situacin. Non hai explicaci coherente e xustificativa desta casi xeneralizada falta de participaci dos usuarios na organizaci interna e boa marcha das residencias. A impresin que se saca escoitando a uns e outros é que a esta lamentable situacin chegouse por unha multiplicidade de causas. Tal vez poderíamos reducilas a das fundamentais: que na maioría das residencias ninguén se adicou a promove-la participacin dos usuarios, e que estes, habendo pasado a maior parte da sa vida baixo unha dictadura que non facilitaba en absoluto a participaci dos cidadáns, tampouco están moi habituados a esixir que se conte con eles. O resultado é que este dereito de participacin, claramente protexido pola Constitucin e recollido na lexislacin vixente, esté en Galicia prácticamente ausente da gran maioría das residencias pblicas de anciáns. As explicacins que os responsables destas residencias ofrecen sobre esta situaci refíresen máis ben feito mesmo da falta de participaci, que recoecen e xeralmente con acusada mala conciencia, que a sa xustificaci. Refiríndose á carencia da Xunta de Goberno, prevista como gano dinamizador da participaci dos usuarios, a suposta explicacin e a máis frecuente é que antes habíaa pero logo, cumplirse os dous anos previstos de mandato, non se renovou. ¿Por que non se renovou? "Ninguén quixo ser", afirman responsables da residencia de Carballo. "Era intil, nuncha fixo nada", aseguran na Pobra do Caramial. "Houboa pero (os seus membros) morreron e non se renovou", explican na de Oleiros. "Houboa, pero deixouse morrer", dínnos en Lugo. "A Xunta dimitiu fai varios anos, e non se tomou a iniciativa de volver a formala", confesan na de O Meixoeiro (Vigo). "En principio houboa, pero logo foi morrendo: como ninguén a pide ...", comentan en A Estrada. Outros comentarios diríxense a culpar desta situaci, ben propios usuarios ou á Xunta de Galicia (Direcci Xeral de Servicios Sociais). Mencionamos algunhas destas testemus, sen identificar, por razns obvias, seus autores. Entre os que culpan á Administraci autonmica, acostuman aducir como suposta proba diso o feito de que non dictara a normativa encamiada a promove-la participaci dos usuarios, constituí-las xuntas de goberno nas residencias de nova creaci ou renovalas, onde xa existían, cumpri-lo seu mandato. Os que atriben a responsabilidade da non participacin s propios usuarios, soen culpar a sa suposta "apatía" e a que "non se preocupan de nada", pois "prefiren que llo den todo feito". Nembargantes, esta ltima versin non coincide coa experiencia mesma que ns tivemos falar cos usuairos durante as visitas. Onde non había Xunta de Goberno invitamos a asistir á reunin residentes que quixeran (eles ss, sen presencia da direcci nin do persoal, cos que xa tiveramos reunins distintas). O resultado foi que asistiron en gran nero, opinaron con bastante resoluci e bon sentido sobre aqueles problemas que lles ataen, e a opini xeral era a favor de renova-la Xunta de Goberno nos casos en que a tiveran. "A Xunta de Goberno é moi necesaria; eu non sei por que será que non a queren renovar". Con estas palabras resumía a sa opini respecto a neca persoa supervivinte da antiga Xunta de Goberno da residencia de As Gándaras, que podería ser á sa vez resumo do sentir xeneralizado como poidemos percibilo. 5.11.3.Funcins previstas para a Xunta de Goberno. O Estatuto Básico dos Centros da Terceira Idade, promulgado pola xa mencionada Orde 9.808 do 16 de maio de 1.985 e modificada pola Orde 19.269, do 4 de xu de 1.993, adica o seu Título III ganos: A Asamblea xeral e a Xunta de Goberno. En canto á Asemblea prevé que se rea en sesin ordinaria unha vez ano, e en sesin extraordinaria cantas veces sexan necesarias. A iniciativa para que se rea pode provir ben da Xunta de Goberno ou, se ésta non existe, do director do centro. Poden pedilo tamén o 25 por 100 dos residentes ou socios do centro. Entre as sas facultades está a de elexir representantes dos usuarios na Xunta de Goberno. O que parecer sucede na maioría das residencias galegas de anciáns é que, unha vez cumplido o período de dous anos previsto como duraci da Xunta de Goberno, ou ben por descoercese as normas, ou porque o presidente da Xunta xa faleceu (ou incluso a mitade máis un da mesma, que tamén poderían tomar a iniciativa), ou porque o director ou directora da residencia tampouco toma a iniciativa de convocala, o caso é que a asamblea non se ree para efectua-la renovaci. Polo demáis, entre os 16 grupos de facultades que o Estatuto Básico encomenda á Xunta de Goberno, figuran algunhas tan importantes como as de "velar por unhas relacins de convivencia participativas e democrática entre os usuarios" (letra f); "convocar nos prazos regulamentarios as eleccis" para renovarse a se mesma (letra g); "eleva-los proxectos de normas de régime interior e de modificaci das mesmas" (letra h); "adopta-los acordos pertinentes en materia de premios e sancins" (letra i); "estimula-la solidaridade entre os socios ou residentes" (letra k); "colaborar na informaci e difusi dos turnos de vacacis e balnearios" (letra m) ... E todo un longo etcétera que, se se fomenta, pode acabar por mellorar substancialmente a convivencia nas residencias de anciáns, comenzando por facer posible que todos se sintan tratados como cidadáns e como persoas. E isto é polo que consideramos que os cauces de participaci previstos no Estatuto Básico constituen un fil que a sa potencial fecundidade non foi aínda descuberto pola maioría das residencia visitadas. Ofrecemos a continuacin o cadro nmero 41, onde se resume esquemáticamente o presente epígrafe. Cadro nm. 41.- Réxime interior e participaci dos usuarios. Residencias Hai Reg. Réx. Int. En poder dos usuarios Hai Xunta de Goberno Libro de reclamacins Buz de suxerencias Consello Asesor Carballo X X --­ --­ X --­ P. do Caramial X --­ --­ --­ --­ --­ Ferrol X X X --­ X --­ Santiago X X X --­ --­ --- Oleiros --­ --­ --­ --­ --­ --­ As Gándaras X X X --­ X --­ Lugo --­ --­ --­ --­ --­ --- Monforte de L. X X --­ --­ --­ --- Barbadás X X --­ --­ --­ --­ O Carballio X X --­ --­ --­ --­ Castro Caldelas X X --­ --­ --­ --- Ponteareas --­ --­ --­ --­ X --­ O Meixoeiro X X --­ --­ X --­ Marín X --­ --­ --­ --­ --­ A Estrada X X --­ --­ --­ --­ Monte Arieiro X X X X X --- Fonte: Elaboraci propia 383 5.12. PERSOAL. Son diversos os problemas que se nos plantexan analiza-las dotacis de persoal das residencias de anciáns e a sa cualificaci profesional. En primeiro lugar, a Comunidade Autnoma Galega non promulgou aínda normativa legal propia resepcto que poida tomarse como pauta esixible. Está despois o feito de que algunhas residencias comparten o persoal que teen e algns servicios con alg fogar de pensionistas ou centro social, que con frecuencia funciona nun edificio anexo, o que fai difícil evalua-las necesidades de persoal. Doutra parte, varias delas teen concertados algns servicios con empresas de fora, o que en principio lles aforraría persoal propio. Finalmente, o problema de canto persoal e que tipo de persoal fai falta para atender debidamente anciáns responde en parte a unha cuestin debatida aínda no mundo, incluso en países en que a ancianidade como fenmeno social comenzou a producirse antes que no noso. A título s indicativo citamos aquí algunhdas das normas legais establecidas polas comunidades autnomas que as promulgaron. Son normas que, en xeral, están destinadas a establecer uns mínimos esixibles, sen referirse expresamente a dotacis suficientes ou timas. Así, a Orde do 15 de xullo de 1.987, do Departamento de Sanidade e Seguridade Social da Generalitat de Catalua establecía que, nas residencias para anciáns, a ratio mínima persoal/usuario non podía ser inferior 0,25, é dicir, un empregado por cada catro usuarios. Máis específica foi a entonces Consejería de Salud y Bienestar Social da Comunidade de Madrid, que na sa Orde do 11 de febreiro de 1986 estableceu os seguintes tres tipos de ratio persoal/usuario segundo os tipos de residencias para a terceira idade: nas residencias para persoas válidas, a ratio non debía ser inferior 0,25; nas residencias mixtas (para válidos e asistidos), non debía baixar do 0,30; e as residencias para inválidos ou asistidos debían ter unha ratio persoal/usuario de alomenos un 0,35. Pola sa parte a Diputaci General de Arag, por Decreto 52/1989 de 13 de xullo estableceu esta mesma ratio ou relaci cuantificada persoal/usuario para as residencias aragonesas da terceira idade. Igualmente a título indicativo digamos que no xa mencionado Informe do Defensor del Pueblo sobre Residencias da Terceira Idade as ratio persoal/usuario atopadas no conxunto de Espaa oscilaban entre o 0,25 e o 0,44 para as de válidos; entre o 0,24 e o 0,49 para as mixtas, e entre o 0,63 e o 0,99 para as residencias de asistidos (7). Con estes antecedentes, pola nosa parte procuramos averigua-las ratio persoal/usuario nas residencias pblicas de Galicia. A estes datos, engadímoslles unha evaluaci sobre niveis de profesionalidade do persoal, así como da formaci permanente do mesmo. Son os datos que ofrecemos nas sete columnas do seguinte cadro nmero 42. Advirtindo que os calificativos de mala, insuficiente, mediana, aceptable ou boa, refiridos á profesionalidade e á formacin permanente, incluir valoracis máis subxetivas e máis difícilmente cuantificables, s poideron ser consecuencia das valoracis escoitadas e o observado en cada residencia. Cadro nm. 42. Dotaci de persoal. Nivel profesional e de formacin permanente A) Residencia de válidos: Prazas (A) Usuarios (B) Persoal (C) Indice C/A Indice C/B Profesionalidade Formaci permanente Carballo 26 26 15 0,57 0,57 Mediana Mal Pobra do Caramial 51 50 18 0,35 0,36 Mediana Mal Santiago 85 82 50 0,58 0,60 Mediana Mediana As Gándaras 230 206 68 0,29 0,33 Boa Mediana Lugo 50 50 25 0,50 0,50 Mediana Mal Monforte de L. 42 42 17 0,40 0,40 Boa Mal O Carballio 53 53 20 0,37 0,37 Mediana Mediana Castro Caldelas 32 30 18 0,56 0,60 Boa Mediana Ponteareas 32 32 17 0,53 0,53 Boa Mediana O Meixoeiro 160 160 69 0,43 0,43 Boa Mal Marín 80 80 30 0,37 0,37 Insuficiente Mal A Estrada 40 23 15 0,37 0,62 Mediana Mal B) Residencias mixtas: Ferrol 194 194 70 0,36 0,36 Mediana Aceptable Barbadás 160 154 62 0,38 0,40 Mediana Mal C) Residencias de asistidos: Oleiros 260 250 191 0,73 0,76 Mediana Aceptable Monte Arieiro 300 302 227 0,75 0,75 Boa Boa Fonte: Elaboraci propia a partir de datos obtidos nas residencias visitadas 386 5.12.1. Escasa lxica nas dotacis. O primeiro que se advirte é que talas residencias pblicas de anciáns da Comunidade de Galicia superan as ratios persoal/usuario establecidas como mínimas para aquelas Comunidades que lexislaron sobre o tema. Aínda deixando aparte a residencia de A Estrada (ratio 0,62), que estar funcionando s a medias cando efectuamos a visita resulta menos significativa, a ratio para as residencias de válidos oscilaría desde o 0,33 na de As Gándaras (Lugo) ata un 0,60 na de Castro Caldelas; paando polo 0,36 en Ponteareas. Referímonos á relaci entre empregados e nmero de usuarios efectivos, pois a ratio baixaría lixeiramente, oscilando entre o 0,29 e o 0,56 se a establecemos entre o nero de empregados e capacidade total de prazas que se lle atribue a cada residencia. Agora ben, advírtese así mesmo unha falla de todo criterio lxico nas dotacis de persoal. Considerando o conxunto das residencias, non se ve con que lxica se poida dotar a unhas de casi dobre persoal que a outras en proporci nmero e anciáns que aloxan. Pero menos lxico resulta aínda que as das residencias oficialmente recoecidas como mixtas (para válidos e para asistidos), as de Ferrol e Barbadás (Ourense) tean unha proporci de empregados inferior a boa parte das adicadas simplemente a válidos. Pois é obvio que o maior grado de invalidez correspdese con unha maior necesidade de asistencia e, polo tanto, de persoal para prestala. Polo demais, xa advertimos no apartado adicado á atenci médico-sanitaria que cando peor atendidas soen estar as residencias é nos turnos de noite e nos fins de semana. Sobre todo as residencias pequenas, en que con frecuencia queda pola noite un s conserxe e ningn sanitario. E nos fins de semana, o habitual é tamén que o persoal se quede reducido mínimo. 5.12.2. Exceso de contratos en precario. Chama tamén a atenci, e así nolo advertiron unánimente nas residencias visitadas, a excesiva proporci de persoal con contratos temporais ou interinos con respecto fixos ou de plantilla. Na residencia de Pobra do Caramial, os contratados temporais ascendían ás das terceiras partes do persoal total (12, frente a 6 fixos); na de O Carballio eran nada menos que o 75 % os contratados temporais (15, frente a 5 fixos); na de Ponteareas, con 13 contratados temporais e 4 en plantilla, a proporci era aínda maior; a proporci de contratados temporais é tamén alta nas residencias de As Gándaras e Oleiros, entroutras. En todas estas residencias queixáronsenos do extremadamente difícil que resulta formar persoal e asegurar un mínimo de continuidade e calidade dos servicios, cando moitos están sometidos contrato temporal. 5.12.3. Nivel de profesionalizacin. En canto á profesionalidade do persoal (columna 6ª do cadro), avaliámola de "insuficente" nunha das residencias visitadas, "mediana" noutras nove, e "boa" en seis. Esta avaliacin fixémola a partir do que en cada residencia se nos manifestou nas nosas reunis co persoal mesmo. É por suposto unha valoraci máis subxetiva, dahí que non nos pareza significativo pormenorizar aquí os nomes das residencias aínda que no cadro sí figuran. Ás veces, a valoraci via matizada por algn dato ou circunstancia especial. Así, na de Oleiros se nos sinalaba que o nivel de profesionalizaci era "bon" no persoal fixo e "regular" nos demais. Nas de Lugo e O Meixoeiro (Vigo) acusábase á rixidez da Administracin como unha dificultade máis para conquerir unha profesionalizacin efectiva; en ambas se consideraba, por exemplo, que a esixencia do bacharelato superior para ser xefe de cocia non era en absoluto garantía para contar cun bon cocieiro. En Monforte de Lemos atribuíase a boa profesionalidade do persoal a que, na sa maioría, chegaran xa con experiencia noutras residencias. E na de Monte Arieiro (Vigo), a direccin ofreceunos un excelente exemplo de autocrítica e autoesixencia contestar á cuesti "grado de profesionalizacin do persoal" da seguinte maneira: "Eu diría que malo, se nos referimos á verdadeira especializaci; pero bon se se entende en xeral ...". O que pasa é que situando esta resposta verbal no conxunto das informacins alí obtidas (conversacin, plantilla de persoal e demais), así como no momento en que se atopa Galicia neste aspecto, resultounos evidente o xusto que era avaliala como "boa". 5.12.4. A formacin permanente deixa moito que desexar. Peor está en realidade o tema da formaci permanente do persoal. Neste aspecto, en 8 residencias debemos calificala con un xenérico "mala"; en 5 como "mediana", en 2 como "aceptable" e en 1 como boa. A nica que no cadro leva calificativo de "boa" neste aspecto é a de Monte Arieiro (Vigo), dependente a tolos efectos do INSERSO. Esta residencia organiza ela mesma toda clase de cursos de formacin pra o seu propio persoal, o que por unha parte non lles ocasiona gastos s empregados para desplazarse a cursillos e, pola outra, permite controla-la asistencia e ivalua-lo aproveitamento. Das das residencias en que a formaci permanente foi calificada de "aceptable", a de Ferrol organiza tamén por se mesma un curso de formacin cada ano, e da facilidades para que o persoal asista a algn outro cursillo fora. Pola sa parte a de Oleiros organiza, xeralmente en A Corua, unhas jornadas anuales de formacin para o conxunto do persoal e logo algunhas outras por áreas, para rehabilitadores, sanitarios, camareiros, etcétera. Aínda así, a direcci do centro recoece que a formaci permanente "non é demasiado boa". Deixamos aparte as cinco nas que a formaci permanente ivaluámola como "mediana". E pasamos a comentar un pocuo de acordo cneles observado e escoitado, algnhas das ivaluadas con un "mal" sin matices. "Formaci permanente simplemente non hai", dínnos sin rodeos na residencia de Carballo. E engaden: "Pois aínda que a Consellería organiza uns cursillos, estos son insuficientes; ademais, a xente no soe ir; si os fixeran aquí en Carballo ...". En Pobra do Caramial dínnos os representantes do persoal: "Falta formacin permanente; como non a fagamos pola nosa conta ...". "Eu, alomenos, nos seis anos que levo aquí non conseguín participar en ningn cursillo", refire un sanitario. "Eu sí fixen un, pero gastándome 70.000 pesetas pola mia conta", aclara outro. "Os cursos son escasos e lonxe, e non se pode asistir", explican na residencia de Lugo. "Ós cursillos, que sempre se organizan lonxe, xeralmente, non podemos asistir por escasez de persoal. Ademais, para os que valen a pena non hai axuda econmica", acusan en Monforte de Lemos. "Non hai formaci permanente; vtase moito de menos un reciclaxe continuado do persoal", contéstannos na residencia de Barbadás (Ourense). "Penso que está bastante descuidada" (a formaci permanente), contéstasenos escuetamente na residencia de O Meixoeiro (Vigo). "Falta formacin e falta persoal sanitario suficiente; e é inconcebible que no turno de noite se quede aquí un s ordenanza para todo o que poida pasar", quéixanse na residencia de Marín. E carencias semellantes en canto a formacin permanente nos son sinaladas na residencia da Estrada. 5.12.5. Servicios concertados ou compartidos. Tamén relacionado co tema deste epígrafe convén advertir aquí que unha parte das residencias teén alg dos seus servicios concertados con empresas de fra, o que alivia un pouco as espaldas do persoal propio. Así, as de Carballo e Pobra do Caramial teen concertado cunha empresa a limpeza xeral de cristais, que se efecta trimestralmente; ademáis, ámbos comprarten algs servicios co Centro Social primo. As de Ferrol e Santiago concertaron no exterior a limpeza de cristais e de cocia, e comparten algn outro servico co respeitivo "Hogar del Pensionista". A residencia das Gándaras ten concertados os servicios de peluquerías, cafetería e podoloxía. En Monforte de Lemos manteen en réxime de concerto o servicio xeral de limpeza. As do Carballio e Ponteareas comparten algns servicos co Centro Social que funciona nas respeitivas vilas. A do Meixoeiro ten concertados os servicios de limpeza, xardinería e mantemento de ascensores. Unha parte da limpeza está concertada así mesmo pola residencia de Marín, que á sa vez comparte servicios co Centro Social anexo. Finalmente, a residencia Monte Arieiro (Vigo) ten concertados os servicios de podoloxía, fisioterapeuta en réxime de tarde, e os de un sacerdote para a atenci relixiosa. 5.12.6. De feito, funcionan como mixtas. Xa vimos que as residencias galegas do sector pblico superan amplamente o mínimo esixido como ratio persoal/usuario por aquelas comunidades automas que dictaron normativa legal respecto. Non obstante, tanto ás veces por parte da direcci como, máis frecuentemente, dos representantes do persoal, abundan as queixas sobre a falta ou escasez de persoal. Ademais das xa mencionadas e máis que xustificadas referentes á quenda de noite e fins de semana, é frecuente a queixa de que se tarda demasiado en adecua-las plantillas. Sobre todo botan de menos esta adecuacin de plantilla a medida que unha parte dos residentes van devindo de válidos en asistidos. Nestes casos, necesitan máis asistencia e, sobre todo, necesitan ser asistidos por persoal máis especializado. E como non acostuma haber prazas libres nas residencias de asistidos, ou non se lles traslada ou se retrasan os tralados demasiado tempo. Isto fai que, de feito, incluso as residencias planificadas como de válidos funcionan xeralmente como mixtas en certo grado. E ás veces non s por non ter para onde trasladar inválidos ou semiválidos, senn porque estos experimentan tal temor traslado, como non sentíndose con forzas para afrontar un novo desarraigo, que o mesmo persoal da residencia se compadece deles e non insiste en solicitar que sexan trasladados. E entn, vánse quedadndo con eles indefinidamente, pero atendéndoos coa mesma plantilla que tian antes. 5.12.7. ¿Canto persoal fai falla?. Ata agora ningunha Administracin decidiuse, que ns saibamos, a establecer unha ratio ideal ou ratio suficiente persoal/usuario para as residencias de anciáns. Aínda aquelas comunidades que dictaron normas, coidáronse de limitarse a establecer s uns mínimos, por debaixo dos que non se podería funcionar. E é que é difícil responder á cuesti: ¿Cánto persoal fai falla e con que tipo de cualificacin para levar ben unha residencia da anciáns? Cuestin que remite inmediatamente a estoutra: ¿Qué calidade de vida queremos e estamos dispostos a asegurar nas residencias de anciáns? ¿Cmo conseguir os medios para financiala? ¿Cmo suplir aceleradamente a formaci deste persoal, en espera de que as escolas e facultades poidan formalo mellor de cara futuro. Estas son cuestis que rebasan amplamente o ámbito galego e aínda espaol. Cuestis que seguen formuladas incluso nos países que, téndose desenvolvido antes que o noso, deberon precedernos en afronta-los problemas da lonxevidade como fenmeno social. Formulamos deliberadamente este epígrafe na forma interrogante, conscientes que nin podemos aquí intentar unha resposta nin podemos eludir a pregunta se queremos referirnos fondo da cuestin. Cuestin que está así mesmo relacionada coa referente tipo de servicios sociais que necesitamos para os anciáns, como financialos racionalmente, como reconvertir e reciclar permanentemente persoal necesario para atendelos. Para buscar solucis axeitadas a estos temas, ás veces trátase máis de racionalizar a xesti que de multiplica-los servicios ou os gastos. Un problema en que insisten hoxe os expertos e analistas máis lcidos do mundo desenvolvido, e que o prestixioso sociogo francés e director do Instituto de Estudios Superiores de París, Alain Tauraine, sintetizaba recentemente como "combinar eficacia técnica e necesidades sociais" (8). Reproducimos aquí algs conceptos deste pensador social, que alomenos parte parecen aplicables tamén noso país. Refírese, por exemplo, á importancia que se veu dando que él chama "medicina científica pesada", hospitais magnificamente equipados onde hoxe existen miles de camas sen utilizar ou quirfanos de elevadísimo precio que traballan s un nmero de horas día, "mentras que outras necesidades, relacionadas sobre todo cos anciáns e en particular cos que dependen dos demais ... están moi mal cubertas". De aí que propugne "transformar camas de hospital -técnicas- en camas de asilos de anciáns, dando a éstes coidados que non reciben nas actuais instalacins, tan insuficientes que ás veces son "morredeiros" dos que a nsa sociedade debería avergoarse. Refírese especificamente "á dependencia da cuarta idade", que "creou necesidades que crecen rápidamente" e ás que, sen embargo, non se lles concede a debida importancia. E sinala como una das causas de que con frecuencia estas necesidades pasen desapercibidas que "os gobernos e a propia opini pblica están mal preparados para abordar estos problemas que non corresponden ás divisins administrativas tradicionais e, sobre todo, que nos obrigan a transformar algunhas das nosas categorías mentais". Aténdonos máis concretamente á realidade do noso país, o certo é que moitas veces as familias presionan para que os anciáns sigan permanecendo nos hospitais porque faltan prazas nas residencias ou porque nelas non se conta coa asistencia específicamente xeriátrica ou fisioterapéutica que necesitan. Outras familias apntanse nas listas de espera para conseguir unha praza en residencias de anciáns permanentes, porque non existen residencias de tipo temporal transitorio onde aloxar seus anciáns un fin de semana ou mentras a filla que os coida se toma algn descanso ou unhas breves vacacis. Os alcaldes de municipios pequenos esixen que se interne con carácter urxente a un ancián ou anciá de pobo, porque non contan cun asistente social que poida visitalos a domicilio; ou alí non se disp dun teléfono para instalarlle-lo xervicio de telealarma. Todo isto lévanos á conclusi de que o problema do persoal nas residencias de anciáns é un máis entre os moitos que están pedindo, xa, un replantexamento a fondo de non poucos aspectos dos servicios sociais. 5.12.8. Propostas de "plantilla tipo". Pese que acabamos de dicir, resumimos aquí o que o Instituto Social de Servicios Sociais (INSERSO) propuxo como "plantillas tipo" para residencias de anciáns (9). Proponas como simples "exemplos" á hora de configura-la plantillas orgánica de diversos centros para anciáns, tomando como base tanto a sa propia experiencia coma as suxerencias da Organizacin Mundial da Sade (OMS). É a título simplmente ilustrativo que as resumimos aquí, aínda conscientes de que a maioría das residencias de anciáns de Galicia son de tipo pequeno, distinto polo tanto das que este documento toma como modelo. Para unha residencia de válidos considerada polo INSERSO como de "tamao medio" (redor das 200 prazas), prop unha plantilla tipo de uns 60 traballadores. Estos distribuiríanse como segue: 1 director, 4 ordenanzas relacionados coa recepci, 5 persoas dedicadas a administraci, 1 asistente social, 7 en servicios médico-sanitarios (1 médico a xornada parcial, 2 ATS e 4 auxiliares de clínica), 1 psicogo a tempo parcial, 38 persoas para servicio de cocia, comedor e limpeza; e 3 dedicados a mantemento. Para unha residencia mixta dese mesmo tama (unhas 200 prazas, das que por exemplo 175 estivesen ocupados por válidos e 25 por asistidos), o mencionado estudio técnico do INSERSO prop configurarse-la plantilla tomando como base a plantilla anteriormente relacionada, pero incrementando o persoal sanitario na seguinte medida: que o médico traballe a xornada completa, se engadan 2 ATS máis e 4 auxiliares de clínica máis. Se se tratase dunha residencia asistida dunhas 300 prazas, ent a plantilla proposta ascendería a uns 170 traballadores. A sa distribuci sería como segue: 4 ordenanzas, 1 director, 6 persoas dedicadas a administraci, 103 persoas para atenci xeriátrica e rehabilitadora (2 médicos xeriátras, 1 médico rehabilitador, 1 coordiandor de ATS e auxiliares de clínica, 15 ATS e 84 auxiliares de clínica), 1 asistente social, 1 psicogo a tempo parcial, 50 persoas para servicio de cocia, comedor e limpeza, e 4 persoas para mantemento. Como se ve, o que hai que aumentar substancialmente tratándose de residencias asistidas é o persoal dos servicios méidico-sanitarios. Aínda que estas propostas de "plantillas tipo" se fagan a título meramente orientativo, delas podemos extraer algunhas consecuencias para Galicia. Suxerimos as seguintes: Primeiro. As residencias de tamao medio, como son a maioría das pblicas galegas, terán que buscarse por sé mesmas a sa propia plantilla tipo. A impresin é que varias delas contan con plantillas sobredimensionadas tratándose de residencias de válidos. Segundo. Outras residencias terían unha plantilla máis ben subdimensionada ou escasa. Pode ser este, por exemplo, o caso da residencia das Gándaras, que ademais conta habitualmente de feito cun nmero notable de asistidos (ata 40 semiinválidos, segundo queixa do persoal). Terceiro. A plantilla con que contan as residencias mixtas de Ferrol e Barbadás responderían con relativa aproximaci ás propostas do INSERSO. Cuarto. As plantillas declaradas polas residencias de asistidos de Oleiros (A Corua) e Monte Arieiro (Vigo) superarían sensiblemente námbolos dous casos as propostas do INSERSO. Aínda que, como xa quedou suxerido, a plantilla tima non pode determinarse en abstracto. A plantilla convinte debe establecerse tendo en conta as condicins de cada residencia (idade dos anciáns, grao de discapacitaci dos mesmos, etc.). E o que en calquera caso hai que evitar, tratándose de residencias pblicas, é que poidan darse agravios comparativos claros entre as plantillas de residencias do mesmo tipo. 5.13.RÉXIME ECONÓMICO E DE PREZOS. As cuestis que podemos plantexarnos en relaci co réxime econmico e de prezos con que funcionan as residencias poden ser de dous tipos. Unhas, refírense á medida na que este réxime econmico pode en sí mesmo considerarse como racional e xusto. Outra cuestin é a de co o ven os usuarios. No Valedor do Pobo recibiramos esporádicamente algunha queixa referente réxime de prezos, por parte dalg ancián internado en residencia. Pero a verdade é que, ata que efectuámo-las visitas non poideramos percibir a fondo a importancia do tema plantexado, nen ata qué punto esa mesma queixa estaba extendida entre os usuarios. 5.13.1. O que pagan os residentes e o seu custo efeitivo. En xeral, usuarios das residencias craselles mensualmente unha cantidade que está en funcin da pensin que perciben. Pero isto varia de unhas residencias a outras. O comn é que nas residencias dependentes a tolos efectos da Xunta de Galicia se distingan dous tipos de casos. Áqueles usuarios que perciben unha axuda do FAS (Fondo de Axuda Social) ou unha pensin moi pequena, craselles o 50% desta pensin, deixándolles o outro 50% para os seus gastos particulares. Ós demais que perciben pensins maiores, se lles cobra un 75% da pensin e o restante 25% déixaselles para gastos persoais. As pagas extra quédanlles a todos para os seus gastos. As residencias teen por costume dar usuarios 45 días de permiso ou vacacis ano. Áqueles que as toman, acostase a cobrarlles un 40% da pensin por reserva da habitaci. Este é o réxime de precios das residencias de Carballo, Pobra do Caramial, Lugo, Monforte de Lemos, Barbadás, O Carballio, Castro Caldelas, Ponteareas, Marín e A Estrada. Nas outras seis resiencias crase a tolos usuarios o 75% da pensin que perciben. Son as de Ferrol, Santiago, Oleiros, As Gándaras, O Meixoeiro e Monte Arieiro (Vigo). As cinco primeiras deste grupo foron transferidas polo INSERSO á Xunta de Galicia, e a de Monte Arieiro segue sendo do INSERSO a tolos efectos. Non nos foi doado formarnos unha idea cabal sobre a proporci de gastos que nas nosas residencias poidan cubrirse coas entregas dos usuarios e aqueloutra que ha de cubrirse cada ano cos presupostos pblicos, ben sexa da Direcci Xeral de Servicios Sociais ou do INSERSO. Sen embargo, algha idea cabe formarse se se analizan, por exemplo, os datos econmicos que nos proporcionou a direcci da residencia mixta de Ferrol. Segundo estos datos esta residencia tivo durante o exercicio de 1991 uns ingresos totais de 49.808.653 pesetas e uns gastos totais de 224.429.489 pesetas. A diferencia constite, pois, un déficit de 174.620.836 pesestas. Ou o que é o mesmo, sun pouco máis do 22% dos gastos estarían cubertos polo que pagan os usuarios, debendo cubrirse cerca do 78% restante cos presupostos pblicos. Nesta memoria se nos informaba así mesmo que o coste por praza e día fora de 4.450 pesetas durante 1991. 5.13.2. Agravio comparativo. Nas residencias que establecen os dous tramos de precios, 50% e 75%, prodcese un agravio comparativo entre a maioria dos usuarios que nos foi comunmente denunciado con ocasi das nosas visitas. O agravio consiste en que, á maioría dos usuarios que pagan á residencia o 75% da sa pensin vénlles quedando para os seus gastos particulares menor cantidade de dieiro que que pagan o 50%. E iso, pese a que a sa pensin é un pouco maior. Vexámolo con algns casos concretos. Se un usuario percibe 26.000 pesestas mensuais do Fondo de Axuda Social, entragar o 50% á residencia lle quedan para os seus gastos particulares 13.000 ptestas. Se outros dous usuarios perciben respectivamente pensins de 36.000 e 46.000 pesetas, entrega-lo 75% á residencia quédanlles para os seus gastos respectivamente 9.000 e 11.500 pesetas; é dicir, catro mil pesetas e mil quinientas pesetas menos que primeiro. Scando a cuantía da pensin dun usuario alcance as 52.000 pesetas, é dicir, o dobre do percibido polo beneficiario do FAS, s entn alcanzaría así mesmo a dispoer para os seus gastos de igual cantidade que o primeiro: as 13.000 pesetas. Pero dase o caso de que nese tramo intermedio, as coarente e tantas mil pesetas mensuais, atanse a gran maioría dos pensionistas galegos. De aí que se sintan agraviados e discriminados polo réxime de precios establecido na maioría das residencias. Sentimentos de agravio e discriminacin que se comprenden mellor se se teen en conta que todos eles proveen dunha sociedade na que, ter máis ingresos sempre se lle considerou como garantía de vivir mellor. A forma de pago que agora impera nas residencias parécelles pois como verse obrigados a vivir a vida revés. Ás veces este sentimento de agravio comparativo tradcese en comentario agresivo hacia o compaeiro que, tendo a pensin máis baixa disp de máis cartos para os seus gastos propios. Comentarios do teor de: "Porque non hai dereito que eu que fixen tantos esforzos para ter día as mias cotizacis á Seguridade Social, me atope agora peor que este que nunca cotizou..." Neste aspecto de agravios comparativos, é necesario mencionar como caso aparte o que se dá na Residencia-Club La Milagrosa de Lugo. Esta residencia xurdiu sobre a base do que antes fora un comedor de beneficencia. De aí que, como herdanza ou consecuencia desta orixe, coexistan nela dous tipos de usuarios. Uns que son residentes a tolos efectos, e outros que fan nela as tres comidas do día e disfrutan de tolos servicios coa ica excepcin de que logo, pola noite, vanse a dormir fra. Son xeralmente vecios da cidade de Lugo, que viven na sa propia casa ou na dos seus familiares pero que, durante o día, atopan na residencia un lugar onde face-las comidas, ter calefacci, cafetería, biblioteca e tolos demáis servicios igual que os residentes. Estos eran 22 persoas no momento de efectua-la nosa visita. Pois ben, estos que pernoitan fra s veen pagando , por tolos gastos, a cantidade de 5.000pesetas mes. Unha cantidade que levaba ademais 4 ou 5 anos sen ser actualizada. Cantidade que consideraban unánimemente absurda e ridícula tanto a direcci coma o persoal empregado. Pero que os residentes suxeitos réxime oficial de precios (do 50% mínimo e 75% máximo da pensin) consideraban un réxime, o dos "externos", de privilexio descarado e inexplicable. Pois hai que ter en conta que entre as 5.000pesetas que pagaban os "externos" e as 75.000 ou 100.000 que pagan os "internos" preceptores das pensis máis folgadas existe unha diferencia que en ning caso é proporcional co feito de ter ou non ter habitaci. De aí, que tantas queixas se dirixan contra a presencia dos "externos": que si eran os primeiros en apoderarse do periico e logo xa non o largaban máis, que se estaban sempre antes para ocupa-los mellores sitios para ve-la televisin ... 5.13.3.Por unha frmula máis racional e xusta. De aí que nos pareza urxente que, por parte da Direcci Xeral de Servicios Sociais se busquen frmulas de pago que sexan máis racionais e máis xustas. Fmulas que parece deberían consistir en establecer unha escala de precios máis variada, que garante á sa vez dous asepctos: que o que ten máis ingresos pague máis, pero sen que lle quede para os seus gastos particulares menor cantidade de cartos que que paga menos. Poemos un exemplo no seguinte Cadro nm. 43. Pensi percibida Porcentaxe a pagar Cantidade Porcentaxe que lle queda Cantidade 26.000 50% 13.000 50% 13.000 35.000 60% 21.000 40% 14.000 45.000 65% 29.250 35% 15.750 55.000 70% 38.500 30% 16.500 70.000 75% 52.000 25% 17.500 90.000 80% 72.000 20% 18.000 130.000 85% 110.500 15% 19.500 Coa frmula proposta no cadro anterior e expresada tan s a titulo de exemplo garantizaríase en primeiro lugar que todos contriban gastos coms da respectiva residencia en proporci seus propios ingresos persoais. E en segundo lugar, que ninguén resulte penalizado en canto ás sas posibilidades de gasto persoal polo feito de contribir máis s gastos comns. 5.13.3.1. ¿E as outras rendas?. Pero non é este o nico aspecto que hai que correxir se se quere que o réxime econmico e de precios nas residencias de anciáns resulte máis racional e xusto. Habería que conseguir tomar en conta, non s a pensin que cobra, senn tamén as demais rendas que o ancián poida percibir por outros conceptos. Como poden ser por contas bancarias, accis de bolsa, alquileres de pisos, etc. É así como está estipulado por lei, que se lles cobre un porcentaxe de todo o conxunto dos seus ingresos. Pero tolos directores e directoras de residencias, así como os mesmos usuarios, coinciden en confesar que de feito non se cumpre. E non se cumpre porque o nico que se ten en conta é a declaraci de ingresos que fan os usuarios, e estos xa se acostumaron a considerar, a fectos de conseguir ocupar praza nunha residencia, que por "ingresos" se entende exclusivamente a pensi. Decláranse pois os ingresos máis fácilmente controlables, os que non se poden ocultar. Directores e directoras sábenno. Saben tamén que a lei ordea outra cousa. Coecen en non poucos casos que hai anciáns alí residentes que teen mills de pesetas en contas bancarias (dez e quince millns, confesaríannos en máis dun caso). Escandalízanse da avidez desaforada con que, en casos de morte ou enfermidade terminal, aparecen ás veces familiares preguntando polas cartillas de aforros duns anciáns que nunca visitaran. Din que "a Xunta aquí debera facer algo", conscientes de que non é xusto que sexa a sociedade -todos- a que cargue coa maior parte dos gastos dun ancián que ten posibilidade de pagalos por se mesmo. Pero logo ninguén pon remedio a isto, e o réxime econmico das residencias segue perdendo racionalidade e alonxándose do sentido da verdadeira solidaridade con que se sup naceron estos centros. "N non temos medios de controla-las demais rendas" dos que solicitan o ingreso, aducen. E é certo referíndose á direcci das resdidencias. Pero, a nivel de hoxe, parece que a Administracin pblica debera dispoer deses medios. Debera poder coece-la situaci econmica efectiva dos que solicitan ingresar nunha residencia, e debera responsabilizarse funcionarios que reciben as solicitudes de advertir a anciáns e familiares acerca da responsabilidade en que incurren, e as posibles sancins, se enganan á Administraci. A crise fiscal e financieira que hoxe aqueixa diversos Estados, avísanos do importante desta cuestin. A sociedade ten obrigaci de atender conxunto dos anciáns. Pero s aqueles anciáns que sofren efectiva necesidade econmica teen dereito a que os seus gastos corran a conta do conxunto dos cidadáns. Convertir en norma o contrario, s contribuiría a desmoralizar á sociedade á hora de paga-los impostos e ofrecer colaboraci voluntaria. Pode darse ademais a situaci, e darase en bastante máis dun caso, de que a maior parte dos ingresos dalgs residentes provean doutras rendas, e non da pensin, por ter cotizado á Seguridade social s pola base mínima e polo mínimo tempo esixido pola lei (como é frecuente no caso dos autnomos). 5.13.4. Botan en falta un mínimo de autonomía administrativa. Un aspecto que varios directores e directoras de residencias nos plantexaron en canto réxime econmico, é o da excesiva rixidez administrativa, que impide ás veces ou dilata efectuar pequenas reparacis urxentes. Que mellor, para un arranxo no que dito coste non pasa de cinco ou seis mil pesetas e que é urxente, haxa que facer tantas e tan lentas xestins burocráticas. Arranxar unha ventana, reparar unhas goteiras, substituír unha cama ou un par de cadeiras que se inutilizaron. E a soluci que propoen é que se poa a sa disposicin un pequeno fondo para gastos a xustificar. Un modesto "fondo de maniobra", como o chamaba a directora da residencia de Santiago. "A mín que me poan os controles que queiran e me esixan toda clase de xustificantes, pero que me deixen dispoer dun milln de pesetas para gastos urxentes", explicábase outra directora de residencia na zona das Rías Baixas. A frmula contablemente ortodoxa non sabemos cal podería ser. Pero a necesidade expresada nesta aspiracin a puidemos comprobar por ns mesmos nas visitas. 5.13.5. A protecci xurídica dos residentes. O director da residencia de Monte Arieiro (Vigo), entroutros, plantexounos o problema referente á protecci xurídica dos residentes. Sobre todo os máis incapacitados (dementes senís, persoas que xa non poden saír nin apenas tomar iniciativas por si mesmos). Porque os directores "somos gardadores de feito dos bens dos anciáns, pero non de dereito", concretaba. E das directoras de diferentes residencias confiábannos que algns anciáns insistían en que querían nomealas a elas, persoalmente, herdeiras dos seus bens. E aínda que ámbalas das dicían que non podían aceptar dita proposta, unha delas era do parecer de que sería xusto que os bens destos anciáns fosen herdados pola Administraci (a Xunta, dicían neste caso), coma un medio de resarcir á sociedade polos costes ocasionados na residencia. Polos vacíos legais que poidan existir e sexa convinte encher, apuntamos tamén este problema. 5.14.UNHA AVALIACIÓN CIENTÍFICA SOBRE CRITERIOS DE DESEÑO. Nos ltimos anos veuse tomando conciencia da importancia que un deseo axeitado pode ter nas residencias de anciáns. Sen embargo, aquí en Galicia pese dicir que, ata agora, esta conciencia veuse abrindo paso a niveis científicos e de investigaci, pero está lonxe aínda de inspirar a arquitectos e responsables político-administrativos. Dáse incluso a paradoxa de que, sendo Galicia quizáis a comunidade autnoma que conta cun estudio máis a fondo sobre o tema específico dos criterios que deben rexi-lo deseo das residencias de anciáns, estas residencias deixan logo moito que desexar na aplicaci desos criterios. E a paradoxa pode ser maior se se ten en conta que a mellor monografía que coecemos sobre este tema foi escrita por un autor galego, tomando como estudio de campo de investigacin residencias de anciáns pblicas de Galicia, e logo foi editada pola Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta de Galicia (10). Pola nosa parte, puidemos ler esta monografía antes de emprende-la visita ás residencias, e tivemos en conta unha parte das sas ideas elebora-la amplia enquisa que logo nos serviría de guía nas visitas. 5.14.1. Residencias e criterios de deseo estudiados. As residencias estudiadas por esta monografía son doce: as de Ponteareas, A Estrada, Pobra do Caramial, Carballo, Lugo, Ourense(Barbadás), O Meixoeiro (Vigo), Santiago, Ferrol, As Gándaras (Lugo), Oleiros e Vigo (Monte Arieiro). Das que ns visitamos para este informe, quedan fra catro: as do Carballio, Monforte de Lemos, Castro Caldelas e Marín. Pese a esta carencia consideramos conveniente resumir aquí as principais conclusins da mencionada monografía. Con iso non queremos dar por infalibles ditas conclusis. Pero si recoe-lo valor deste estudio científico sobre o tema, e o acerto que noso xuício pode atribuírse tanto autor como á Direcci Xeral de Servicios Sociais que o editou. As clases de criterios escollidos polo autor para a sa avaliaci foron dez, que van desde a localizaci, o exterior inmediato e a entrada xeral de cada unha das residencias ata os elementos da sa construccin, as instalacins con que conta e o mobiliario, pasando polas posibilidades de circulacin interna entre unhas instalacis e outras, o que o autor denomina áreas sociais, os dormitorios e os baos ou aseos. En cada un destes ámbitos seleccionou logo un certo nmero de criterios, que sumados os dos catorce grupos dá un total de 104 como nmero total de criterios avaliados. Baixo as columnas correspondentes a cada residencia figuran o nero de criterios de deseo que na mesma foron cumpridos e, pé, o tanto por cento que supoen respeito do total. No seguinte cadro nero 44 reproducimos a taboa 27 do libro do autor, co resumo dos seus resultados. Cadro nm. 44.- Nmero e porcentaxe de criterios cumpridos por residencia. Clase de criterio Nº criterios avaliados Ponteareas A Estrada Pobra do Caramil Carballo Lugo Ourense Meixoeiro Santiago Ferrol As Gándaras Oleiros Vigo Localizacin 16 10 8 10 6 10 9 5 7 12 9 8 7 Ext.Inmediato 15 1 2 4 5 0 8 6 0 2 12 6 7 Entrada Xral. 7 2 3 3 3 2 2 3 3 5 4 6 7 Circulacins 17 6 4 7 8 3 3 10 8 7 8 9 14 Áreas Sociais 7 3 0 5 2 4 1 6 3 6 5 2 5 Dormitorio 11 5 1 5 8 7 3 6 2 4 2 2 7 Bas 7 3 1 4 3 1 0 0 1 0 1 3 3 Elem.Constr. 8 5 4 2 2 1 2 3 5 5 2 3 3 Instalacis 11 5 5 3 4 3 5 5 6 6 6 6 7 Mobiliario 5 3 3 2 3 3 3 2 2 2 2 2 3 Totais 104 43 31 45 44 34 36 46 37 49 51 47 63 % Criterios Cumpridos 41% 30% 43% 42% 33% 35% 44% 36% 47% 49% 45% 61% Fonte: José Ramn Ra Rodríguez: "Criterios de diseo de viviendas para la tercera edad", páx. 218. Colecci Servicios Sociais - Serie Monografías -Santiago de Compostela, 1991. 403 5.14.2. Comentario sobre cumprimento. Hai que ter en conta en primeiro lugar que algunhas residencias estudiadas son de construcci anticuada ou, incluso, orixinariamente proxectadas para outra finalidade. Hoxe non resultaría fácil rehabilitar estas residencia ata tal punto que puidesen cumprir nunha medida tima os criterios de deseo. Outras, aínda que foron edificadas máis recentemente, tampouco chegaron a ter en conta certos criterios que aínda apenas circulan fra do círculo dos investigadores. E as catro residencias que non foron avaliadas son de construccin tan recente que non estaban en funcionamento momento de elaborarse o estudio. Á parte estas puntualizacins, no anterior cadro vemos que dos 104 criterios estudiados, os que se cumpren oscilan desde un mínimo de 31 (30%) nas residencias de válidos da Estrada, ata un máximo de 63 (61%) na residencia de asistidos de Vigo (Monte Arieiro). S das residencias, a das Gándaras e Monte Arieiro, cumpren máis do 50% dos criterios evaluados. Ningunha alcanza a cumpri-los dous tercios. No deseo de non poucas residencias omitíuse ter en conta datos tan elementais como que moitos anciáns son persoas de visin e audici disminuídas, con maior perigo de resbalar e caerse; que unha parte deles terán que moverse en cadeiras de rodas; que a vellez non é algo que chega dun golpe e a data fixa, sen que o proceso de envellecemento é progresivo e, polo tanto, tamén o son as necesidades que él xenera. Con talas consecuencias que isto debe ter á hora de instalar sinalizacins e alumeado, timbres, pasamans, rulos, cores, cuartos de bao, solos, escaleiras, rampas de ascenso e demais. 5.14.3.Algunhas conclusins. A continuaci entresacamos algunhas das "conclusis" que o autor da mencionada monografía establece no seu libro (11). Seleccionamos as que nos parecen máis significativas, limitándonos a subtitulalas para facilita-la sa lectura. a) Pasividade, debido á falta de especialistas e animadores "A falta de persoal especial cualificado é (...) unha das causas da pasividade e sentimento de desamparo do residente. Pola falta de animadores sociais e fisioterapeutas, o ancián leva unha vida pasiva, involucrándose en poucas actividades... As necesidades de socializaci non están satisfeitas. O ancián ansía falar, que se lle preste 404 atenci e escoiten os seus problemas. O persoal está demasiado ocupado para poder escoitalos coa paciencia necesaria". b) Respeito das edificacis "As edificacins non se proxectaron para fomenta-la vida independente do ancián. Na sa maioría carecen de características compensatorias das minusvalías motoras. Portas estreitas, escaleiras e rampas de pendente excesiva, falta de pasamans, baos pequenos e sen barras de apoio, obrigan ancián a depender máis do persoal e fanlle sentirse máis intil. En tdalas residencias, incluso nas asistidas, ignranse as incapacidades sensoriais e cognoscitivas dos anciáns. En moi poucas residencias atopáronse características compensatorias de minusvalías visuais, ignorándose a necesidade de diferenciar visualmente a unin de paredes e pisos, marca-las beiras dos escals, evitar os brillos nos pisos ou incrementa-lo alumeado en tdalas áreas. As residencias carecen de claves que faciliten a orientaci e a comprensi da sa organizacin. Non se diferenciaron os corredores con variacis en cores, acabados e alumeado; as portas dos dormitorios son todas da mesma cor e están identificadas icamente cun nero. En varias residencias de gran capacidade, a organizaci de corredores é complexa, ata tal punto que moitos residentes afirman non coecer algunhs partes do edificio. A complexidade inhibe a exploraci do ambiente e restrinxe a movilidade". c) Caracterizaci ambigua "A categorizaci usual destas edificacis en residencias de válidos e asistidas parece explicar algunhas das imprevisis do deseo nas primeiras, considerar que o usuario carece de todo tipo de minusvalías. Nesta poboaci esta premisa é incorrecta. Tolos centros de válidos evaluados teen máis dun residente con minusvalías motoras, persoas que utilizan cadeiras de rodas, muletas ou andadeiras. Máis habituais áinda son as minusvalías visuais, que non chegan á cegueira (catataras, visi reducida, etc.) .Os problemas auditivos, aínda que menos obvios, tamén existen. Defínese como anciá válido aquel que non necesita coidado contínuo e pode valerse por si mesmo. Tal definici é ambigua. ¿É acaso inválido aquel que está nunha cadeira de rodas, pero que, se o ambiente llo permite, é capaz de vivir sen prácticamente ningunha axuda?. A invalidez funcional depende, a miudo do ambiente que rodea ancián. 405 A clasificacin de residencias da Terceira Idade en válidos e asistidos é intil e orixen de serias diferencias ambientais. O costo das prazas en residencias asistidas, a escasez destas, e a imposibilidade de internar nelas s que non son pensionistas da Seguridade Social, son algunhas das razns das inconvenencias de tal política. Debe considerarse, ademais, que un ancián, que é admitido nunha residencia por ser válido, pode deixar de selo nuns anos. Isto enfrontaranos co dilema de trasladarlo ou non. A primeira opcin forza ancián a unha nova adaptacin, que é, con frecuencia, fatal. A segunda, polo contrario, condeao a unha maior dependencia, se o centro non preveu características compensatorias para a sa minusvalía. Un ancián que lle amputen as pernas, verase anclado nunha cadeira de rodas e necesitará axuda para todo, axuda que non se lle podería dar por carecer do persoal especializado". d) De cara futuro "As futuras residencias deben proxectarse como "edificios vivos", que cambien e se adapten pulatinamente envellecemento da poboaci, coa meta final de convertirse nunha residencia asistida. Para iso, deben categorizarse as características do edificio, segundo o costo e grao de dificultade que entrae o seu cambio e adptaci. Así, o ancho dunha porta debe ser, inicialmente, o requerido nunha residencia asistida. Outros elementos, como pasamans, barras de apoio ou inodoros especiais, poden ser instalados cando sexan necesarios, en sectores ou na totalidade del edificio. Esta estratexia non obvia a necesidade de construír enfermerías amplas e sectores dotados, orixinalmente, con equipo e persoal como nunha residencia asistida. Os problemas de vivendas para a Terceira Idade non deben limitarse a constituir residencias tal como hoxe as entendemos. Unha vez satisfeitas as necesidades da poboaci anciá máis desfavorecida, soa, enferma e sen recursos econmicos, a iniciativa plica e privada debe enfrentarse reto de brindar unha maior variedade de solucis, que permita satisface-las sas heteroxeneas necesidades de vivenda". 406 5.15. POLA SÚA PROPIA VOZ. Pero consideramos que esta parte do informe, dedicada á situaci das residencias, quedaría excesivamente fría e ata manca se nos limitásemos a expoer nel un resumo de datos e cadros estatísticos. De aí, que xulguemos conveniente dedicar este apartado a escoitar directamente a voz dos que alí traballan e viven. Como final da nosa enquisa, con centenares de preguntas e cuestis máis cuantificables, procuramos tomar tamén notas en vivo daquilo que nos parecía máis significativo nas conversacis con directores, persoal empregado e residentes. Ás veces, a carga existencial dalgunhas destas frases resulta moito máis expresiva que un mont de datos. Ofrecemos aquí, sempre en forma annima por suposto, aqueles contidos que poden resultarnos máis significativos do peculiar e descoecido mundo das residencias de anciáns. 5.15.1. Que botan de menos os directores. Os directores e directoras das residencias son os que teen unha visin máis global e de conxunto. Pola relevancia e o sentido de responsabilidade que o seu cargo lles presta, son tamén lxicamente os que máis datos obxectivos poideron proporcionarnos cada un sobre a realidade e problemas da residencia que rixe. A sa voz queda amplamente reflexada a través de todo o informe, polo que neste apartado dedicarémoslle menos espacio. 407 Sen embargo, si queremos reflexar a nosa impresi de que, en xeral, están facendo todo o que poden por levar adiante a tarefa que se lles encomendou. Déronnos igualmente a impresin de que se atopan desbordados ante un mundo, o da vellez, que como fenmeno social é novo e os seus problemas desbordaron así mesmo á sociedade no seu conxunto. Con frecuencia séntense inseguros. ¿Estaremos acertando? ¿Non deberiamos tratar a estos anciáns doutra maneira? ¿Como estarán resolvendo este mesmo problema noutras partes?. Entre as cousas que máis comunmente presenciamos que botan de menos os directores e directoras de residencias, sen pretender ser exhaustivos, enumeramos por exemplo estas. a)Reunins máis frecuentes entre sí. Dixéronnolo espontáneamente en case talas partes. Fai falta que os directores e directoras de residencias poidan atoparse entre si, en xornadas ou reunins periicas, para cambiar impresis, poer en comn problemas e solucis. A miudo, cada un deles encontrou soluci feliz para un problema que a outro lle segue angustiando. Pero, por falta de contacto, non acostuman saber uns das cousas que os outros xa resolveron. Mais para que estos encontros se organicen e se mantean de forma periica, alguén con autoridade debe tomar a iniciativa de promovelos. Parece que o organismo adecuado debería se-la Direcci Xeral de Servicios Sociais. b) Un pequeno fondo de maniobra, da que poidan dispoer para gastos urxentes. Xa falamos disto no epígrafe dedicado réxime econmico e de precios das residencias. Pero non está por demais insistir. A frmula tería que arbitrala a Administraci. Pero é evidente a necesidade de dar resposta a este problema que ás veces retarda reformas urxentes e de moi escaso coste, con serias consecuencias de incomodidade para a vida dos usuarios. Hai que compaxinar de forma eficaz control de gasto pblico e axilidade en resolver aquelas cousas que non poden esperar á lentitude dos trámites burocráticos. c) Unha maior prontitude na adecuacin das plantillas. Sobre todo cando aumentou sensiblemente o nmero de usuarios da respectiva residencia. Ou cando unha parte considerable deles fronse convertendo de válidos en asistidos. Tamén en canto a persoal, algns directores acusaron unha especial escasez de mandos intermedios; e sobre todo acusan escasez os fins de semana, debido á necesidade de descansar cada fin de semana un 50% segundo convenio colectivo. 408 d) O poder prestar algns servicios en forma compartida con outras residencias. Por exemplo, unha residencia pequena ou mediana difícilmente pode contrata-los servicios dun psicogo que, posiblemente vive lexos. Pero entre varias residencias da mesma zona poderían contratalo máis facilmente por días. 5.15.2. Como se ve a sí mesmo e é visto o persoal empregado. No epígrafe directamente dedicado persoal que traballa nas residencias, advertimos xa as carencias que existen en canto a formacin permanente, adecuacin de plantillas e demáis. Aquí fixarémonos máis ben en cmo ve o persoal o seu propio traballo nas residencias e de que forma é valorado sobre todo polos usuarios. Sen ocultar que, nesta apreciaci, vai implícita así mesmo a impresin subxectiva que un recibía visita-la respectiva residencia en nome do Valedor do Pobo. 5.15.2.1. Un notable compoente vocacional. Quizáis o primeiro que nos chamou a atenci neste aspecto é o que calificariamos como notable compoente vocacional con que afrontan a sa tarefa a maioría dos empregados. Advertíase en bastantes aspectos. Por exemplo, nas relativamente escasas queixas que nos formularon sobre salarios. Ou no considerable nivel de concienciacin con que a maioría aceptan a necesidade de ser polivalentes; é dicir, de estar dispostos a arrima-lo ombro que faga falta, suplindo a quen sexa e demáis. A exepcin nesto ltimo constitenna os conxerses que estar ss no turno de noite, vense obrigados moitas veces a actuar como sanitarios de urxencia. Pero aínda nestes casos advertíase máis ben o sentido de responsabilidade, de temor equivocarse ou confundir medicamentos, que a negativa á sobre carga laboral. "Neste traballo, o compoente vocacional é básico: se non, non se resiste", coincidían en dicir. "E a mesma polivalencia, está asumida por todos sempre que sexa xustificada"... "Moral e humanamente, este é un traballo moi gratificante. Pero a plantilla sanitaria é moi escasa". 5.15.2.2.Con frecuencia séntense minusvalorados e, ás veces, ata humillados. 409 É frecuente que o persoal tea a impresi de que non se valora suficientemente o seu traballo. Por parte dos directores e a mesma Administraci, e tamén dunha parte dos mesmos usuarios. Á Administraci da que dependen atribenlle que non lles fai caso, que se cansan de inviarlle escritos con propostas e non reciben contestacin. "Santiago non contesta", sinalan con frecuencia os representantes sindicais do persoal. En canto usuarios, o persoal quéixase de que algns os tratan como a criados. "Se estades aquí é porque ns vos pagamos", citan haber escoitado dalgns. E que estas expresins humillantes non s terán que escoitalas de algns que, quizais, na sociedade estaban acostumados a ser considerados como "seoritos" e mandar nas criadas, se non tamén, ás veces, doutros" que se cadra nunca foron ningn". Sen embargo, eles mesmos recoecían que quenes así os tratan son unha minoría. E ata mostrábanse comprensivos en xulgalos cando matizaban: "É que moitos chegan aquí tan maltratados pola vida que, logo, volcan toda a sa agresividade en ns, os nicos que teen diante". Pola nosa parte, nas reunis cos usuarios, puidemos comprobar que a gran maioría destes teen un alto e agradecido aprecio do persoal e os servicios que lles prestan. O que pasa é que quizais persoal non lle expresan suficientemente esta valoracin positiva ou este recorda máis as palabras ferintes. Pero ns si advertimos esta situacin paradica, falar con uns e outros por separado: que a miudo o persoal é mais valorado polos usuarios do que os mesmos traballadores se dan conta. 5.15.2.3. Stress ou a "enfermidade do enfermeiro". O que si se nota é un certo stresamento en gran parte do persoal, debido tanto a causas de orde físico como a motivacins psíquicas. Non poucos se queixan de que sofren molestias e dores na espalda, que eles atriben esforzo que ás veces han de facer por exemplo para levantar e lavar anciáns. Pero se se cambian impresis con eles sinalan causas que parecen ter más relaci coa vida de quen está habitualmente en contacto coa dor axena. "No traballo que tia antes, sair desconectaba e podía descansar. Pero neste, voume para a casa levando comigo talas cargas desta xente. Outras veces vexo que eles (os anciáns) queren contarme unha vez máis a guerra de Cuba (as sas batallias), pero eu non teo tempo nin paciencia para escoitalos, e iso tamén me desmoraliza". Así resumía máis dun este estado de ánimo, que algn titular periodístico denominou como "a enfermidade de enfermeiro" e outros o formulan como a cuesti de "quen coida coidador". 410 Si non poucas familias quéixanse do stresante que resulta ás veces coidar na casa s anciáns, non é extrano que os mesmos coidadores profesionais tampouco acerten sempre a protexerse fronte éste síndrome. 5.15.2.4.Algunhas expresins significativas sobre o seu estado de ánimo. - "Os que menos facilidades temos para formarnos somos os ordenanzas, os camareiros ... E somos os que estamos máis en contacto cos vellos..." - "Os vellos carecen do seu ambiente afectivo, e entn, dada a ansiedade en que viven, demandan moita atenci e teen exisencias desmedidas sobre ns". - "A preparaci de animadores, hoxe é imprescindible; non é un luxo, como acostuma pensar a Administraci". - "Son moi poucos os familiares que véen e colaboran en algo. Cando o problema dos vellos é un problema de toda a sociedade. Pero algns s veen a visitalos a ver se lles sacan algs cartos". - "Debería haber un abanico de posibilidades: residencias de fin de semana, de vacacis ..." - "Unha parte do persoal aquí está de paso. Tan pronto pode márchase para un hospital ..." - "Cremos que as Administracins fan cousas como golpes de efecto, pero sen consultarnos que temos experiencia nesto..." - "N somos coma os parachoques de talas frustraccins dos vellos. Ás veces, estamos aquí dando o mellor de ns, e logo sentímonos agredidos". -"Os vellos é segundo a condicin das persoas; co paso do tempo, uns fanse mellores e outros peores". - "As funcins de cada un estaban mellor especificadas cando esto dependía do INSERSO. Agora, ca Xunta, hai máis confusi, de maneira que ás veces un non sabe o que ten que facer". - "Ás veces, os vellos non saben onde deixaron as sas cousas. Ent, acanse uns a outros ou acsannos a ns mesmos de que lles roubamo-los cartos, prendas de roupa... Logo, cando atopan as cousas, como son vellos e xa sofren tanto, ns non lles imos esixir que nos pidan disculpas. Pero a un tamén lle doi que o traten así". -"Os mais deteriorados, fanse agresivos contra ns porque non se senten queridos polos seus familiares". - "Farían falla persoas cualificadas dedicadas a escoitar enfermos e conversar con eles. Porque, no fondo, a maioría dos residentes son majos'". - "Aquí nunca se nos fixo explicaci de como preceder cada un no caso de incendios. Deus nos libre de que un día haxa unha catástrofe, que entn ninguén vai a querer responsabilidades". -"O residente séntese moi, pero que moi, s; e ns non temos tempo..." - "Cos vellos non se ve o fruto do que se fai: aprenden pouco, e sempre se quedan cos seus refráns e costumes de sempre". - "Algs dos problemas que había cando vieron (para o informe) do Defensor del Pueblo, aínda persisten hoxe". - "N entendemos que debería restaurarse a figura do "cuidador", que logo foi suprimida e substituída polo auxiliar de clínica. Porque o "cuidador" axudáballes os vellos (que non sabían) a escribir unha carta, líalles o periico, acompaabaos a facer algunha compra, sacábaos de paseo ..." - "Ás veces, os que vieron como 'acompaantes' (familiares, que non pagan nada) resultan ser os máis esixentes e incomprensivos. Pensan que están nun hotel de 5 estrelas..." 411 5.15.3. Falan os usuarios. Resultaba obvio que na nsa visita ás residencias debiamos escoitar usuarios, os propios anciáns. Pero á s vez prevíamos unha certa dificultade para conseguir que se expresasen. A avanzada idade, o feito de que unha parte deles non soubese ler nin escribir; o ter transcorrido gran parte da sa existencia baixo réxime político dictorial, co conseguinte medo a dar abertamente as sas opinins; o inevitable aumento da dependencia e conseguinte 412 disminuci da liberdade que conleva, seamos realistas, a vida institucionalizada nunha residencia... Todo iso constituían condicionantes cos que habería que contar. Condicionantes que quedaban en parte paliados nas poucas resdiencias que contasen con Xuntas de Goberno, ganos legalmente recoecidos para representa-lo sentir do conxunto dos usuarios. Pero que poderían acrecentarse nas demais, a gran maioría como xa vimos no apartado correspondente. Nas poucas en que puidemos ter como interlocutora a unha Xunta de Goberno, a reuni con ela parecíase bastante ás que previamente tiveramos, por separado, coa direcci e co persoal. (Aínda que tamén á hora de reunirnos co persoal atopámonos con esta dobre situaci: os casos en que existían delegados de persoal, legalmente elexidos e acostumados a reflexionar sobre os problemas do conxunto; e os casos en que os delegados non existían, ou non tian turno de traballo nese momento, polo que a nsa reuni debía celebrarse cos que coincidise de estar presentes e dispoer dun rato libre). Na maioría dos casos, o que houbemos de facer para falar á parte cos usuarios foi, previo acordo coa direcci, convocalos, por altavoz ou no comedor por exemplo, explicarlles do que se trataba, e quedar en econtrarnos na sala e hora determinadas. A grata sorpresa foi que xeralmente asistiron moitos, e unha vez xerado o clima de normal confianza tampouco resultou singularmente difícil ir conseguindo que falasen. Aquí, tratábase de intervencins un pouco máis informais, nas que o seu contido anotabámolo pola nosa parte baixo tres apartados diferentes. Debemos dicir que estas reunins sen enquisa formalmente elaborada resultáronnos altamente enriquecedoras para aproximarnos verdadiro mundo das residencias. Sobre todo en orde a capta-lo clima humano que nelas se respira, así coma o drama existencial que precedeu a moitas das vidas que acabaron por reunirse alí. No someiro resumo que segue intentaremos transmitir, Parlamento e á sociedade galega, algo do que a través da voz destes anciáns puidemos captar. 5.15.3.1. Motivos polos que chegaron á residencia. En canto motivos de fondo polos que a maioría destes anciáns acabaron por irse, ou ser levados, a unha residencia poden reducirse a dous tipos. Uns chegaron á residencia como froito do que poderiamos chamar a sa propia opci de vellez. Pensáranno a tempo, foron conscientes de que entre as opcis que a vida lles deixaba a sa idade a que máis lles convía era una residencia, chegado o momento solicitaron praza e fin a conseguiron despois 413 dunha demora máis ou menos longa. Estos son máis ben poucos, xeralmente chegaron ou atanse aínda na chamada terceira idade (65-79), nalgns casos teen un certo nivel cultural e en todos amosan unha ampla capacidade reflexiva e de adaptaci. Pero a gran maioría dos anciáns que se atopan nas residencias pblicas galegas hai que englobalos noutro grupo. Atravesan xa a que hoxe se chama cuarta idade (80 máis anos), tiveron unha existencia moi dura e con escasas oportunidades onde escoller, e pediron ir ou (máis frecuentemente) deixáronse levar á residencia cando a vida non lles deixou outra posibilidade. Se no primeiro grupo falamos dunha "opcin de vellez", neste segundo habería que referirse que se atoparon "abocados a unha situaci" sen ter prácticamente outra opcin alternativa. Castigados pola vida, ás veces de forma dramáticamente dura, e progresivamente marxinados dela, remataron nunha residencia. Hai directores ou directoras de residencias que acostuman aludir ás familias como culpables de deixar "aparcados" alí s seus vellos para non seguir acupándose deles. Pero unha análise máis a fondo conduce á conclusin de que, se ai algn responsable, este parece se-lo conxunto do marco vital en que estes seres humanos deberon desenvolver a sa existencia. Na maioría dos casos, a familia ou nunca existira, ou fora desaparecendo, ou os restos de famlia que aínda quedan non contan con posibilidades de coidalos ou de convivir con eles. Por suposto que tampouco se trata de dous grupos químicamente puros. Nos que poideron elixi-la residencia como opcin de vellez poido darse alg ingrediente de marxinacin, en maior ou menor medida. E en moitos dos que acabaron "aparcados" nas residencias, pode ter xogado tamén, nalgunha medida, a facultade de elexir. Pero o elemento claramente preponderante en cada caso, segundo puidemos advertilo, é o que nos leva a clasificalos nestos dous grupos distintos. Como pode observarse nas seguintes respostas, espigadas de entre as que nos deron á pregunta de "como e por que vieron para esta residencia". - "Eu quedeime viuva hai seis anos; a mia filla non me acolleu, e vínme para aquí". - "Son solteira; por non ser carga para os meus sobrios, vínme para aquí". - "Eu e a muller xa non podiamos traballar, e pedimos vir para aquí". - "Teo dous irmáns, pero teen a sa vida e eu non quero ser unha carga para eles". - " O meu marido morreu. As mias das fillas están, unha en Madrid e outra na Corua. Queríanme levar con elas, pero eu preferín vir para aquí". - "Eu solicitei para (a residencia de ) Meixoeiro; pero levaba xa anos esperando e, como tardaban tanto en admitirme, abrirse esta residencia vínme para ela". -" Tíanme as mias das irmáns, un pouco unha e un pouco outra; logo trouxéronme para aquí". - "Eu non teo familia propia, s sobrios; tiven diferencias con eles e menos mal que puiden vir para aquí". -"A muller botoume fra da casa e rompeume das costelas. Recolleume unha filla, e eu pedinlle que me trouxera para aquí para non lle dar traballos". - "Os meus morréronme todos cando foi da guerra de Espaa. Quedei solia no mundo, e agora de vella vínme para aquí." - Eu estiven en Bos Aires 43 anos. Teo familiares aquí en Galicia; non é que me queiran mal, pero preferín vir para a residencia e aqui estou feliz". -"Eu, cando me quedei sen pernas, trouxéronme para aquí". - "Cando a mia muller xa caera na demencia senil, uns atracadores mataron á mia filla na xoiería en que traballaba, en Madrid. Logo pegme a min a poliomelites, e ata intentei suicidarme por das veces. Ó fin, a mia muller e eu conseguimos praza nesta residencia". - "Hoxe, cando unha persoa é vella e está enferma fai a vida imposible na familia. Entn, é mellor vir para a residencia. É mellor darse conta deso a tempo, e non esperar a estar estorbando na casa". - "Eu comprendo que, hoxe, os vellos nas familias non pdemos estar: non podemos competir cos costumes dos novos". - "Eu son minusválido: quedeime hemipléxico hai 28 anos, e vinme para aquí hai 3 anos". - "Hai 32 anos quedeime s; cando me deu a parálises, menos mal que puiden vir para aquí". - "Fun mineiro 25 anos en Ponferrada. Ó xubilarme, coa mia sobria levábame ben, pero cos seus fillos e netos xa non. Por iso vinme para aquí, e estou encantado". - "Son viuvo, non teo fillos, e os meus irmáns non me atendían". - "Son viuva e sen fillos, e as mias das fillastras están fra. Por iso vínme, e aquí estou moi contenta". - "Quedeime viuvo, non conseguín ter boa convivencia coa familia (fillo, nora, netos), e vínme para aquí. Aínda que creo que son as circunstancias da vida, sen que tean a culpa nin eles nin eu". - "Vín por diferencias xeracionais, con dificultade para entenderse". - "Eu vín porque me quedei viuva sen fillos, operada de cataratas, e con humidades na vivenda". - "Por non dar traballos s meus fillos". - " Porque a muller quedoume cega, e eu non sei cociar nin facer as cousas da casa". - "Vín porque non me levaba ben coa familia". - "Eu vín ("acompaante") para atender á mia muller, que sufriu unha hemorraxia cerebral". - "Eu estou aquí para atender meu marido, aqueixado de demencia senil". - "Tiven que vir como "acompaante" da mia dona, que sufriu un infarto de médula." 414 415 NOTA: As anteriores causas polas que os anciáns confesan ter chegado á residencia, aínda que expresadas de maneira espontánea e "en vivo", non fan senn confirma-las que en forma sistemática nos proporciona, por exemplo, a Memoria da residencia de Ferrol correspondente a 1991. Nesta memoria vemos que por "iniciativa propia" s recoecen ter ingresado 10 de entre 154 residentes enquisados (o 6,4%). Polo contrario, a gran maioría dos outros chegaron obrigados dalgha maneira polas circunstancias: non poder efectua-las tareas do fogar (15%); ter problemas para convivir cos familiares (10%); problemas de soedade (10%); falta de recursos (8%); inseguridade de cara futuro (19%); carecer de fogar fixo ou telo en ruínas (16%), etc. 416 5.15.3.2. Que ventaxas encontraron nela. Aínda que a necesaria espontaneidade das reunis cos anciáns esixía que se lles permitise mezclar indistintamente todo o que quixesen dicir, en orde a sistematizar un pouco as sas respostas íamos anotando en apartado distinto as que se refirisen a "cousas boas" ou ventaxas que encontraran na residencia e "cousas malas", inconvenientes ou aspectos que desexarían fosen mellorados. Por suposto, o das "ventaxas" hai que situalo en relaci que era a sa vida inmediatamente anterior ingreso. Vexamos algunhas das respostas máis frecuentes: - "Eu aquí mellorei moito, non te nada de que me queixar". - "Acertei vindo para aquí. Pero si me quedo inválida prefiro que me leven as fillas, non ser trasladada para outro lado". -"Levo 6 anos aquí, e estou contentísimo con todos. Estamos moito mellor aquí que nas nsas casas". - "Eu aquí estou ben e non me falta nada. Ás veces peléome cos empregados e eles comigo, pero pouco rato xa estamos amigos". -"Os empregados son bos, e nin sequera sei como ás veces teen tanta paciencia con ns. O que pasa é que teen pouco tempo para atendernos. E, claro, o peor é a sade: de ser vellos ninguén nos pode librar". -"Aquí mal non o pasamos: a comida está bastante ben, e a limpeza é inmellorable". - "Podemos entrar e sair a calquera hora; basta con avisar. Aquí o nico fixo é a hora das comidas". - "Existe respeito para o que cada un fai; salvo que se meta un na habitacin de outro ... " - "Hai quen se queixa da comida. Pero tamén nas casas particulares sucede o mesmo: unha nai tampouco pode facer sempre a comida a gusto de todos ..." - "Aínda que aquí poidamos atopar defectos, eu recoezo que os anciáns agora vivimos moito mellor c de antes, sen comparacin. Antes, sen pensins, sen residencias ...". - "Hoxe, entre as pensins e as resdiencias, ningn ancián queda tirado na cuneta". - "Vín de Arxentina, e aquí estou encantada da vida. Os meus pais e irmáns xa faleceron". - "Prefiro estar aquí, porque é mais independiente que cos sobrios". - "Estou moi agradecida a todo o persoal, empezando pola directora". - "Nunca tan ben estiven como aquí, nin tan contenta. Antes estiven traballando de servinta, en varias casas; logo, cun irmán. Ó director de aquí quéroo como se fora o meu pai". - "Existen clases de iogoterapia, sala de ximnasia". - "O persoal é inmellorable". - "Aquí temos a nosa propia vida; temos máis independencia que na familia". - "Eu, dos tres compaeiros (de habitaci) que me tocaron ata agora, non teo queixa ningunha que poerlles. Oxalá esten eles (os dous primeiros xa se morreron) tan contentos de min como eu o estiven de todos eles". - "Cando morreu a mia irmá funme para unha pensi; pero seguía atopándome s. Vínme para aquí, e estou encantado". - "Aquí o que temos é moito cario por parte de todo o mundo". - "Bendita a hora en que entrei aquí, porque eu nunca estiven tan ben como nesta residencia". - "N (93 e 86 anos) casámonos aquí, e somos felices". - "Eu son retornado (de Venezuela). Estou aquí encantado da vida. Porque defectos tamén os hai na casa dun". - "Aquí trátannos a todos por igual; iso é maravilloso". - "Mellor que na mia casa, cen por cen". - "Aquí somos 23 e, salvo alg revoltoso, levámonos todos como irmáns". - "Podemos sair (avisando) e regresar á hora que queiramos". - "Algunhas veces arrepíntome de ter vido; pero case sempre estiven contento". - "As habitacis de matrimonio son amplias, preciosas..." - "Agora (os anciáns) vivimos moito mellor que antes. Aínda que o ideal sería poder vivir coa familia..." 417 418 5.15.3.3. Inconvenientes ou cousas das que se queixan. Pola mesma vontade de sistematizar un pouco, tomamos nota á parte das queixas máis significativas que expresaban sobre a vida na residencia. Ás veces referíanse a defectos concretos dunha determinada residencia, que en caso de ser significativas e telas podido verificar por ns mesmos, xa figuran anotadas de forma identificable noutro apartado. Aquí seleccionamos aquelas queixas de tipo máis xeral, e aínda no caso de ser concretas non consideramos aconsellable indentificar de novo a residencia sinalada. Considerámosnos obrigados, neste apartado, a garda-lo absoluto anonimato a que sempre nos comprometemos expresamente nas reunins con usuarios. Con esta matizaci, recollemos aquí as seguintes respostas: -"Fai falla algunha auxiliar de clínica máis, que nos acompae cando teamos que ir á revisin médica a Santiago; e que non temos que pagar ns o taxi". - "A moitos quédanos menos cartos que que cobran a pensi mínima; e iso é inxusto". - "A balanza que había aquí para pesarse leva xa non sei canto tempo estropeada". - "Gustaríame que a directora estivese máis aquí; porque a directora para ns é coma se fora a nai". - "O peor problema é estar nas camas unha lado da outra". (Nas residencias onde nos expresaron esta queixa pedimos votaci a mán alzada sobre o tema. E o resultado foi xeralmente que todos, agás algunha excepcin, votaron en contra das "camas xemelas"). 419 - "O feito de que lles quiten as pensis (de viuvidade) que se casan, é un problema ..." - "Os timbres de megafonía das habitacins, en moitos casos, están estropeados". - Dánnos sun rolo de papel hixiénico por semana ás habitacis dobres. E cada das semanas ás individuais. Se se nos acaba antes, temos que compralo pola nosa conta". - "Non se toman medidas cando se mandan denuncias sobre as persoas que se portan mal; nin nos contestan sequera". - "Aínda non nos adecuaron a televisin para poder ve-las cadeas privadas". - "Farían falla máis sanitarios de noite". - "O peor aquí é a soedade, o desapego da familia..." - "A Xunta do Goberno é moi necesaria ... Non sabemos por que non a queren renovar ...". - "Hai discusins contínuas pola convivencia nas habitacis "xemelas"... Porque unha quere abri-la fiestra, ou as cortinas, cando outra as quere cerradas". - "A mia compaeira de habitaci e eu xa levamos máis de catro meses sen falarnos ¿Vostede cree que isto é de persoas normais?". - "Chegamos aquí sen coecernos de nada, e ter que compartilo todo é moi duro". - "¿Visitas, invitacis? ¿E de quen as vamos a recibir?"... - "Antonte atopeime mal de noite; baixei á direcci na cadeira de rodas, e non apareceu ninguén durante tres horas...". - "As familias, a visitarnos véenlle moi pouco; algns s véen cando un morre, a ver se queda algo que herdar". - "A maior enfermidade da xente vella é pensar que os poidan roubar; sempre imaxinan que lles roubaron roupa, o dieiro. Logo din que xa lles apareceu...". - "Necesitamos moito un ventilador para o comedor". - "A algs anciáns tráenos aquí enganados, como de visita, e logo déixanos aquí e non volven". - "Aquí, o ico que facemos é vexetar, espera-la morte..." - "As duchas son moi perigosas, resbálase moito nelas". - "Boto moito de menos un pequeno taller, en que se puidera facer cousas de madeira, de cart..." - "O que nos falta aquí son auxiliares, sobre todo de noite. Pois aquí s queda un vixiante nocturno". - "Os cartos que nos quedan non nos chegan: para vestir algo, para taxis cando hai que ir Hospital...". - "Debiamos levarnos mellor entre ns, os compaeiros; porque para catro días que imos a vivir non hai porqué levarnos mal. Ás veces respeitámonos moi pouco uns a outros...". - "Te unha novia en Madrid, pero para acá non a podo traer". - "Todos queremos chegar a vellos, pero prato de gusto non lle é..." - " Eles (diretores, empregados...) son todos bos, e non hai nada que lles dicir. Pero ns aquí estámoslle moi soios..." - "Esta residencia queda demaisado lonxe da poboaci (Vigo). E a empresa de autobuses non nos dá bonos de precio mínimo (como pensionistas); obríganos a paga-lo mesmo que os traballadores". -"A biblioteca é un filfa; nin sequera temos un diccionario, nin castelán nin galego". - "A miudo falta xab nos aseos, e as toallas están molladas. Deberían instalarse secadores de máns automáticos". - "Non hai marquesina nin bancos na parada de autobs. Moitas veces mllase un esperando, ou asáse sol si é verán". - " Pero o peor é convivir nas habitacis compartidas. Deberían darse conta que ns chegamos aquí moi maiores para poder cambiar, e moitos cheos de achaques". - "Eu creo que as dificultades para convivir, ás veces tamén depende de cada un de ns. Porque todos estamos obrigados a poer algo da nosa parte, penso eu". - " Aquí non hai máis teléfono que no despacho do director. Ns, si queremos chamar temos que saír fra". - "Aquí hai un que se pelea moito e se leva mal con todo o mundo. O ano pasado apualou a outro compaeiro. A direcci levantou acta e fíxolle un expediente de expulsi. Pero mandouse o expediente a Santiago e de alá nunca contestaron. E aquí o ten, todos estamos en perigo e el anda por aí, tan campante". - "Por escasez de persoal, tardan moito en servi-la comida. Dun prato a outro pasa mellor media hora". - "Levámonos mal entre ns. Eu estiven 14 días de suero, e ninguén foi a verme á habitaci". - "Fai falla unha salita para fumadores, separada. Como non a hai, algns fuman ata nos ascensores". - "O meu compaeiro (anterior) de habitaci era asmático, sempre quería te-la fiestra aberta; e eu tia que aguantarme, aínda que fixese frío". - "A compaeira mia de habitaci é unha porca; métese conmigo a cada paso". - "A cabina telefnica case sempre está avariada". - "Os partidos políticos s nos visitan para pedirno-los votos; despois, ninguén volve por aquí". - "Aquí os que peor están son os asistidos psíquicos; sobre todo os da sala de dementes, aí encerrados". - "A intimidade dos residentes está prácticamente invadida; éntrase nas habitacis sen chamar...". - "En Ferrol teo irmáns, na Corua moitos amigos; pero en seis anos s vieron a visitarme das veces". - "Prefiriría estar na mia terra, Zaragoza. Pero alí non había prazas e eu, como era urxente, tia que pedir para calquera parte de Espaa". - Ós que non somos de aquí non nos gusta a comida, coma o caldo galego". - "Un fallo é non ter bao nas habitacins de matrimonio". - "Non temos espacio habilitado para andar coas cadeiras de rodas pola ra". 420 421 422 5.15.3.4. Non fan falla comentarios. Consideramos que estos datos e opinis dos anciáns non necesitan comentario. Por si mesmos, constiten o mellor comentario acerca dese mundo especial que son as residencias de anciáns. A selecci de respostas que acabamos de reproducir pode quizá resultar ás veces reiterativa e discutiblemente sistematizada. Pero quen as lese pode formarse unha idea bastante aprouximada e matizada, en primeiro lugar da multiplicadade e diversidade de motivacins polas que chegaron ás residencias os usuarios das mesmas. É fácilmente intuíble, en segundo lugar, que os motivos tanto de satisfaccin como de queixa que encontran nas residencias hai que velos en relaci cas costumes, experiencias e expectativas que se formaran na sa vida anterior. Nembargantes, este apartado reflexa anacos vivos, a miudo dramáticos, de non poucas existencias humanas. E pode arroxar luz tamén sobre a reflexi que é necesario facer (xa se está facendo) acerca da medida en que as residencias constiten solucin (ou saída) para unha parte dos nosos anciáns, máis ben minoritaria, pero non nos libera da gran tarefa de buscar outras solucis alternativas para a maior parte deles. 423 5.16. O HOSPITAL-RESIDENCIA DE RIBADEO. Entre as fichas de residencias supostamente pblicas que nos enviou a Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta figuraba tamén, como "residencia mixta", a de Ribadeo. Chegnos catalogada como "entidade pblica", dependente do Concello daquela localidade. De aí, que establecésemos contacto telefnico coa direcci deste centro, e concertásemo-la data en que íamos a visitala. Pero o primeiro que nos fixo intuir se trataba dunha residencia "diferente" foi que, xa preguntar pola residencia de anciáns entre os vecios de Ribadeo, advertiamos que, despois dunha certa vacilaci, estos devolvíanno-la pregunta. "¿Refírese vostede hospital?". Impresin esta que non fixo senn confirmarse logo, a través da visita. É por iso que decidimos non facer acerca desta residencia un exame a fondo segundo os esquemas e enquisas que elaboraramos para o comn das residencias pblicas. Dedicamos pois esta nota á parte, á marxe do esquema analítico seguido coas outras 16 residencias pblicas a que nos referimos nos apartados anteriores. 5.16.1. Orixe e réxime xurídico-econmico. A que hoxe funciona en Ribadeo como residencia de anciáns tivo a sa orixe no Hospital-Asilo que o Concello daquela vila fundou en 1803. Segundo a documentaci que se nos proporcionou, desde 1852 a "administracin directa dentro da casa" veu correndo "a cargo das Fillas da Caridade con inspeccin do alcalde e da comisin nomeada efecto polo Concello ", segundo o determina o artigo 24 do regulamento oficial. Aínda que, segundo o artigo 22 do mesmo regulamento, dase por suposto que "a administraci directa dos bens do hospital correspondente Concello e na sa representaci alcalde". Como o patronato que ent se prevía nunca chegou de feito á constituirse, este Hospital-Asilo segue sendo propiedade do Concello pero, de feito, é administrado polas relixiosas Fillas da Caridade. O Concello vénse facendo cargo nicamente dos gastos de teléfono e auga e a enerxía eléctrica, e parece asignarlles unha pequena cantidade para vestido e calzado das relixiosas que na ltima anualidade fora de 330.000 pesetas. Tamén tramítanse a través do Concello as solicitudes de subvencins ou axudas dirixidas á Direcci Xeral de Servicios Sociais. Todo o demáis, referente rexime interno do centro, depende das relixiosas. Os medios econmicos de que dispoen consisten básicamente nas cotas das pensins que abonan os usuarios, así como dalgs donativos voluntarios de particulares (12). 424 Á luz destos datos salta á vista o atípico deste Hospital-Residencia en canto ás competencias que, en materia de supervisin de actuacis da Administraci pblica, encoméndanos a Lei 6/1984, do 5 de xu, do Valedor do Pobo. E por iso, s como caso atípico referímonos aquí a este centro. Comenzou a ser exclusivamente residencia de anciáns en 1960, seguindo fronte dela a mesma comunidade relixiosa, Fillas da Caridade (tamén chamadas de San Vicente de Paul), que antes rexera o Hospital-Asilo. 5.16.2. Datos e aspectos xerais. O nmero de usuarios deste centro era de 50, divididos por raz de sexo entre 42 mulleres e 8 vars. Catro deles alanse en habitacis individuais e os demais en habitacin de 2, 3 ou 4 prazas. Pese a contar con habitacis aptas para eles, non se admiten matrimonios nesta residencia. A maior parte dos residentes son galegos, e algs son asturianos. Unha parte dos residentes poden catalogarse como válidos e outra como asistidos. Para servicios médicos, son atendidos no Ambulatorio e no Centro de Sade pblicos. Bastante cerca funciona tamén o Club de Pensionistas, que poden asistir e participar nalgunhas actividades. En cuesti de protecci contra incendios, este centro ten aproximadamente as mesmas carencias que sinalamos na maioría das demais residencias visitadas. A idade dos residentes oscila nun amplo espectro que no momento da visita era de 28 a 99 anos, dando unha media de 74 anos. En canto a criterios para admiti-las solicitudes de ingreso, informsenos que se daba preferencia máis necesitados, tanto por raz de pobreza como de enfermidade. O men das comidas confecciase semanalmente, pero nunca se lles anuncia con aterioridade residentes "para que non esten pendentes diso", segundo se nos dixo. Sérvese a comida en dous comedores distintos, un para válidos e outro para asistidos. En canto a formaci e actividades culturais informsenos que están centradas sobre todo en charlas que lles imparte a relixiosa graduada social, así como nas pláticas e homilias do capelán que, diariamente, ten a misa no centro. 425 Non había regulamento de réxime interior, aínda que a irmá directora dixo consideralo necesario e afirmou que o tia xa "medio feito". Tampouco hai, por suposto, Xunta de Goberno. O persoal que atende a residencia é exclusivamente femenino, cun total de 12 persoas, seis relixiosas e outras seis empregadas de fra. Entre as relixiosas hai unha que ten un diploma de rehabilitacin, outra é auxiliar de psiquiatría. Algunha das relixiosas acompa s residentes cando ten que viaxar para ir a alg especialista. As relixiosas viven no mesmo centro, polo que a sa dispoibilidade é a tempo completo. Das empregadas, 4 están fixas e 2 con contratos temporais. En canto réxime econmico e de precios, os residentes abonan o 80% da pensin ou axuda social que cobran, quedándolles para os seus gastos o outro 20% e as pagas extraordinarias. Tamén había algns que aínda non cobraban pensin ningunha, por haberse quedado descolgados da Seguridade Social e non enterarse aínda da posibilidade e a forma de solicitar axuda social. Os familiares da maioría parecer non acostuman acudir a visitalos, agás cando morreron "a ver se lles quedou algo" de cartos. Os que son válidos cobran eles mesmos a pensi e aboan a mensualidade. En nome dos asistidos, a cobra a irmá directora. A metade aproximadamente s perciben a axuda do FAS, e outros trece a pensi non contributiva; outros, redor de 45.000 pesetas. 5.16.3. Peculiaridades de signo diverso. Evidentemente, este centro ten abundantes peculiaridades que o distinguen das demais residencias.Peculiaridades que poden ser valoradas de forma diversa, segundo o punto de vista con que se as enfoque. Entre as notas peculiares de signo positivo podemos sinalar, por exemplo, as das seguintes. En primeiro lugar, que vivi-las relixiosas no mesmo centro, os usuarios non quedan desatendidos fronte a emerxencias que poidan ocorrer durante a noite, como sucede en boa medida nas residencias que s contan cun vixiante ou conserxe nocturno. Outra nota que, noso xuício, merece a gratitude xeral da sociedade é que nesta residencia son acollidas persoas abandonadas por todos e que non ten lugar algn a onde ir ou ser levadas. Unhas por non contar con medio algn econmico. Outras, por non existir centros sociais que dén resposta seus especiais males ou doencias. Por exemplo, cando ns efectuamos a visita había ata 22 persoas que estiveran internadas en centros psiquiátricos. Dadas de alta neles, volveran a recaer e algunhas ata a cometer crimes no seu medio familiar ou popular (algunha matara á sa nai). Ó non ser considerados clientes apropiados para as institucis existentes (psiquiátricos, prisins...) acabaran por 426 desembocar alí. Porque "aquí non lle pechamo-las portas a ninguén", din as irmás. "Almacén de desechos humanos", oimos así mesmo calificar a boa parte dos alí residentes. Entroutras notas propias desta residencia, estas de carácter claramente máis discutible e desde logo opinable, numeramo-las seguintes: - O feito de que non se admitan matrimonios, pese a contar con habitacis dobres. - O que os residentes non poidan sair do centro desde as 8 da tarde (hora da cea) ata o día seguinte. -A misa e rosario diarios. Os anciáns, din que "obrigatorio" s é os domingos e festivos. As empregadas corroboran que "non se lles obriga" a asistir, pero que de feito (os anciáns) asisten todos ou case tolos días e o explican así: "É unha especie de diversin para eles; así saen da rutina". -O feito mesmo de que, nin entre as empregadas nin entre os usuarios, houbse ninguén que se decidise a queixarse de algo con ocasin da nosa visita. E que fosen tan absolutamente unánimes os eloxios ben que se lles trata... 5.16.4.Desde unha ética civil e a defensa dos dereitos humanos. Era obvio que a nsa visita a esta residencia, á que polo demáis chegamos en parte debido xa exposto malentendido, s podía ser enfocada desde as competencias que nos outorga a Lei: a defensa dos dereitos constitucionais. Defensa que hai que enmarcar dentro dunha ética civil; unha ética universalizable, válida por igual para o comn dos cidadáns, á marxe das sas creencias ou increencias. Pero alí atopámonos, por unha parte, coa constante dedicaci das Fillas da Caridade que, durante día e noite, atenden a aquelas persoas. Fanno ademais sen discutir horas, con soldos moi baixos e algunhas delas incluso sen seguridade social. Doutra parte, co feito de que unha parte das persoas alí atendidas non tería ningn outro sitio a onde ir. A convicci "apostlica" das Irmás, e a seguridade subxectiva de que todo o que fan é "por Deus e polo ben dos anciáns" desarma dalgunha maneira todo intento de encaixa-la visita dentro dun exame sinxelamente obxectivo. Esta situacin non podía menos de condiciona-lo contido da nosa visita. 427 Polo demáis a nosa visita, ademáis de producirse por un certo malentendido da ficha oficial que sobre este centro nos enviou a Consellería, respondía a unha iniciativa nosa, "de oficio". Non feito de que houbésemos recibido previamente queixa algunha, o que puidese impoerno-la obrigaci de investigar. Decidirnos a confrontar esta realidade por tantos conceptos "diferente" cos parámetros e competencias en que normalmente ha de moverse o Valedor do Pobo sería, quizais, arriscarse a facer un informe demasiado difícil de comprender. Ante esta dificultade tan arriscada, optamos por deixar nesta nota á parte o referente á residencia de anciáns de Ribadeo. 5.17. ¿CANTAS PRAZAS E RESIDENCIAS FAN FALLA?. 428 Nesta parte do informe, dedicada ás residencias de anciáns, unha cuesti básica que resulta ineludible formular é a seguinte: ¿Temos nas nosas residencias de anciáns o nero imprescindible de prazas? ¿Cantas residencias fan falla en Galicia para que todo ancián que o necesite poida atopar praza nelas?. Aínda que as investigacis levadas a cabo ata agora distan de ser exhaustivas, os datos de que hoxe dispoemos nos permiten xa ter unha resposta aproximada acerca desta cuesti. Está claro que a gran maioría dos anciáns espaois non se formulan como alternativa máis desexable a de ingresar nunha residencia. A maioría prefiriría poder seguir vivindo nas sas propias casas, ben coa sa familia se a teen ou independentemente dela, mentres poidan ir valéndose por si mesmos. Pero a experiencia vai deixando tamén suficientemente claro que moitos destes anciáns acaban solicitando praza nunha residencia cando a necesidade lles obriga. Porque a sa familia xa non existe ou atopan dificultades de convivencia con ela; porque vanse quedando ss na vida, e a capacidade de valerse por si mesmos vaise vendo sensiblemente disminuída. 5.17.1. Prazas que se consideran necesarias. A falla de investigacins propias en cantidade e calidade suficientes, en Espaa vimos tomando como datos indicativos sobre estos temas os que manexa a Unin Europea (antes Comunidade Europea). Pois é ben sabido que varios paises da Unin Europea houberon de afrontar antes que ns o feito social dunha pirámide de poboaci aceleradamente envellecida. De aí que tanto o informe do Defensor del Pueblo sobre as residencias da terceira idade (1990), coma o Informe do Senado espaol sobre o mesmo tema (datado a 3 de xullo de 1989) toman como datos indicativos os europeos. Pois ben, en ámbolos dous cítase como válido o cálculo da entn Comunidade Econmica Europea segundo o cal se considera timo poder contar con 5 prazas en residencias por cada 100 anciáns. Se temos en conta que as persoas maiores de 65 anos ascendían en Galicia a 442.427 segundo o ltimo censo (1991), ent veríamos que Galicia necesita dispoer de 22.121 prazas en residencias de anciáns. Por razs diversas non podemos saber a ciencia certa de cantas prazas dispoemos neste momento. Porque non sabemos con exactitude o nmero real de prazas das residencias privadas, e porque con motivo das nosas visitas ás residencias pblicas puidemos comprobar que o nmero de prazas que oficialmente figuran nas fichas da Direcci Xeral de Servicios Sociais e o que realmente hai en cada residencia tampouco acostuman coincidir sempre. 429 5.17.2.Acuciante falla de prazas, sobre todo para asistidos. Nembargantes, é evidente que Galicia conta con moitas menos prazas das que necesita. O informe do Defensor del Pueblo calculaba xa que a porcentaxe de prazas nas residencias da terceira idade de Galicia era de 1,44 por cada 100 persoas maiores de 65 anos, habendo ent un total de 5.807 prazas distribuídas en 55 residencias (13). Pola sa parte o informe do Senado, datado un pouco antes, daba para Galicia 1,40 prazas por cada 100 anciáns. Segundo este ltimo informe, Galicia figuraba como a menos dotada de prazas de tdalas comunidades automas de Espaa, figurando A Rioja como a mellor dotada, con 5,10 prazas por cada 100 anciáns (14). Nestes ltimos anos o nmero de anciáns seguiu crecendo en Galicia, e tamén foi aumentándose o nmero de residencias e de prazas dispoibles. A impresin que neste momento temos é que a proporci de prazas debeu aumentar máis que a de anciáns e que, por conseguinte, a situaci será un pouco mellor. Non cremos sen embargo que se produxera un cambio substancial, ata poder dicirse que o problema está a punto de resolverse. Avalan esta impresin tolos datos que respecto puidemos obter nas nosas visitas ás residencias, así como os que nos proporcionou a mesma Direcci Xeral de Servicios Sociais. Nas residencias preguntamos sempre cantas persoas tian en lista de espera para ingresar e cantos residentes acostumaban morrer por termo medio cada ano. O nmero exacto en lista de espera acostumaban descoecelo, polo que nos remitían "a Santiago". Pero si sabían cantas esperas lles comunicara a eles a Consellería. Un simple cálculo mental de dividir estas polo de persoas que causaban baixa na residencia, dábanos indefectiblemente un tempo de espera entre 3 e 8 anos, segundo os casos. É evidente que moitos anciáns se están morrendo en Galicia sen haber podido cumpri-lo seu sono de conseguir praza nunha residencia. Sobre todo anciáns da cuarta idade (80 anos e máis) e afectados de invalideces diversas. E como por outra parte a Direcci de Servicios Sociais non parece manter correspondencia habitualmente cos que solicitaran praza, o resultado é unha gran ansiedade e inseguridade nos que están en lista de espera. ¿Chegarame hoxe o aviso por correo para irme á residencia? ¿Olvidaríanse de min? ¿Perderían os meus papeis? ¿Non lle darían a outro a "mia" praza?. Estas e outras interrogantes plantéxanse os anciáns en lista de espera. E a miudo, cando fin chega á direcci do solicitante o aviso de que se lle asignou praza, o ancián desistiu xa, desalentado, ou morreu, producíndose neste ltimo caso nos familiares ou vecios esa mestura de escandalizado desconcerto que moitos xa ten ante o funcionamento das burocracias. 430 5.17.3. Listas de espera para as residencias pblicas. Despois de haber visitado as residencias pblicas, solicitamos da Direcci Xeral de Servicios Sociais nos enviase as listas oficiais de espera para estas residencias. Con data 29 de xaneiro remitíunolas atentamente, e estos son os datos que a continuaci ofrecemeos por residencias e provincias. Nesta lista distínguense á parte as residencias propias da Xunta de Galicia e as residencias do INSERSO das que a xesti foi transferida á Xunta. Inclese tamén a residencia de Pobra de Trives (Ourense), que aínda non fora inaugurada cando efectuámo-las visitas. Inclense así mesmo as solicitudes para aquelas residencias privadas (de Valdegodos-Valdeorras, Lalín, O Grove e Vilanova de Arousa) coas que a Xunta de Galicia ten concertadas en certo nero de prazas. De aí que a lista das residencias non coincida exactamente coas que ns visitamos. Pero cremos preferible reproducir esta lista oficial por dar con maior exactitude o nmero de anciáns que a finais de xaneiro de 1993 esperaban praza en residencias. Cadro nm. 45.- Anciáns en lista de espera para ingresar en residencias. A)En residencias propias da Xunta de Galicia. 1. Residencias de válidos Provincia: A Coru Homes Mulleres Total Carballo 18 8 26 Pobra do Caramil 0 0 0 Provincia: Lugo Homes Mulleres Total A Milagrosa 20 15 35 Monforte 6 5 11 Provincia: Ourense Homes Mulleres Total 431 Nª Sra. dos Milagros 6 10 16 Carballio 7 7 14 Castro Caldelas 1 0 1 Valdegodos (concert.) 11 15 26 *Pobra de Trives 22 22 44 Provincia: Pontevedra Homes Mulleres Total A Estrada 2 2 4 Ponteareas 3 22 25 Marín 10 6 16 Nª Sra. dos Dores Lalín (concert.) 0 0 0 O Grove 0 0 0 TOTAIS 106 112 218 *Prima apertura 2. Residencias de asistidos Homes Mulleres Total Nª Sra. dos Dores Lalín (concertada) 23 27 50 O Grove (concert.) 3 2 5 TOTAIS 26 29 55 432 Total de solicitudes en lista de espera: Homes Mulleres Total 132 141 273 B)Nmero de solicitudes en lista de espera para as residencias de xestin transferida á Xunta de Galicia (procedentes do INSERSO) 1.Residencias de válidos: Homes Mulleres Total Ferrol 53 75 128 Santiago 25 31 56 As Gándaras.Lugo 64 53 117 Vigo-Meixoeiro 109 218 327 TOTAIS 251 377 628 2. Residencias de asistidos: 3. Residencia mixta concertada: Homes Mulleres Total Oleiros 187 362 549 Vigo-Arieiro 106 327 433 Totais 293 689 982 Homes Mulleres Total 433 Vilanova de Arousa 22 30 52 Totais solicitudes lista de espera: Homes Mulleres Total 566 1096 1662 C) Resumo total. Nmero total de solicitudes en lista de espera para as residencias da 3ª idade, propias e de xestin transferida, da Xunta de Galicia. Homes Mulleres Total Residencias de válidos 357 489 846 Residencias de asistidos 341 748 1089 TOTAIS 698 1237 1935 Fonte: Datos proporcionados pola Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta de Galicia. A mesma Direcci Xeral advertíanos que os datos da lista B (referidos ás residencias procedentes do INSERSO) son "estimativos", dado que o INSERSO segue a reservarse a confecci e resoluci das listas de reserva de prazos. 5.17.4. Conclusi deste apartado. En total vemos que en Galicia existen aproximadamente 2.000 anciáns en lista de espera de prazas de disposicin oficial. Deles, 846 son válidos e 1.089 inválidos ou asistidos. Por sexo, 698 son vars e 1.237 mulleres. Se a esta lista puidésemos engadir a dos anciáns que solicitaron ingresar en residencias privadas, non sabemos a cantos ascendería o seu nero total. Máis imposible resulta aínda imaxinar cantos son os anciáns que se inscribirían nesas listas se as probabilidades de obter praza, e de obtela a tempo, fosen maiores. En calquera caso, o feito máis lacerante é o dese millar longo de anciáns inválidos que esperan para obter praza s nas residencias oficiais. Porque son anciáns que a miudo non poden esperar, nin as familias están capacitadas (profesional e técnicamente) para coidalos como necesitan. Ademais de lacerante, este feito resulta probablemente contraproducente para a economía pblica. Pois nunca saberemos cantas prazas estarán innecesariamente acupadas en 434 hospitais (moito máis caras que as das residencias), slo porque os anciáns que poderían ser dados de alta nin teen nas sas casas posibilidades de continua-lo tratamento nin existen residencias non sanitarias a onde mudalos. O director dunha das residencias visitadas resumíanos cruda e confidencialmente a s opinin de por que non se fan máis residencias para asistidos, cando é evidente que son as que máis se necesitan: "Non se fan porque os asistidos apenas votan, e ademáis estas residencias son caras". De tomar esta opinin pé da letra habería que concluir que, en canto seu primeiro suposto (porque "os asistidos non votan"), é un flaco favor o que faría á democracia unha política de vellez que se basease nese tipo de supostos. Pola nosa parte preferimos considera-lo que xa viemos repitindo a través deste informe: que o fenmeno social dos anciáns é novo, colleu desprevenida á sociedade no seu conxunto, e aínda non tomamos conciencia suficiente acerca da sa importancia e as sas consecuencias. De tolos xeitos, o caso dos anciáns válidos, na sa gran maioría pertencentes á terceira idade (65 a 79 anos) é moi distinto do caso dos asistidos ou que xa alcanzaron a cuarta idade (80 e máis anos). O urxente para os primeiros é ir atopando alternativas diferentes que lles fagan innecesario durante o maior tempo posible o ter que internarse en residencias comns. 5.18. ACTUACIÓN DA ADMINISTRACIÓN. 5.18.1. No marco constitucional. O marco constitucional expresamente referido ás persoas de idades avanzadas vén dado, sobre todo, polos artículo 41 e 50 da Constitucin de 1978. 435 O artigo 41 establece xenéricamente: "Os poderes pblicos manterán un réxime pblico de Seguridade Sociail para tolos cidadáns, que garantice a asistencia e prestacis sociais suficientes ante situacis de necesidade ...". Máis directamente referido ás persoas maiores, o artigo 50 precisa: "Os poderes pblicos garantizarán, mediante pensis axeitadas e periicamente actualizadas, a suficiencia econmica cidadáns da terceira idade. Así mesmo, e con independencia das obrigacins familiares, promoverán o seu benestar mediante un sistema de servicios sociais que atenderán os seus problemas específicos de sade, vivenda, cultura e lecer". De acordo c artigo 148.1.20 da mesma Constituci, o Estatuto de Autonomía de Galicia establece, no seu artigo 27.23 que entre as materias de "competencia exclusiva" da nosa Comunidade autnoma figura a "Asistencia social". En coherencia co anterior, por Real Decreto 2411/1982, do 24 de xullo, eran traspasados á Comunidade Autnoma de Galicia funcins e servicios en materia de Servicios e Asistencia Social que ata entn dependían da Administraci central do Estado; polo Real Decreto 258/1985, do 23 de xaneiro, traspasábanse a Galicia funcins e servicios do Instituto Nacional de Servicios Sociais (INSERSO) da Seguridade Social. 5.18.2. Desenvolvemento lexislativo sobre atenci social anciáns en Galicia. En canto desenvolvemento normativo da Comunidade Automa en relaci coa protecci da vellez mencionamo-lo seguinte: - Orde do 21 de maio de 1985 (TSSyE), determinando os ganos de participaci e representaci dos centros da terceira idade de nova creaci dependentes da Direcci Xeral de Servicios Sociais. - Orde do 19 de maio de 1987 (DOG, 1.6.87), e Resoluci do 13 de marzo de 1989 (DOG, 11.4.89) sobre convocatoria de eleccis para a designaci de representantes nas Xuntas de Goberno dos centros da terceira idade -residencias e centros sociais-. - Circular 5/1985, do 14 de xu, establecendo os baremos de admisin de anciáns nas residencias transferidas polo INAS. Circular 8/1985 establecendo o sistema de lista de reserva de beneficiarios para estas mesmas residencias. Circular do 26 de febreiro de 1987 sobre incapacitaci das persoas anciás usuarias das residencias. 5.18.3. Lexislacin autonmica sobre servicios sociais. 436 En canto a leis do Parlamento de Galicia, en parte referentes s problemas da vellez, hai que menciona-las seguintes: - Lei 3/1987, do 27 de maio, de Servicios Sociais. Unha lei que en boa parte nunca foi aplicada, entroutras cousas por falla de desenvolvemento regulamentario. - E Lei 4/1993, do 14 de abril, de Servicios Sociais, que entroutras medidas toma a de derogar expresamente a Lei de servicios sociais anterior (Disposicin derogatoria). 5.18.4. Baleiros legais na Comunidade Automa, en materia de servicios para a vellez. No momento de redactar este informe, advírtese un importante baleiro legal e de desenvolvemento regulamentario en canto a políticas de vellez se refire. Detallamos máis concretamente este baleiro normativo nos epígrafes que seguen. 5.18.4.1. Desenvolvemento da Lei 4/1993, de Servicios Sociais. En canto ten relaci cos problemas da vellez, estase pendente de desenvolve-la nova Lei de Servicios Sociais alomenos nos aspectos seguintes: a) Elaboraci e aprobaci do "Plan galego de servicios sociais", previsto no artigo 26 e comprometido "coa maior brevidade posible" na disposicin adicional quinta da mesma Lei. Concretamente, o plan de servicios sociais para os anciáns. b) Creaci do rexistro de entidades prestadoras de servicios sociais, concretamente no que a servicios para os anciáns se refire, previsto nos artigos 26.3. e 32.3. (15). c) Regulamentacin dos servicios e centros sociais para anciáns, tanto pblicos coma privados, con ou sen ánimo de lucro, establecendo as sas correspondentes condicins de apertura, funcionamento, modificaci, formaci de persoal, inspecci, sanci, cerre e demais requisitos previstos no artigo 26, puntos 3 e 4 da Lei. d) Regulacin do voluntariado, e a sa orientaci servicios sociais para anciáns, previsto nos artigos 26, 43, 45 e 46 da Lei de Servicios Sociais. e) Regulamentacin sobre réxime de precios dos servicios sociais para anciáns prestados polas entidades pblicas, e sobre limitaci mesmos nos prestados por entidades privadas, segundo o previsto nos artigos 31 e 79 da Lei. f) Desenvolver regulamentariamente o referente a prestacis, axudas e subvencis ás entidades prestadoras de servicios sociais para amaos, segundo o previsto no Título V, capítulos primeiro e segundo da Lei de Servicios Sociais. g) Desenvolver regulamentariamente o Título VI da Lei de Servicios Sociais, concretamente no referente a inspeccins, infraccis e sancis relacionadas coa prestaci de servicios sociais para anciáns. h) Regulamenta-lo procedimiento para a transferencia dos centros e residencias de anciáns (agás as asistidas, que seguen sendo competencia exclusiva da Administraci autonmica), ás novas entidades ás que a Lei 4/1993 de Servicios Sociais concede competencias sobre os mesmos. 437 5.18.4.2. Sobre todo en canto centros e servicios privados para anciáns. É necesario dedicar especial atenci normativa e de control no que se refire centros e servicios que a nova Lei de Servicios Sociais prevé sexan prestados pola iniciativa privada, con ou sen ánimo de lucro. Iniciativa privada coa que hoxe se fai especialmente necesario contar, tanto polo crecente volume de servicios sociais que se necesitan, concretamente para anciáns, como pola crisis fiscal que o Estado sofre en casi talas partes. Pero iniciativa que pode convertirse en singularmente abusiva e perigosa, sobre todo a que responde simple ánimo de lucro, se a Administraci pblica fai deixaci da sa obrigada funcin protectora respecto dos anciáns. Sobre todo se se ten en conta que moitos anciáns, dada a duraci media de vida que hoxe se consegue na nosa sociedade, atase nesa situaci xurídicamente non definida pero existencialmente real e hoxe moi frecuente, en que nin foron xudicialmente incapacitadas para defende-los seus dereitos nin contan con suficientes medios seu alcance para poder defendelos (debido á falla de informaci, de movilidade, etc.). E é ent cando poden ser víctimas do egoismo de certos familiares, empresarios prestadores de servicios sociais e demáis. A este respecto, e refiríndose sobre todo ás residencias privadas para anciáns, o excelente informe do Senado, aprobado a comenzos de xullo de 1989, distinguía entre as "residencias privadas legais (xestionadas por 438 comunidades relixiosas, cooperativas ou persoas físicas e xurídicas) e as non legais". Sinala o Senado espaol a necesidade "dunha normativa que regule o rexistro e as condicins básicas destes establecementos cun dobre obxectivo: conseguir que os novos establecementos que se creen rean condicins axeitadas e conseguir que os existentes se acomoden nun prazo prudencial a esixencias mínimas". Máis concretamente sobre as "residencias privadas ilegais ou non legalizadas", o Senado sinala que "a sa existencia débese a varios factores: falla de oferta de prazas pblicas suficientes, evolucin da sociedade respecto da familia, pretensi comercial dos seus xestores, falla de inspecci municipal de actividades, baleiro lexislativo, etc.". Entroutras condicins penosas que poidan darse e se dan frecuentemente neste tipo de residencias, o Senado sinala: "A comercializacin para o lucro destos servicios, os problemas familiares e sociais forman un conxunto de condicins para a explotaci por parte dos desaprensivos, que opera en residencias ilegais". E máis concretamente puntualiza: "A familia pode impedir que os anciáns tean a liberdade de saír deste tipo de residencias, basta con dicirllo á Direcci do centro"(16). 5.18.4.3. O que o Defensor del Pueblo xa recomendou a Galicia. No informe do Defensor del Pueblo sobre residencias de anciáns, feito pblico en 1990, xa mencionaba a Galicia entre as comunidades autnomas que maior baleiro legal tian en cuestin de servicios sociais. Referíndose máis concretamente á falla de regulacin das residencias privadas, reproducimos aquí o cadro comparativo que ofrecía. 439 Cadro nm. 46.- Regulacin das residencias privadas Autorizaci Condiciones mínimas CC.AA. Apert. Modific. Traslado Cerre Materia Funciona. Reg. Precios Dereitos e Obrigacis Inspecc Andalucía X X X X X X X - X Aragn X X X X X X X X X Asturias X X - - X - - - X Baleares - - - - - - - - - Canarias - - - - - - - - - Cantabria X X X X X X - X X Castilla-La Mancha - - - - - - - - - Castilla y Len - - - - - - - - - Catalua X X X X X X X X X Comunidade Valenciana X X X X - - - - X Extremadura - - - - - - - - - Galicia - - - - - - - - - Madrid X X X X X X - X X Murcia - - - - - - - - - Navarra - - - - - - - - - País Vasco - - - - - - - - - Rioja - - - - - - - - - Fonte: Elaboraci propia No cadro anterior (17) vemos que, dos 11 aspectos analizados polo Defensor del Pueblo como necesarios de regualcin en materia de residencias privadas, Galicia estaba entre as comunidadas que non regularan ningn aspecto. Fronte a outras comunidades que os regularan todos (Aragn e Catalua), case todos (Andalucía), a maior parte (Asturias, Cantabria, Comunidade Valenciana, Madrid) ou algns (Castilla y Len, Extremadura). 440 De aí, que no capítulo do mesmo informe dedicado a "recomendacis"(18), Galicia fora primeiro claramente aludida nas recomendacis "de carácter xeral", e específicamente mencionada nas "de carácter puntual". Entre as recomendacins de carácter xeral que van dirixidas, entroutras comunidades, á de Galicia, reproducimos aquí a que naquel informe vén puntuada cnmero 2ª e que está redactada como segue: "2ª. Co fin de garanti-la axeitada atenci residentes, todas aquelas comunidades automas que carecen aínda dunha normativa sobre esta materia deben elaborar e aprobar con urxencia normas aplicables ás residencias privadas da terceira idade, que abrangan alomenos os seguintes aspectos: autorizacin de apertura, modificaci, traslado e peche; condicins mínimas materiais e funcionais; réxime de precios; dereitos dos usuarios e obrigacis en relacin coa prestaci dos servicios; inspeccin; infraccis e sancis" (19). E por se non estivese suficientemente claro, entre as recomendacis "de carácter puntual", o Defensor del Pueblo incluía estoutra: "j) GALICIA 1. Á Consellería de Traballo e Benestar Social da Xunta de Galicia sobre as residencias privadas da terceira idade. 1ª Que se valore a oportunidade e conveniencia de elaborar e aprobar ou, se é o caso, elevar rgano competente para a sa aprobaci, normas que abarquen, alomenos, os aspectos contemplados na recomendaci de carácter xeral nm. 2."(20). Transcorridos xa catro anos desde aquelas recomendacins do Defensor del Pueblo, e manténdose aínda o baleiro legal ent sinalado, o Valedor do Pobo non pode senn face-las sas aquí e elevalas de novo, co mesmo carácter de "urxencia", á Consellería de Sanidade hoxe competente nesta materia. 441 NOTAS 1. "Residencias Pblicas y Privadas de la Tercera Edad en Espaa", páxs. 93 e 104. Publicaciones del Defensor del Pueblo, colecci Informes, Estudios y Documentos. 2. "Informe de la Comisi de Relaciones con el Defensor del Pueblo y de los Derechos Humanos sobre la Situaci de las Residencias de la Tercera Edad en Espaa y alternativas a las mismas desde la perspectiva actual" (N. 326, páxs. 12657 a 12685). 3. "Proyecci y contenido de un Centro Residencial para la Tercera Edad". INSERSO, Madrid 1986, pag. 39). 4. Datos citados no mencionado informe do Defensor del Pueblo, páx. 39. 5. Fonte: "Estudio epidemiolxico de residentes", inédito que ns saibamos, efectuado pola Residencia Asistida para a Terceira Idade (INSERSO) de Monte Arieiro (Vigo), entre o periodo que vai desde o 21/6/88 ata o 10/3/92. 6. Diario "El País", 30 de novembro de 1992. 7. Vid. o citado Informe, páx. 60. 8. Alain Touraine: "Para luchar contra el paro", diario "El País", 15 de xullo de 1993. 9. Vid. "Proyecci y contenido de un centro residencial para la tercera edad" páxs. 119-123. Colecci Documentos Técnicos - INSERSO, 1987. 10. José Ramn Ra Rodríguez: "Criterios de diseo de viviendas para la tercera edad". Colecci Servicios Sociais ­Serie Monografías. Santiago de Compostela, 1991. 11. Ibid., pás. 216-220 12. "Memoria" comunicada oficialmente Valedor do Pobo polo Concello de Ribadeo, a 16 de marzo de 1993. 13. Informe do Defensor del Pueblo, páxs. 12 e 13. 442 14. Informe do Senado, D.1.a., páx. 12665. 15. Redactado xa este informe, con data 27 de abril de 1994, o Diario Oficial de Galicia publicou o Decreto 95/1994, do 8 de abril, relativo rexistros de entidades prestadoras de servicios sociais. Con iso queda desenrolada en canto a este punto a Lei 4/1993. 16. Informe do Senado, D.2.b. páxs. 12669-12670. 17. Informe do Defensor del Pueblo, páx. 85. Este cadro está alí enumerado co nm. 17. 18. Idem., páxs. 93 a 113. 19. Idem., páx. 93. 20. Ibid., páx. 104. 443 PARTE QUINTA CONCLUSIÓNS E RECOMENDACIÓNS 444 6.CONCLUSIÓNS. 6.1.Sobre evolucin da poboacin anciá. 1ª. Un logro inapreciable da civilizaci do noso tempo é ter reducido de forma significativa a correlaci entre esperanza de vida e renda das persoas. Sobre todo no mundo industrializado, e concretamente na Europa occidental á que Espaa pertence. A esperanza media de vida creceu sustancialmente, e hoxe pese dicir que a lonxevidade, menos en termos relativos, é unha posibillidade para o comn dos cidadáns. Pero corrrelativo con este gran logro histico é o desafío que se presenta a nosa civilizaci, de poer todo-los medios necesarios para que os nosos maiores poidan ter unha calidade de vida digna. 2ª. O aumento da poboaci anciá e o seu peso específico dentro do conxunto da poboaci seguiu en Espaa aproximadamente as mesma pautas que nos demáis países desenvolvidos. 3ª. Sen embargo, en Galicia creceu a un ritmo especialmente acelerado nas timas décadas coincidir no tempo os tres factores que máis directamente influen neste fenmeno: prolongaci da vida, descenso da natalidade e emigracin dunha parte importante da poboaci. 4ª. A emigraci interior dunhas comunidades a outras a nivel de Espaa e dunhas zonas a outras dentro da mesma comunidade galega, fai que o ritmo de envellecemento da poboaci sexa acentuadamente desigual. En Galicia foi acentuado, sobre todo, nas provincias de Ourense e Lugo. Pero tamén dentro de cada provincia foi moi desigual entre unhas comarcas e outras. 5ª. A etapa de crecemento intenso da poboaci maior de 65 anos empezou xa a ralentizarse en Galicia, sendo hoxe este ritmo de crecemento inferior termo medio de Espaa. Non obstante, o segundo tramo desta poboaci (as persoas de 80 anos e máis) segue crecendo aínda moi intensamente. 6ª. O ritmo de incremento da poboaci anciá seguirá sendo moi diferente entre unhas provincias e outras de Galicia. O mesmo sucederá entre as diferentes comarcas e os diversos municipios. 445 6.2. Sobre políticas de vellez. 1ª A lonxevidade como fenmeno social é aínda relativamente recente. De ahí que non estén aínda bastante investigados os problemas que a ancianidade leva consigo e a forma de facerlles fronte. No conxunto de Espaa, e concretamente en Galicia, é necesario fomenta-la investigacin seria e a fondo sobre os problemas que se presentan e as posibilidades que se abren á vida dos anciáns. 2º Desenvolver políticas de vellez que aseguren unha vida digna ás persoas de idades avanzadas é unha das tareas máis vastas con que se enfrontan hoxe, sobre todo, os países industrializados. Ning Goberno ou sociedade consideran telo logrado ata agora de forma plenamente satisfactoria. Tampouco en Espaa, e en Galicia en concreto, podemos sentirnos triunfalistas pese notable esforzo que neste campo se levou a cabo. É necesario proceder á vez con rigor e con modestia nas experiencias que se fagan, para non expoernos a equivocacis irreversibles. 3ª Pode resultarnos til a este respecto coece-las experiencias de outros países, así como as levadas a cabo noutras comunidades autnomas do Estado espaol. Pero sen caer demasiado no mimetismo, co risco de expoernos a copiar aquilo do que noutras partes empezan xa a estar de volta. Hay que estar moi atentos, sobre todo, ás peculiares condicins de Galicia. Peculiaridades que poden ser tanto xeográficas e climatolicas como econmicas e psicosociais. 4ª En Espa, o papel do Estado neste campo hai que entendelo como papel do conxunto das diversas administracins pblicas: a central, as autonmicas e as locais. É pois un papel ampliamente descentralizado, susceptible de producir políticas de vellez netamente diferenciadas. Sen embargo, esta lexítima diferenciacin non pode ser allea tampouco á obrigada solidaridade interterritorial. 5ª A necesidade de facer fronte á grave crise econmica, e á crise físcal que forma parte dela, non debe mermar un ápice a necesaria solidaridade entre as xeracis xoves e activas e as dos anciáns e xubilados. 6ª Pese a que a institucin familiar está cambiando profundamente, as familias seguen sendo en Espaa e concretamente en Galicia o puntal básico da atenci anciáns. O seu papel, insustituible aínda que necesitado de seguir adaptándose tempos, debe ser potenciado e incentivado polas autoridades pblicas. 7ª Necesítase asi mesmo promover e incentiva-lo voluntariado no labor de atenci anciáns. Voluntariado que en principio pode xurdir de toda-las idades e sectores sociais. Pero nos parece existen dous segmentos de idades especialmente indicados como canteiras de potenciais voluntarios: os mozos aínda non moi comprometidos con 446 responsabilidades laborais ou familiares, e os xubilados dos primeiros anos, con abundante tempo libre e aínda boa sae. 8ª Un bon camio para fomenta-lo voluntariado entre os mozos parece sería, a nivel estatal, sacar canto antes a Lei do Servicio Civil prevista pola Constitucin (artigo 30.3.) como alternativo militar. A nivel de Galicia, convén desenvolver sen tardanza a nova Lei de Servicios Sociais no que respecta á promoci e organizaci do voluntariado e a sa posible orientaci social cara os maiores. 9ª É necesario facer un acelerado esforzo de profesionalizaci e formaci permanente do persoal dedicado á atenci dos anciáns: xeriatras, fisioterapeutas, psiclogos, asistentes sociais, animadores socio-culturais, auxiliares a domicilio... Sería necesario buscar asi mesmo métodos para que esta axuda formativa se extendese familiares que cuidan os seus anciáns nos propios domicilios, pois moitas veces non saben como facelo, pese á mellor vontade. 10ª O protagonismo e a participaci dos propios anciáns resulta esencial, se se quere que sigan desempeando un papel digno na sociedade e non arrecantalos como suxeitos semplemente pasivos. De ahí a necesidade de fomenta-las asociacis de xubilados, as Xuntas de Goberno nos centros de día e residencias, de escoitalos e darlles ocasins para que expresen a sa opinin, ben coa sa propia firma (libros de reclamacis) ou en forma anima (buzns de suxerencias). 6.3.Sobre preparacin para a xubilacin. 1ª Consideramos que as empresas, pblicas ou privadas, deberan incluir entre os seus programas de formaci cursos de preparaci dos seus empregados para a xubilaci. Parécenos moi convinte que os sindicatos, negocia-los convenios colectivos dos traballadores, non esquezan inclui-los problemas dos que están primos a xubilarse. Iso encerra connotacis específicas naquelas zonas en que, como Ferrol pola sa especial crise, non poucos traballadores vense abocados a acollerse á xubilaci anticipada. 6.4. Sobre o respeito ás necesidades afectivas dos anciáns. 447 1ª A sociedade galega en xeral, pero tamén as nosas institucis pblicas, deben facer un serio esforzo de mentalizaci e superacin de prexuicios para comprender e facilitar a realizacin afectivo-sexual dos anciáns. Uns anciáns que hoxe viven máis tempo e teen mellor sade, e que deben ser respetados en tolos seus dereitos, sen tabes nin marxinacions. 6.5.Sobre o papel dos medios de comunicacin social. 1ª Invitamos medios de comunicaci social -tanto escritos como radiados e televisados- a prestar unha atenci máis asídua e sistemática problemas específicos dos anciáns. Facemos de modo especial esta recomendaci á CRTVG, para que nas sas das facetas, radiada e televisiva, a tea en conta en cumprimento da sa funci pblica. O tratamento de estos temas debera, o noso xuicio, abundar en dous aspectos clásicos da prensa: o informativo e o de entreteemento. 2ª Consideramos que programas ben feitos e especialmente dedicados a problemas dos maiores, e incluso algn gano de prensa que xurdise especializado nesta clase de temas, podería encontrar amplia audiencia entre este colectivo que en Galicia ronda xa o 17 por cento da poboaci e que seguirá aumentando. Temas relacionados coa xubilacin, o tempo libre, alimentacin, medicia doméstica, as pensins, as residencias, a comprensi entre as diversas xeracins, o aprender a envellecer; son algs dos que deberían ser abordados nestos programas. 6.6.Sobre o sistema da Seguridade Social. 1ª A universalizacin das pensins e a sa actualizaci cada ano a través dos Presupostos Xerais do Estado, asegura a todos-los anciáns niveis elementais de autonomía econmica, base para o exercicio de outros dereitos constitucionais. 2ª O noso sistema de Seguridade Social, coa sa comunicacin e trasbase de fondos entre o Réximen Xeral e os Rexímenes Especiais, así como entre os territorios do Estado con máis ingresos por cotizacis e os que ingresan menos, constite un instrumento sustancial para garantir unha efectiva solidaridade entre os cidadáns e entre unhas comunidades autnomas e outras. 448 3ª Galicia, con un déficit crico de postos de traballo, sobre todo no sector industrial, e un porcentaxe de anciáns superior á media espaola, é conscente de que esta solidaridade beneficia as sas rendas familiares. Pero consideraa un deber de xusticia e de compensaci pola contribuci que moitos galegos prestaron e prestan aínda desenvolvemento econmico doutras comunidades. 4º Desde o punto de vista galego, vemos como moi convinte que esta solidaridade econmico-social que a nosa Constitucin pretende garantir, chegase a concretarse nun gran pacto de Estado, un pacto entre unhas comunidades automas e outras, entre uns sectores sociais ou rexímenes da Seguridade Social e outros, entre as xeracis activas e as de xubilados, que nos comprometese a tolos espais na tarefa de asegurar unha vellez digna actuais e futuros anciáns, por encima das políticas de diverso signo ás que poida corresponder dirixir Espaa en cada momento. 6.7. Sobre os servicios sociais para anciáns. 1º O papel do Estado e o papel da sociedade en canto á prestaci de servicios para anciáns, é hoxe un tema sometido a revisi, dunha ou outra forma, no conxunto dos países desenvolvidos. Espaa non é allea a esta necesidade de revisi ou replanteamento. Pero, neste campo, a nosa experiencia histica e social entronca mellor coas desenvolvidas por varios países da Europa continental que cos de tradici anglosaxona. 2ª Consideramos esencial que a distribucin territorial dos servicios sociais para anciáns se faga de forma correcta, dando prioridade ás zonas onde a necesidade é maior, de maneira que poida garantirse unha vellez digna os nosos maiores con independencia da provincia, comarca ou municipio de que forman parte. 3ª Os servicios sociais para anciáns -residencias, centros de día, clubes...- convén que, en canto sexa posible, estén primos usuarios. De ahí que, planificalos ou promovelos sexa imprescindible ter en conta as necesidades de cada poboaci ou comarca segundo o seu volmen, actual e previsible, de persoas maiores. 4ª Veuse votando de menos unha mellor coordinaci entre as Consellerías de Traballo e a de Sanidade, na prestaci de servicios para a vellez. Esperamos que esto se esté correxindo agora, ser integrada en Sanidade a Direcci Xeral de Servicios Sociais. 449 6.8. Sobre o déficit de prazas residenciais. 1ª O primeiro que salta á vista nunha análise das residencias de anciáns en Galicia é a grave insuficiencia de prazas. Déficit de prazas que nin sequera podemos medir hoxe exactamente, ignorar cantas privadas existen, pero déficit que poderíamos calcular nunhas 16.000 prazas residenciais se nos atemos á porcentaxe considerada desexable pola Uni Europea (antes CEE) - 5 prazas por cada 100 anciáns-, e que sería en todo caso acuciente aínda que s tomásemos como punto de referencia os 1.935 anciáns que, en xaneiro de 1.993, conformaban as listas de espera das residencias pblicas. 2ª A alarmante desproporci entre a oferta de prazas e a demanda reviste especial gravidade no sector de asistidos. 3ª O esforzo principal da iniciativa pblica deberá, pois, orientarse cara un aumento sustancial de prazas de asistidos. O que parece pode conseguirse por dous camios: habilitando nas actuais residencias de válidos unha parte das sas prazas para asistidos (residencias mixtas), ou ben intensificando a construcci de residencias exclusivas de asistidos. 4ª Parece que en Galicia, e pensando sobre todo nas zonas preponderantemente rurais, debería darse preferencia á construccin de minirresidencias (de ata 30 prazas) ou pequenas residencias (entre 30 e 50 prazas), e procurar ubicalas o máis primas posible pobos onde viven maior nero de anciáns. 6.9.Sobre as residencias plicas de anciáns. 1ª Das 16 residencias visitadas (17 se se inclue a de Ribadeo), 14 atanse en ncleos urbanos ou suburbanos. As das excepcis, que están ubicadas en lugar aislado, son as de O Meixoeiro e Monte Arieiro (Vigo), aínda que tamén éstas están comunicadas co centro urbano por medio de transporte pblico colectivo. 2ª As condicins materiais e físicas das residencias visitadas son boas, en xeral, e en algns casos excelentes. O que non está en contradicci cos fallos concretos e puntuais que nalgs casos houbemos de sinalar. 3ª O problema das barreiras arquitectnicas está, en xeral, ben resolto nas residencias visitadas. As excepcins puntuais que puidemos advertir a esta regra foron sinaladas no seu momento a través deste informe. 450 4ª Das informacis obtidas dedcese que os dereitos fundamentais dos usuarios son respetados. Tratáselles como cidadáns iguais, sen discriminaci de ningn xénero. Disfrutan de liberdade suficiente de saída-entrada no centro. Non tivemos noticia de que se impoan sancis ou castigos que puideran considerarse humillantes ou indignos. Ning usuario destas residencias pblicas se nos queixou de que se lle presione nos aspectos ideolxico, relixioso-moral ou político. Tampouco ns observamos signo algn neste sentido. 5ª A mayoría das residencias están moi mal equipadas en canto a servicios de protecci contra incendios e evacuaci en caso de sinistro. Esto non quere dicir, sen embargo, que os anciáns que están nas residencias, corran necesariamente maiores riscos de sinistro por incendio que aquiles que moitos tamén estaban expostos cando habitaban nos seus propios domicilios. 6ª En xeral, as instalacis residenciais son boas. Os servicios de alimentaci, limpeza, calefacci, etcétera acadan un nivel de calidade moi aceptable. O trato s residentes é igualitario, sen que exista discriminacin ou privilexio por razs econmicas. A confeccin dos men e alimentos parece correcta en termos xerais, á luz das informacis que poidemos obter. 7ª. A fonte maís notoria de conflictos en boa parte das residencias proveen do feito de verse obrigados a compartir habitacis comns sen haber podido elexir compaeiro de habitaci. En varias residencias foise aprendendo a paliar este problema dando maior liberdade anciáns para cambiarse de compaeiro de habitaci unha vez que se van coecendo entre si. Polo demáis, os problemas de convivencia que se acusan non parecen ser maiores c que existen na sociedade no seu conxunto. Incluso resultan admirables, dada-las circuntancias, a vontade e capacidade de adaptaci de que dan proba moitos anciáns. 8ª Non parece estar suficientemente asumido, por parte de directores e persoal, o criterio de que os anciáns necesitan ante todo que se lles axude a manter, en cada caso, aquel grao de autonomía e autovalemento que iles poden aínda desenvolver. Todo o que poden facer por si mesmos se lles debe estimular a facelo, sen suplilos incecesariamente nen prestarlles máis axuda que a precisa. 451 A falta de coherencia con este criterio é a que se acusa, por exemplo, cando se dí: "Non se ve a necesidade de pasamán especial para asirse os que se moven en sillas de rodas, pois a estos trasladámolos ns". Ou: "S temos material antideslizante nas escaleiras de acceso á primeira planta, porque os das outras plantas suben e baixan sempre nos ascensores...". Así se van suprimindo inconscientemente talas ocasis de efectuar alg exercicio físico, tan necesario para os anciáns. 9ª A maior parte dos anciáns reciben escasas visitas de familiares ou amigos. Esto en parte acusa unha visible desidia e abandono das sas responsabilidades por parte dos que os "aparcaron" alí. Pero moitas veces débese tamén a que non poucos chegaron á residencia cando fora xa carecían de vínculos familiares e sociais. 10ª A participaci dos anciáns en organiza-la vida interna das residencias, é mínima na maoiría delas. É fácil culpar diso á apatía dos propios usuarios. Pero hai unha responsabilidade clara en haber deixado languidecer ou morrer as Xuntas de Goberno das que as tian e non ter promovido a sa constitucin nas residencias novas. 11ª Hai residencias que non contan con Regulamento de réxime interior; outras que o teen pero anacrico en diversos aspectos; finalmente, algunhas que téndoo limitáronse a poelo no taboeiro de anuncios, sen facer un maior esforzo para que os usuarios o coezcan e poidan consultalo. Isto contribue evidentemente a crear inseguridade entre os anciáns en canto os seus dereitos e deberes, prestándose á arbitrariedade á hora de esixirlles o seu comprimento. 12ª De desigual e incluso moi deficiente pode calificarse a calidade e variedade de outros servicios como os relacionados coa animacin socio-cultural, as actividades ocupacionais e o mantemento e mellora física, a integraci social e demáis. Baste recordar a este respecto que s 3 das 16 residencias visitadas prestan servicios de fisioterapia, sendo das delas do INSERSO. E que 5 (todas da Comunidade Autnoma) nin siquera contan con sala de terapia ocupacional. Algo semellante cabe dicir en canto a instalacis de tipo recreativo e cultural. 13ª É de xusticia dicir que no persoal das residencias -persoal laboral ou de direcci- puidemos aprecia-la mellor vontade, dedicacin e desexo de acertar na prestacin dos servicios. Incluso, en xeral, unha notable sensibilidade e comprensi para os problemas dos anciáns e, en ocasins, un considerable compoente vocacional. 14ª Non obstante, as plantillas de persoal son desiguais, gardando escasa coherencia entre as residencias do mesmo tipo e tamao. 452 A formaci permanente do persoal deixa moito que desexar. 15ª En cuesti de persoal, as insuficiencias máis notorias aprecianse, por unha parte en persoal de enfermería cando nunha residenca planificada para válidos vai aumentando sensilblemente o nero dos asistidos. Por outra parte, en xeral nos turnos de fin de semán e os turnos de noite con un s vixilante de garda. 16ª O actual réxime econmico e de precios das residencias pblicas reflexa escasa racionalidade econmica, ademáis de ofrece-la sensaci de agravio comparativo a aquiles usuarios que, pagando maior mensualidade, quédalle menos dieiro para os seus gastos particulares. Convería, sen tardanza, sometelo a revisi en orde a dota-lo dunha racionalidade e equidade maiores. 17ª Unha evaluaci científica en canto a criterios de deseo -como xa foi efectuada- acusa moi importantes deficiencias neste campo, sobre todo nalgunhas residencias. 18ª Institucin pblicas, urbanísticas e constructores de vivendas deben tomar conciencia dos especiais criterios de deseo que se necesita aplicar no caso das vivendas para anciáns, incluídas as vivendas coms ou residencias. 19ª Btase de menos un plan pblico de divulgacin destes criterios de deseo, así como de axudas para rehabilitar e adapta-las vivendas dos anciáns ás específicas necesidades provocadas pola aparici de minusvalías físicas e motoras. 20ª Dada a avanzada idade da maioría de usuarios -con un promedio superior 80 anos- e as crecentes discapacidades que se producen nesta etapa da vida, a maioría das residencias de válidos están funcionando de feito como mixtas. Pero esto esixe toda unha serie de servicios e atencis, para a prestaci das cales estas residencias nin foron deseadas nin contan con o equipamento suficiente. 21ª É moi frecuente que os anciáns válidos de hoxe se convirtan en asistidos co paso do tempo. E por outra parte, o traslado dunha residencia para outra nesas condicins acostuma resultar traumatizante para o ancián. De ahí a conveniencia, de cara futuro, de pensar como pauta normal en xeneraliza-las residencias de tipo mixto. Ou se non, como parece sería o ideal, residencias proxectadas como "edificios vivos", susceptibles de ir sendo progresivamente adaptadas envellecemento dos usuarios. 453 22ª Como resumo poderíamos dicir que o internamento en residencias non é a saída desexada pola maioría dos anciáns espaois, nin tampouco en concreto polos galegos. Sen embargo, as residencias constituen unha alternativa aceptada por unha parte considerable de anciáns cando a avanzada idade, o desvalemento ou a enfermidade, e en menor nero a sa propia elecci persoal, lles levan a elo. 23ª E aínda poderíamos engadir que, en xeral, os anciáns de hoxe, incluídos os das residencias, son conscientes de que viven incomparablemente mellor que os anciáns de antes. Con iso rompen o mito do "respeito e cario" co que supostamente estarían rodeados os anciáns en tempos do subdesenvolvemento. 24ª En calquera caso parece convinte que, á luz da experiencia ata agora obtida e os análises e coecementos teicos con que hoxe se pode contar, se efectase unha especie de auditoría ou avaliaci global a fondo sobre as residencias como alternativa de vellez. Cremos que s desa avaliaci a fondo se poderían obter conclusis axeitadamente fundadas acerca dos servicios que as actuais residencias veen prestando, defectos que nelas deben correxirse, tipos de residencias que hai que poer en marcha de cara primo futuro, alternativas preferibles internamento dos anciáns en residencias, etcétera, etcétera. 6.10. Sobre o Hospital-Residencia de Ribadeo. 1ª O Hospital-Residencia de Ribadeo constitue un caso aparte entre as residencias de titularidade pblica de Galicia, e como tal foi tratado neste informe. As sas peculiaridades ven dadas das especiais circunstancias histicas en que se foi desenvolvendo, e que poderíamos resumir en duas: a sa dependencia do Concello de Ribadeo como titular e a existencia dun contrato que vincula a sa xestin á comunidade relixiosa das Fillas da Caridade. Esta ambigua herdanza da historia tende a producir hoxe unha situacin insuficientemente definida no orde administrativo, de forma que sexa difícil decidir cales son as responsabilidades (dereitos e deberes) de cada unha das partes. 6.11. Sobre a necesidade de residencias de estancia transitoria. 1º Como frmula complementaria das residencias clásicas, convén fomenta-la apertura de residencias de tipo transitorio ou de estancia corta onde as familias podan deixar os seus anciáns en período postoperatorio, e mentres a 454 persoa que habitualmente os cuida se toma un descanso, unhas breves vacacins, realiza un viaxe necesario ou se restablece dunha enfermidade. 2º Isto pode conseguirse, ou ben construindo residencias exclusivamente adicadas a estancias cortas, ou reservando un determinado nmero de prazas para estancias cortas nas residencias que xa existen. Esta ltima modalidade tería a ventaxa de ir familiarizándo ancián coa vida da residencia, o que lle facilitaría elexila como libre opcin de vellez no caso de que algn día fose necesario internalo de forma permanente. En calquera caso cabe pensar que si as familias contasen con esa posibilidade, de internar transitoriamente s seus anciáns para estancias cortas, disminuiría a presin da sociedade para conseguir praza nas residencias de tipo permanente. 3º Esta experiencia está sendo desenvolvida xa en residencias do INSERSO. Concretamente a residencia de asistidos de Monte Arieiro (Vigo) conta con 6 prazas "temporais" (as nicas en residencias pblicas en Galicia), dedicadas a estancias de entre un mínimo de 7 días e un máximo de 2 meses. A experiencia parece moi satisfactoria. 4ª Btase de menos asi mesmo en Galicia a existencia de centros sociosanitarios, como empezaron xa a construirse nalgunhas outras comunidades automas. Centros -que ben poderían ser prazas en residencias de anciáns de tipo transitorio, se houbese- onde podan ser atendidas as persoas de idade que para seguir recuperándose xa non ncesitan estar nun hospital e que sen embargo, polo que sexa, aínda non poden volver para as sas casas. Recordamos a este respecto, que unha praza nun hospital, con toda a tecnoloxía especializada destes centros, cstalle hoxe a Administraci pblica entre as 20 mil e as 40 mil pesetas diarias. Nun centro sociosanitario sairíalle tal vez por unhas 5.000 pesetas, coa particularidade de que unha parte aínda se cubriría coa contribucin mensual do propio usuario. É dicir, que tamén por simple motivo de reacionalidade econmica na xesti do gasto pblico, serían necesarios estos centros intermedios. 6.12. Sobre as residencias ilegais ou non legalizadas. 1ª Cálculos responsables evaln nunhas 10.000 as prazas que existirían en toda Espaa en residencias xeriátricas clandestinas ou ilegais. Non sabemos cantas destas dez mil prazas funcionarán en Galicia. Pero o que sí consideramos noso deber é chama-la atenci sobre o grave perigo que representan este tipo de residencias para a explotaci e violaci de toda clase de dereitos humanos dos nosos maiores, como xa sealou no seu día o informe do Senado. 455 2ª É urxente desenvolve-la Lei de Servicios Sociais no que a residencias privadas se refire, con ou sen ánimo de lucro, en orde a evitar ou reducir mínimo a existencia destas residencias ilegais. Necesidade e urxencia, por outra parte, xa expresadas fai anos por un informe do Defensor del Pueblo e aínda non subsanadas en Galicia no momento de redacta-lo noso informe. 6.13. Sobre alternativas non residenciais. 1ª O Plan Xerontolico Nacional proponse como ideal conseguir que o 95 por cento da poboaci anciá poda continuar vivindo na sa propia familia ou medio natural. Este ideal coincide tamén co establecido pola Unin Europea,que considera como ideal a existencia de 5 prazas ou residencias por cada 100 persoas maiores de 65 anos. 2ª Todo iso significa que, en cuestin de servicios sociais para anciáns ten que intensificarse sobre todo o esforzo na construccin de centros de día, clubes e lugares de encontro diurno; así coma na prestacin de servicios a domicilio a base de visitadores sociais, axuda doméstica, instalaci de teleasistencia e telealarma, etcétera. 3ª É pois necesario moviliza-la maior parte das enerxías asistenciais da nosa sociedade cara a creacin das condicis que permitan á gran maioría dos anciáns seguir vivindo no seu medio natural. 4ª Hai que concienciar e incentivar ás familias para que, na medida das sas posibilidades, cumpran coas sas responsabilidades para cos anciáns. Hai que ensear e axudar a ir rehabilitando as vivendas para adapta-las progresivamente ás crecentes necesidades da vellez. Hai que promover decididamente o voluntariado, orientando boa parte del servicios sociais para anciáns. 5ª E todo iso hai que procurar facelo evitando mesmo tempo se dispare excesivamente o gasto pblico. Hai que evitar sobre todo ofrece-la sensaci de que se despilfarran os fondos pblicos como si éstos non fosen de ninguén. Pois o dieiro pblico acostuma ser escaso -sobre todo en tempos como éste, de crise fiscal xeneralizada-, e o seu gasto se lexitima na medida que se efecta con maior sentido de responsabilidade. 6ª De ahí que propugnar toda unha serie de servicios sociais variados para anciáns temos moi presente, sobre todo, a necesidade de ensina-los propios anciáns - e ás familias- a valerse por si mesmas na medida das sas posibilidades; ou a que colaboren na medida do posible a sufraga-los servicios que se lles prestan. 456 Neste sentido, o dieiro invertido en divulgar saberes ou en formar á xente -ás familias, voluntariado, propios anciáns- pode ser moito máis rentable que a distribuci indiscriminada de fondos pblicos a non ser en casos de necesidade econmica contrastada. 7. SUXERENCIAS E RECOMENDACIÓNS. Ofrecemos a continuacin unha serie de suxerencias e recomendacis á Administraci pblica, de acordo co previsto no Capítulo VI da Lei 6/1.984, doValedor do Pobo. Algunhas destas recollémolas dos xa mencionados Informe do Defensor del Pueblo e Informe do Senado referentes a residencias de anciáns e servicios sociáis para a vellez. Ó recollelas aquí, o Valedor do Pobo fainas sas, recordando que das recomendacis do Defensor del Pueblo estaban xa expresamente dirixidas á Comunidade Autnoma de Galicia. 457 7.1. Catro recomendacis do Defensor del Pueblo. 1ª Á Consellería de Traballo e Benestar da Xunta de Galicia " Que se valore a oportunidade e conveniencia de elaborar e aprobar ou, no seu caso, elevar gano competente para a sa aprobaci, normas que abarquen, menos, os aspectos contemplados na recomendaci de carácter xeral nm. 2". (Informe del Defensor del Pueblo, pax. 104). 2ª Co fin de garanti-la axeitada atenci residentes, todas aquelas Comunidades Automas que carecen aínda dunha normativa sobre esta materia deben elaborar e aprobar con urxencia normas aplicables ás Residencias privadas da terceira idade, que abarquen, menos os seguintes aspectos: autorizaci de apertura, modificacin, traslado e peche; condicins mínimas materiais e funcionais; réxime de precios; dereitos dos usuarios e obrigas en relacin coa prestaci dos servicios; inspeccin; infraccis e sancis" (Ibidem, pax, 93) 3ª "Dada a situaci física e psíquica de moitos usuarios dos establecementos residenciais da terceira idade, sería necesario garanti-la atencin precisa a traves dos correspondentes especialistas en xeriatría e rehabilitacin, tales como médicos, xeriatras e fisioterapeutas, así como adopta-las medidas precisas, cando iso sexa necesario, para asegurar unha asistencia xerontopsiquiátrica, xa sexa a traves de persoal propio do Centro, xa mediante a conexi co equipamento externo" (Ibidem., pax. 94) 4ª " En talas Residencias pblicas da terceira idade habería de garantirse a participaci dos residentes mediante a implantaci dos correspondentes ganos de representaci e participaci" (Ibidem, pax. 94). 7.2.Sete recomendacins do Senado. 1ª. "Debe existir unha coordinaci máis estreita das diversas Administracis pblicas entre sí e coas entidades privadas no concerniente á creaci de servicios e prestacin dos mesmos anciáns pola vía de concertos, convenios ou formas similares" (Recomendacin Cuarta do informe do Senado, que facemos nosa) 2ª. "Promoverase a descentralizacin na prestaci dos servicios da Terceira Idade, o que require a participaci, colaboracin e coordinacin de tdalas Administracins pblicas para facilita-la xestin municipal de ditos servicios. 458 Calquera actuaci descentralizadora debe partir da idea de que a xestin municipalizadora de ditos servicios, non debe supoer unha carga econmica importante ás que xa teen os Concellos" (Ibidem, Recomendaci Quinta do Senado). 3ª "As institucis pblicas tomarán como punto de partida para o establecemento das sas actuacins en canto a servicios da Terceira Idade, o respecto á independencia e responsabilidade do ancián, orientando os servicios para preservar a sa autonomía e a sa insercin familiar e social. A idea de solidaridade esixe a integraci e optimizacin dos recursos: os pblicos e os privados, familiares ou empresas e entidades non lucrativas" (Ibidem, Recomendaci Decimoterceira do Senado). 4ª "Será preciso afrontar novas frmulas de relaci contractual entre particulares e as Administracis pblicas, e concretamente unha adecuaci da relaci xurídica de hospedaxe, nas formas que hoxe se denominan de acollemento familiar, familias sustitutas ou figuras similares" (Ibidem, Recomendacin Décimocuarta do Senado). 5ª "A adaptacin paulatina do Dereito de familia á realidade social require profundizar en aqueles mecanismos que permitan o exercicio efectivo dos dereitos que asisten s anciáns no entorno familiar. En orde a avanzar nunha maior proteccin colectivo da Terceira Idade, dentro das obrigas dos fillos e os seus descendentes cara seus pais, requírese efectua-las necesarias modificacis normativas que permitan a aquelas institucis encargadas da asistenca ancián, poidan promove-las actuacis xudiciais correspondentes fronte a situacins de desamparo" (Ibidem, Recomendaci Décimoquinta do Senado). 6ª "Os Concellos deberán adopta-las medidas tendentes a consegui-la participaci das persoas da Terceira Idade nas distintas actividades da vida cotiá para que sexa efectiva a sa integraci e porque ningunha sociedade pode permitirse o luxo de desaproveita-los recursos humanos de persoas cheas de experiencia e de coecementos" (Ibidem, Recomendaci Vixésimoquinta, b. do Senado). 7ª "Débese promover polas Administracins pblicas, nas sas propias residencias e por medio da Lei nas residencias privadas, que exista un procedemento democrático de representaci, participaci e toma de decisins dos anciáns" (Recomendacin Vixésimoquinta, c. do informe do Senado). 7.3. Recomendacis a partir deste informe. 459 7.3.1.Con respecto a resolucins internacinais en relacin coas políticas de vellez. 1ª Instamos á Administracin autonmica, ás entidades non gubernamentais que actan en Galicia no campo dos servicios sociais para a vellez, institucis privadas con o sen ánimo de lucro, colectivos sociais, asociacis de xubilados e de anciáns, familias e sociedade en xeral a colaborar nos obxectivos expresados no "Plan de Accin Internacional de Viena sobre o envellecemento" e que a Asamblea mundial sobre o envellecemento aprobou nesta cidade de Austria entre os días 28 de xullo e 6 de agosto de 1982. 2ª Instamos asi mesmo á Administracin autonmica a recabar e coordina-la colaboraci destos organismos e colectivos en orde a poer en marcha na nosa comunidade automa a "Resolucin sobre as axudas anciáns na Comunidade Europea" aprobada polo Parlamento Europeo en 1986. 7.3.2.Sobre problemática da vellez e servicios sociais. 1.Ás Consellerías de Sanidade e Servicios Sociais, así como á de Familia, Muller e Xuventude. 1ª Recomendamos se promova e incentive cantas investigacins serias sexa posible sobre problemática da vellez e alternativas para afrontar esta problemática: servicios sociais a domicilio, centros de día, residencias. 2ª Que se considere a oportunidade ou conveniencia de incluir entre as prioridades da Direcci Xeral de Servicios Sociais a de confeccionar unha "Guía Galega para anciáns e os seus coidadores". Ou quizais das distintas, unha Guía para os maiores, e outra Guía para os coidadores de anciáns (familiares, empregados de residencias, centros de día, visitadores a domicilio, voluntarios...). 3ª Recomendamos se valore a oportunidade e conveniencia de desenvolver sen tardanza a Lei 4/1.993, de 14 de abril, de Servicios Sociais nos aspectos relacionados cos servicios sociais para anciáns. E que desenvolve-los aspectos desta Lei relacionados coa promocin e organizacin do voluntariado se tean especialmente en conta as posibilidades que neste campo ofrecen os xvenes, coa sa xenerosidade e tempo libre (obxectores de conciencia, estudiantes...), así como os xubilados de primeiros anos, con tanto tempo libre e sade aínda boa. 4ª Dado que a gran maioría dos nosos anciáns de feito non desexan ser internados en residencias, recoméndase intensifica-lo esforzo sobre todo en poer alcance dos anciáns aqueles servicios sociais e alternativas non residenciais 460 que lles permitan seguir vivindo o maior tempo posible no seu medio natural. Como son os centros de día, clubes e lugares de convivencia diurna; os visitadores sociais e prestacin de axudas a domicilio; a instalacin de telealarma e teleasistencia; as reparacis imprescindibles e adecuacin elemental da vivenda ás novas necesidades que a vellez acarrea, etcétera. 5ª Que coordinando a sa propia actuaci coas Deputacis e Concellos, elabore programas de servicios sociais específicos para os anciáns do medio rural. Se se ha de conseguir que os anciáns do medio rural vivan o maior tempo posible nos seus propios domicilios e no seu propio medio social, é necessario lograr que os servicios sociais imprescindibles cheguen diversos municipios, parroquias e aldeas. Asegurar que todos eles tean o tipo de axudas a domicilio que necesiten, esixe un esforzo a fondo para fomenta-la corresponsabilizacin familiar, promove-la axuda mtua entre os vecios, incentiva-lo voluntariado. Pois é obvio que a Administraci snon contará cos sufcientes medios materiais nin co persoal necesario. 6ª Que se procure elaborar programas de formaci elementais e á vez prácticos, para axudar a capacitarse a familias, vecios e voluntarios para prestar estos servicios. 7ª Que se considere a conveniencia de potencia-las Mancomunidades de municipios na prestaci de servicios sociais para anciáns, dado que moitos concellos pequenos difícilmente poderían prestalos por sí mesmos. 8ª Que en colaboraci cos organismos correspondentes da Administraci autonmica, procure que nos convenios desta Administracin coa Compaía Telefica Nacional de Espaa en orde a leva-lo teléfono ncleos rurais, se contemple o dar facilidades especiais anciáns que viven ss para que podan dispoer deste servicio. 7.3.3.Sobre residencias para anciáns. Á Consellería de Sanidade e Servicios Sociais 461 1ª Recoméndase facer unha evaluaci a fondo das residencias como alternativa de vellez: resultados que deron, deficiencias que deberían correxirse, tipos de residencias que convería construir de cara primo futuro. Quizais esta avaliacin a fondo sería til tamén para a elaboracin do "Plan galego de equipamentos e servicios sociais", previsto no artigo 26 e a Disposicin Adicional quinta da Lei 4/1993, de 14 de abril, de Servicios Sociais. 2ª En principio, e de acordo coa Recomendaci Séptima do informe do Senado, consideramos que o esforzo de creeaci de novas residencias e prazas para anciáns debería tender a cubrir, no menor prazo de tempo que sexa posible, o nmero de prazas desde fai tempo considerado como timo pola CEE (ahora Unin Europea): 5 prazas por cada 100 anciáns. 3ª Consideramos igualmente que o esforzo nesta materia debera ahora orientarse sobre todo á habilitaci de prazas para asistidos e persoas da cuarta idade. Este esforzo pode entenderse de das maneiras. Dunha parte, construir novas residencias para asistidos. Doutra, refomar ou reconvertir para atenci a asistidos unha parte das prazas que en principio foron pensadas para válidos. 4ª Que se considere a oportunidade e conveniencia de establecer un sistema de informaci periica solicitantes de prazas nas residencias pblicas, de maneira que estos sepan en cada momento a que aterse en canto a espectativas de conseguilas. 7.3.3.1. Sobre reformas e melloras nas residencias de anciáns de titularidade plica. Á Consellería de Sanidade e Servicios Sociais 1ª Que, en coordinaci cos demáis organismos pblicos corresponsables (locais, provinciais, autonmicos, centrais) procure se instalen canto antes bancos, marquesinas e demáis nas paradas de autobuses (pblicos ou privados) que están primas ás residencias de anciáns. Parece de especial urxencia facelo ante a Residencia do Meixoeiro (Vigo). 462 O mesmo diríamos da instalacin de pasarelas ou semáforos con pasos de cebra, segundo os casos, cando os usuarios das residencias han de cruzar con frecuencia as vías pblicas con abundante tráfico. Esto ltimo é de especial urxencia facelo ante a Residencia das Gándaras (Lugo). 2ª Que, en orde a facilita-la orientacin dos usuarios na sa circulacin polo interior das residencias, así como para neutralizar nas máis grandes o clima de masificacin, se estudie un plan de diversificaci por exemplo nos colores de portas de habitacins e pasillos, na seleccin do mobiliario, etcétera. 3ª Que se proceda a instalar teléfonos pblicos naquelas residencias que aínda non as teen, obxecto de facilita-la comunicaci dos residentes co exterior. 4ª Que se estudie a necesidade ou conveniencia de sustitui-las butacas baixas e forradas de tela por outros máis altas e de plástico, como parece máis sano e hxiénico tratándose de persoas maiores. 5ª Que se considere a oportunidade e conveniencia de non esixir ás parellas de feito o estar formalmente casados como condici para poder conseguir praza nunha residencia de anciáns. Que nesto se equipare a normativa de Galicia, reflexada no impreso de solicitude de praza, á establecida para o conxunto de Espaa polo INSERSO, que salvagarda mellor o dereito de igualdade ante a Lei e liberdade individual de tolos cidadáns, garantidos pola nosa Constitucin. 6ª Que nas residencias en que as condicins (de espacio, visibilidade, etcétera) o permitan, se procure resolver canto antes o problema das habitacis dobles "xemelas" buscando unha forma sinxela de individualizalas, por exemplo a base de cortinas, mamparas ou tabiques. E cando o tamao destas habitacins sexa tan pequeno que non permita siquera este tipo de individualizaci, se considera a posibilidade de ir utilizándoas para un s residente. Ou que en todo caso, s se usen para varias persoas no caso de que elas o prefiran así. 7ª Que mentras esto non poda conseguirse, se ordene directores de residencias que aínda nono veen facendo procuren dar anciáns recén ingresados a oportunidade de cambearse para outra habitaci na que lles resulte máis fácil a convivencia. 8ª Que se estudie con urxencia a forma de habilitar salas ou lugares para fumadores nas residencias que nonos teen (13 das 16 visitadas). 463 9ª Que, tal vez en coordinacin co Instituto Galego da Vivenda e Solo, efecte unha revisin a fondo da situacin en que se encontran as residencias de anciáns en materia de protecci e evacuaci contra incendios, e, como consecuencia, se estableza un plan para ir progresivamente mellorándoas. Desta recomendacin exceptuamo-las residencias de Monte Arieiro (Vigo) e As Gándaras (Lugo), mencionadas no noso informe como de "situaci tima", e incluimos sobre todo ás seis numeradas como "peor dotadas": as de Pobra do Caramial, Oleiros, Lugo, Barbadás (Ourense), Castro Caldelas e Ponteareas. Que esta revisi se procure efectuala no marco da Norma Básica de Edificacin NBE - CPI - 82 e disposics concordantes. 10ª Que se valore a oportunidade e conveniencia de implantar un sistema de asistencia psiquiátrica regular e periica naquelas residencias que aínda nonos teen, ben con persoal propio ou concertado co exterior. 11ª Que se incremente en forma sustancial, e coa rapidez que sexa posible, o persoal dedicado á comunicacin directa cos residentes: psicogos, animadores culturais e de participaci, persoas que os escoiten e distraian.... 12ª Que se considere a conveniencia de promover canto antes a eleccin democrática e posta en marcha das Xuntas de Goberno representativas dos usuarios de centros de día, residencias e demáis. 13ª Que efecte unha análise comparativa das plantillas de persoal das residencias en orde a replantealas con criterio máis lxico, acercando máis a ratio persoal /usuario nun mesmo tipo de residencias. Que considere a posibilidade de dictar normativa legal sobre plantillas de persoal nas residencias pblicas. 14ª Que efecte un exame a fondo sobre o réxime econmico e de precios con que hoxe funcionan as residencias que dependen a tolos efectos da Xunta, e se considere a necesidade de arbitrar frmulas máis coherentes e equitativas, a teor do apuntado no correspondente capítulo deste informe. 15ª Que con ese eventual novo réxime de precios se intente por unha parte evitar motivos de agravio comparativo entre os usuarios, e, por outra parte, se tean en conta o conxunto dos ingresos e rentas que os mesmos perciben, non s os provenientes da pensin. 16ª Que se considere a conveniencia de ter informados habitualmente s usuarios sobre o coste real dunha praza na residencia, detallando o porcentaxe do coste que eles aboan e o que está subvencionando a sociedade a través dos presupostos pblicos. 464 É un tipo de informaci que, se se efecta á vez con delicadeza e con transparencia, non ten por qué resultarlles humillante ou molesto, e contribuiría a mellor educarlles tamén a eles como cidadáns, axudándolles a practicar unha virtude sempre necesaria como a de ser agradecidos e a evitar ser, ás veces, desmesuradamente esixentes cos empregados. 17ª Que se estudie a oportunidade e conveniencia de que a Direcci de cada residencia puidese dispor dunha cantidade limitada de dieiro para pequenas reformas urxentes. Cantidade para gastos a xustificar (con tolos controles que se consideren necesarios), que lle liberase de ter que efectuar previamente tolos trámites e esperar permisos que ás veces acaban por non chegar a pesar da sa evidente necesidade e urxencia. 18ª Que se considere a conveniencia de efectuar unha revisi a fondo nas residencias pblicas de anciáns, a ver qué aspectos delas poden e deben ir actualizándose desde o punto de vista dun deseo máis axeitado ás necesidades das persoas de avanzada idade. 19ª Que se considere canto antes a necesidade de que aquelas residencias que aínda non contan con Regulamento de réxime interior ou o teen craramente desfasado, o elaboren ou actualicen á maior brevidade posible, o poan a disposicin dos seus usuarios e procuren que o coezan suficientemente. 7.3.3.2.Sobre reformas puntuais en determinadas residencias. 1. Á Consellería de Sanidade e Servicios Sociais. Sobre a Residencia de Carballo. 1ª Que procuren axeitarse os baos e aseos desta residencia, de forma que resulten máis funcionais e seguros para os usuarios. Sobre a Residencia de As Gándaras (Lugo) 1ª Que se promova tramitar con urxencia ante os organismos competentes a instalaci dun semáforo e paso de cebra para cruza-la vía de entrada/saída, a fin de evita-los serios perigos a que os usuarios desta residencia se ven sometidos. 465 Sobre a Residencia-Club La Milagrosa de Lugo 1ª Que se considere a necesidade de efectuar canto antes nesta residencia as reformas seguintes: instalar pasamanos nos pasillos e antideslizantes nas escaleiras; poer un par de ventiladores; arregra-los desperfeitos máis notorios no saln de actos. 2ª Que se considere actualizar canto antes o réxime de precios dos usuarios chamados "externos", de forma que se evite o agravio comparativo cos residentes internos. Sobre a Residencia de Monforte de Lemos 1ª Que se considere axeita-las habitacins da planta 3ª dunha forma semellante a coma o están as da pranta 2ª. 2ª Que se reformen os armarios roupeiros de modo que resulten máis amplos e reservados para garda-las pertenzas imprescindibles dos residentes. 3ª Que se adecen os baos e aseos,de forma que resulten máis funcinais e seguros. Sobre a Residencia de O Carballio 1ª Que se reformen os armarios roupeiros, de modo que resulten máis amplos e reservados para garda-las pertenzas imprescindibles dos usuarios. Sobre a Residencia de Castro Caldelas 1ª Que se procure correxir canto antes e a fondo o serio problema de humidades que ten desde a sa construcci esta residencia. 2ª Que se axeiten os armarios roupeiros, de forma que resulten máis amplos e reservados para garda-las pertenencias imprescindibles dos usuarios. Sobre a Residencia de Ponteareas 1ª Que se axeiten canto antes os baos e aseos, de forma que resulten máis funcionais e seguros pra os usuarios. 466 Sobre a Residencia de Marín 1ª Que se reformen os armarios roupeiros, de xeito que resulten seguros e suficientemente amplos para garda-las pertenzas imprescindibles dos usuarios. Sobre a Residencia de A Estrada 1ª Que se considere a necesidade e conveniencia de instalar pasamáns na segunda pranta. 2ª Que se instalen barras e bidés nos baos, a fin de que resulten máis funcionáis e seguros para os usuarios. 3ª Que se efecten as reparacins necesarias para evitar filtraccins de auga desde o exterior. Sobre a Residencia de O Meixoeiro (Vigo) 1ª Que se promova e xestione sen tardanza a instalacin dunha marquesina con bancos na parada de autobs que está fronte a esta residencia, de xeito que os usuarios da mesma non tean que estar esperando baixo o sol ou a choiva. 2. Ó Concello de Ribadeo sobre o Hospital-Residencia desta vila 1ª Que considere a conveniencia de, en diálogo coa comunidade relixiosa das Fillas da Caridade, busca-la maneira de redefini-lo status desta residencia, en orde a dotalo dunha maior clarificacin que permita deslindar mello-las responsabilidades de cada parte. 2ª Que como Concello e titular do centro considere a conveniencia de asumir máis activamente as responsabilidades que lle corresponden, por exemplo nestes dous aspectos: a) A atenci no orde econmico. b) A protecci dos dereitos humanos que os anciáns deben poder exercitar nunha sociedade democrática e pluralista. 467 7.3.3.3. Sobre residencias ilegais ou non legalizadas. Á Consellería de Sanidade e Servicios Sociais 1ª Que considere a conveniencia de desenvolver sen tardanza a Lei 4/1993, de 14 de abril, de Servicios Sociais nos aspectos referentes a este tipo de residencias con ou sen ánimo de lucro. 2ª Que se efecte todo o esforzo debido para que, sobre todo as residencias con ánimo de lucro e non legalizadas que poidan existir en Galicia, afloren á superficie de modo que queden sometidas a controles legais en canto a calidade dos servicios que prestan, medida en que se respetan en eles os dereitos dos anciáns, etcétera. 7.3.4.Sobre rehabilitacin de vivendas de anciáns. 1.Conxuntamente á Consellería de Sanidade e Servicios Sociais e á de Política Territorial, Obras Pblicas e Vivenda. 1ª Que consideren a posibilidade de, en forma coordinada tal vez a través da Direccin Xeral de Servicios Sociais e do Instituto Galego de Vivenda e Solo, promover un plan práctico de actualizacin e rehabilitacin de vivendas de anciáns que viven sos, en orde a ir axeitándoas ás novas necesidades que provoca a disminuci de facultades nas persoas de idade avanzada. Nesta proposta non estamos pensando nuns costos financieiros desmedidos, senn en algo sinxelo e til á vez, como pode ser para os anciáns o instalar alg tipo de pasamáns no pasillo, barras e asideiros no bao, materiais antideslizante no chan e escaleiras, bombillas de color máis visible, nmeros de tamao maior en portas e portales, un timbre máis sonoro, tal vez un teléfono que faga posible a instalacin do servicio de telealarma. E non se trataría tanto de instalarlles gratis estas melloras (tal vez si máis necesitados), como de informarlles con coecemento de causa acerca da sa conveniencia e ventaxas. E consideramos por outra parte que o coste econmico ocasionado podería ser total ou parcialmente compensado co que tal vez se aforrase noutros capítulos de gastos, como poden ser operacis e presis por roturas de cadeiras, consultas e gastos sanitarios relacionados coa vista e o oído, ocupaci de camas en hospitais, prazas nas residencias, etcétera. 468 7.3.5.Sobre preparaci para a xubilaci e aproveitamento da experiencia dos xubilados. 1. Ós dirixentes sindicais 1ª Permitímonos recomendar dirixentes dos sindicatos que, negocia-los convenios colectivos dos traballadores se tean tamén en conta os problemas específicos dos que están primos a xubilarse. 2. Ós dirixentes empresariais 1ª Permitímonos recomendarlles que,entre os cursos de formaci do persoal, incluan tamén cursos de preparaci dos seus empregados para a xubilacin. Igual recomendaci permitímonos facerlles dirixentes de empresas tanto pblicas como privadas. E sobre todo a aquiles que, por estar sufrindo crises especiais, se ven abocados a xubilar anticipadamente a unha parte dos seus traballadores (caso tan frecuente en Ferrol nos ltimos anos). 3 Conxuntamente ás Consellerías de Sanidade e Servicios Sociais e de Industria e Comercio 1ª Que se considere a oportunidade e conveniencia de coordinarse para fomentar en Galicia iniciativas que axuden xubilados a sentirse tiles na sociedade e a ésta a aproveita-la experiencia acumulada por aquiles. Pensamos, por exemplo, en experiencias como a que, baixo as siglas SECOT (Seniors Espais para a Cooperaci Técnica) puxeron en marcha conxuntamente o Círculo de Empresarios e o Instituto da Mediana e Pequena Empresa. Esta experiencia oriéntase a que os executivos xubilados presten voluntariamente asesoramento técnico sobre todo empresarios que empezan. 7.3.6.Sobre política familiar en relacin cos anciáns. Ás Consellerías de Sanidade e Servicios Sociais, Familia, Muller e Xuventude, e de Economía e Facenda conxuntamente. 1ª Que se considere a conveniencia de, en colaboraci entre as tres Consellerías e dentro do ámbito de competencias que lles é propio, establecer un sistema de incentivos para que as familias sigan tendo con elas s seus propios anciáns. 469 Incentivos que deberían ser en todo caso sociais, pero tamén poderían ser econmicos en aquiles casos en que a situaci de necesidade (pensin moi baixa do ancián, baixos ingresos do conxunto familiar...) así o esixese. 2ª Que fagan oir a sa voz e aporten a sa colaboraci para que estes incentivos, por exemplo fiscal, se amplien desde os niveis nacional-estatal e aínda comunitario-europeo, valéndose para iso das correspondentes Conferencias Sectoriais e demáis foros en que se define a vontade supraautonmica en materia de políticas de vellez. 3ª Que se considere a necesidade e conveniencia de establecer un sistema específico de incentivos e axudas para aquelas familias, que reuníndo as condicins apropiadas, estén dispostas a acoller na sa casa e familia a un ou varios anciáns que se houbesen quedado sen familia propia. 7.3.7. Sobre centros intermedios entre a familia, a residencia e o hospital. Á Consellería de Sanidade e Servicios Sociais 1ª Agora que os Servicios Sociais foron administrativamente integrados na Consellería de Sanidade, se considere a conveniencia de empezar a poer en marcha sen demora centros intermedios entre o hospital e a familia, os chamados centros sociosanitarios onde poidan ser atendidos os anciáns que xa non necesitan ocupar unha praza no hospital, con toda a tecnoloxía especializada e elevado costo que acarrea, e sen embargo, polas razs que sexa, tampouco poidan aínda volver ás sas casas. 2ª Que así mesmo se considere a necesidade e conveniencia de construir residencias de estancia corta, onde as familias que habitualmente coidan na sa casa anciáns poidan internalos en forma transitoria mentras se toman unhas breves vacacis, se restablece dunha enfermidade a persoa máis adicada a iles, efecta unha viaxe necesaria, etcétera. 7.3.8.Sobre o papel que poden xoga-los medios de comunicaci social. 1. Á CRTVG 1ª Recomendámoslle que nos seus medios, tanto radiales como televisivos, preste a suficiente atencin problemas específicos das persoas de idades avanzadas. E esto tanto con programas especializados sobre estos temas como, máis 470 xenéricamente, tendo en conta as necesidades, psicología e nivel cultural prevalente entre a poboaci anciá no mesmo tratamento do conxunto dos programas. 2. Ós medios de comunicaci en xeral Como xa fixemos no punto 6.5. (Conclusins), permitímonos insistir aquí sobre o papel insustituible que poden desempear en orde a difundir toda a problemática referente ás persoas de idades avanzadas, tan numerosas en Galicia, así como á divulgacin de solucis para asegurar unha vellez digna nosos maiores. ANEXO ESTADO E SOCIEDADE, NA TAREFA DE ASEGURARUNHA VELLEZ DIGNA ÓS NOSOS MAIORES. 471 NOTA PREVIA Este texto contén a ponencia que, sobre o mesmo tema, presentou o Valedor do Pobo como aportaci ás VIII Xornadas de Coordinaci entre Defensores del Pueblo, celebradas en Madrid os días 23 e 24 de setembro de 1.993. Pensada entn con perspectiva de Estado espaol no seu conxunto -o noso Estado das autonomías- e enmarcada dentro das política de vellez que vieron desenvolvéndose sobre todo na Europa occidental á que pertencemos, foi logo recollida, xunto coas demáis comunicacins e ponencias, nun libro editado polo Gabinete de Estudios del Defensor del Pueblo. Ó incluila agora neste informe sobre a situacin dos anciáns en Galicia, optamos por respetar a sa mesma literalidade de entn, limitándonos a traducila galego. 1.INTRODUCCIÓN Intentamos abordar nesta comunicacin un dos temas centrais cando se trata de establecer políticas axeitadas para a vellez. Na gran tarefa que a todos compete, de asegurar unha vellez digna nosos maiores, ¿qué papel debe xogar o Estado e cal convén deixar á iniciativa da sociedade mesma?. A cuestin sobre o tamao do Estado é tema de vivísimo debate na cultura político-social do noso tempo. É o que con frecuencia se presenta como alternativa sector pblico-sector privado. Aquí referímonos a este tema, pero acotándoo campo dos servicios para a vellez. Por Estado entendemos aquí o conxunto das administracis pblicas que poden prestar servicios para a vellez: tanto a Administraci central como a autonmica e a local. Baixo o concepto de "sociedade" ou sector privado englobamos, dunha parte individuos e asociacis privadas con fíns non lucrativos (familia, amigos, comunidades de vecios, voluntariado...) dispostos a prestar axuda ás persoas maiores. Doutra parte incluímos tamén ás empresas e organizacis privadas con ánimo de lucro, que consideran as necesidades das persoas maiores como unha demanda comercial máis e tratan de responder a ela ofrecendo determinados productos: fondos de pensis, residencias, centros de recreo, asistencia a domicilio.... Partimos do feito de que as persoas maiores no seu conxunto, a medida que entran na ancianidade e van perdendo capacidade de valerse por si mesmas, necesitan recibir axudas especiais. Entn preguntámonos qué tipo de axudas deben prestarlles as administracis pblicas, nos seus diversos niveis, e cales deben recibir da sociedade mesma. 472 2.NO CONTEXTO EUROPEO Espaa non pode hoxe plantexarse este problema sen ter en conta o contexto europeo. Básicamente por das razs. Unha, porque á larga será inevitable que a Unin Europea, á que pertecemos, trate de converxer tamén nas sas políticas sociais, incluída a de vellez. E outra porque varios países europeos teen unha experiencia máis larga cá nosa en canto se refire a políticas de vellez. Son países que experimentaron primeiro (entre 5 e 20 anos antes) o acelerado crecemento no nmero e procentaxe de persoas maiores, e desenvolveron toda unha serie de accis para afrontar este novo fenmeno social. Ás sas experiencias pennos valer hoxe a ns como fonte de inspiraci nuns casos, e noutros como exemplo dos erros en que non convén caer. 2.1. Ds tradicis culturais diferentes. As políticas de vellez son parte dos diferentes sistemas sociais que se foron configurando en cada país. Intentando simplificar, podemos reducir a dous modelos globais as políticas europeas de vellez, en canto se refire peso que nelas tiveron o Estado e que desempeou a iniciativa social. Un sería o modelo anglosaxn, desenvolvido sobre todo en Gran Bretaa e Estados Unidos. É un sistema de tradicin máis ríxidamente liberal-conservadora, con un papel máis pequeno do Estado e maior da iniciativa privada. O outro modelo é o xerado nos países da Europa continental, onde as políticas socialdemcratas e democristianas influiron en configura-lo que se chamou Estado de benestar. Nestes timos o Estado desempeou un forte protagonismo nas políticas sociais e de vellez. Aínda que de feito, cada un destes modelos influíron no outro, intercambiándose aspectos recíprocamente. Así, hai países na Europa continental nos que o sistema social e política de vellez recolleron un maior grao de elementos da tradicin anglosaxona e, a sa vez, o sistema anglosaxn incorporounos das políticas sociais eurocontinentais. Esto sucedeu, fundamentalmente, porque alternarse no poder os diversos partidos políticos estos tenderon a introducir reformas sociais inspirados na sa propia ideoloxía. Pero todo isto nonos impide seguir referíndonos, aínda que de modo moi xeral, dous modelos globais antes mencionados. Vexámolo de forma un pouco máis pormenorizada. 2.2. Desenvolvemento do sector privado con fíns non lucrativos. 473 Existe en diversos países europeos "unha forte tradicin cultural de participacin voluntaria e gratuíta na vida social"; concretamente na prestaci de servicios para as persoas de idade máis necesitadas (1). No caso do Reino Unido existe tamén unha vasta tradicin de axuda privada ás persoas maiores, pero con dous matices que a diferencian netamente da tradicin italiana. O seu espíritu é máis de tipo filantrpico-secular e á sa organizaci máis informal. Por outra parte, foron con frecuencia as mesmas autoridades locais e municipais as que promoveron a organizacin das familias, amigos, vecios e o voluntariado para prestar esta axuda s anciáns. Os programas de asistencia comunitaria así postos en marcha, incluídos os de axuda a domicilio, caracterizáronse polo pragmatismo e o coecemento das necesidades reais en cada caso. De feito, foi sobre estas redes informais sobre as que puideron desenvolverse os programas de "asistencia comunitaria" oficialmente promovidos desde 1971. Alemania Occidental é outro país onde a iniciativa privada sen ánimo de lucro veu tendo un papel importantísimo na asistencia á vellez. Tanto é así, que a Constitucin e as leis federais tiveron que consagrar nos seus textos o principio de subsidiariedade, segundo o cal as autoridades pblicas s terían dereito a crear servicios socias no caso de que as asociacis privadas nonos creasen. De feito creáronse relativamente moi poucos servicios pblicos. A iniciativa privada funcionou con recoecida eficacia, e de das formas fundamentais. Unha a través de organizacins de beneficencia, que lograron poer en marcha unha densa rede profesionalizada de axudas a domicilio. Outra, complementaria da anterior e non profesionalizada, formada por famlliares, amigos, vecios dos anciáns e persoas activas do barrio, que con unha organizacin moito máis sinxela pero cocendo mellor cada caso, ocanse de responder a necesidases máis específicas. Nestes países e noutros que poderían mencionarse (como Suiza), a iniciativa privada voluntaria veu xogando ata fai pouco un papel importantísimo na atencin anciáns. Sen embargo os que vieron prestando estas axudas, individuos e asociacis, son conscientes hoxe dos dous grandes interrogantes que se lles presentan. Dunha parte, co responder ás necesidades dun alto e aínda crecente nero de anciáns que duran cada vez máis tempo. Doutra, enctranse cos profundos cambeos de todo orde que está experimentando hoxe a familia, fonte ata agora da maior parte das atencis e axudas prestadas anciáns. ¿ En qué grao e de que formas deberán ser relevadas polos poderes pblicos?. 2.3. Forte desenvolvemento do sector privado con ánimo de lucro en Estados Unidos e Gran Bretaa. 474 Pero onde máis se advirte a impronta da cultura liberal de tradici anglosaxona é na importancia que, en Estados Unidos e Gran Bretaa, foi adquirindo a empresa privada con ánimo de lucro en orde a desenvolver servicios á vellez. A ideoloxía social dominante en Estados Unidos tendeu a reafirma-la creencia segundo o cal os individuos son responsables das sa propias condicis de vida e, polo tanto, son tamén quenes deben preve-lo necesario para a sa vellez. Esta teoría recibiu orixinalmente a sa lexitimacin do calvinismo teolxico, segundo o cal o triunfo profesional e econmico constitue un signo de que o home está predestinado á salvaci. Tal presi ideolica, de orixen protestante primeiro e liberal desps, aplicada ás preculiares condicis histicas en que se produxo o desenvolvemento econmico de Estados Unidos, contribuiu decisivamente a xerar o espíritu de empresa de aquél país e sobrevalorar socialmente home que logra "facerse a sí mesmo". O reverso da moeda foi a tendencia social a minusvalorar e aínda culpabilizar que, por estar naturalmente menos dotado ou porque os avatares da vida lle son adversos, non logra trunfar. Esta ideoloxía social facilitou grandemente o desenvolvemento dun gran complexo médico-industrial, así como de servicios para anciáns prestados por empresas privadas. Servicios que cubren exclusivamente, claro está,a "demanda solvente", é dicir, as necesidades de aquiles anciáns e familias que poden pagar. Sobre todo nos períodos en que gobernou a nivel federal o Partido Republicano, facilitouse que incluso os organismos municipais que surxiran para axudar á vellez fosen progresivamente absorbidos por entidades comerciais; mentras os servicios do sector pblico íbanse reducindo cada vez máis. Tanto no ámbito estríctamente sanitario como no asistencial xeral, o desenvolvemento así conseguido polas empresas privadas de servicios comerciais para a vellez foi indiscutible. Non obstante, a medio prazo este sistema foi merecendo tamén fortes críticas entre analistas dos propios Estados Unidos. Uns vieron denunciando que as axudas e financiacis pblicas dadas a institucis que acollen a anciáns pobres, acabaron servindo mellor intereses de quenes administran esas institucis que dos anciáns por elas acollidos. E, máis en xeral, que se acabase deixando sen asistencia a mills de anciáns que nin viven en tal extremo de pobreza que podan acollerse servicios da beneficencia pblica, nin perciben unha pensi ou teen os aforros suficientes como para pagarse os servicios ofrecidos polas empresas privadas. De feito, hoxe existe unha forte corrente social en Estados Unidos que esixe poderes pblicos tomar medidas para que o conxunto dos cidadáns, neste caso os anciáns, non poidan encontrarse sen cobertura para as sas necesidades esenciais. A mesma campaa electoral do actual presidente Bill Clinton baseouse na promesa de políticas máis solidarias; concretamente a de crear un verdadeiro Servicio Nacional da Sade. Pxose así de manifesto que, ata agora, o país máis poderoso e rico da terra tia uns 37 mills de cidadáns sen cobertura sanitaria, moitos deles anciáns. 475 Coincidindo coa política levada a cabo en Estados Unidos pola Administracin republicana de Reagan-Bush, a Administraci conservadora de Margaret Thatcher dictou medidas en Gran Bretaa para fomenta-las iniciativas do sector privado con fins lucrativos. Aproximadamente a mitade das persoas que concertaban con empresas privadas a previsi para a sa vellez chegaron a percibir un subsidio da Asistencia Pblica para facer frente a estas cuotas e gastos. A consecuencia foi que a Asistencia Social (pblica) converteuse no Reino Unido no principal motor de desenvolvemento das institucis privadas. O maior crecemento deste sector privado con ánimo de lucro prodxose na proliferaci de centros de repouso e coidados de larga duraci para as persoas de idade avanzada. Hoxe este tipo de asistencia préstase xa en maior medida no sector privado que no sector pblico. As críticas principais que se lle fan a este sistema van en das direccins. Díse que, por unha parte, aumentou desorbitadamente os gastos do Ministerio de Sanidade e Seguridad Social, en vez de disminuilos e racionalizalos como se anunciara que sucedería. Por outra parte, critícase tamén que, como era de esperar, está contribuindo a exacerba-las diferencias sociais en canto a perspectivas para a vellez. Perante o verán de 1993 suscitouse na prensa británica unha ampla polémica con motivo de que varios pacientes morresen mentras sufrían unha discriminante postergacin nas listas de espera de operacis dos hospitais pblicos. Nalgn destes casos, a discriminaci impuxelles por ser fumador. Pero a polémica puxo de manifesto que s tia asomado a punta dun iceberg, encerrando a parte oculta un dos rostros máis perversos dunha política social presentada con criterios unilateralmente economicistas. Subose entn que, desde facía máis dunha década, as persoas maiores de 60 anos vian sendo sistemáticamente discriminadas nos hospitais pblicos, xunto con outros grupos como os fumadores, os bebedores ou os obesos. 2.4. Maior protagonismo do Estado noutros países europeos. En canto s países da Europa continental, o sector privado con fíns lucrativos foi tradicionalmente moi minoritario en commparaci co sector pblico e coas institucis privadas con fíns non lucrativos. Ademáis dos casos de Italia e Alemania Occidental, xa mencionados, poderíamos aquí citar como exemplos os de Dinamarca e Holanda. Dinamarca é definida como "o contraexemplo inglés" no traballo de investigaci que vimos seguindo para esta comunicacin (2). Como en xeral os países escandinavos, nos que histicamente surxíu o chamado Estado de benestar, Dinamarca conta cunha gama completa de institucins e servicios de carácter estatal, tamén en materia de vellez. Dinamarca centrou os seus esforzos na intervencin do Estado e en asegurar para tolos anciáns uns servicios 476 básicos do mellor nivel posible. E eso tanto nos servicios sanitarios como na política de vivendas para persoas de idade avanzada ou a asistencia a domicilio. Holanda é outro dos países paradigmáticos nos que, a partir da Segunda Guerra Mundial e sobre todo cara s anos sesenta, chegouse a considerar como ideal a instauraci dun sistema estatal de asistencia "desde o berce ata a tumba". Encanto servicios para a vellez, ésta vontade de intervencin do Estado tradxose nunha decidida profesionalizacin e acento posto no seu carácter de servicio pblico. Ó volcarse os esforzos e recursos no sector pblico, a iniciativa privada con ánimo de lucro reduciuse mínimo; pero tampouco se desenvolveron moito as redes informais e as asociacis privadas de axuda á vellez con fíns non lucrativos. 2.5. Novos debates e buscas na actualidade. Pero máis alá das ideoloxías, as novas realidades actuais vieron impoendo, un pouco por talas partes, unha maior conciencia das limitacis. Hoxe pese dicir que, en materia de políticas para a vellez ning país estaría disposto a asegurar que ten o problema satisfactoriamente resolto. Ó aumentar aceleradamente o nero de anciáns e a duraci da vida media, os gastos de vellez disparáronse. Doutro lado, a crise econmica acentuouse e prolongouse máis do previsto. Todo esto tradxose nunha crise fiscal dos Estados, que encontran cada vez maior dificultade para conter o gasto pblico dentro de límites compatibles cunha economía sana. Iso contribuiu a suscitar críticas contra o concepto mesmo de "Estado de benestar" Doutra parte, estanse a facer tamén patentes os efectos negativos dunha política liberal a ultranza, en canto ás sas consecuencias sociais. Se é obvia a sa contribuci para facer á sociedade máis competitiva no econmico, tampouco se escapa que tende a facela menos solidaria e compasiva así como, consecuentemente, menos cohesionada. As críticas que hoxe recibe desde unha perspectiva social a experiencia británica van neste senso, e en Estados Unidos os proxectos de reforma social da Administraci Clinton tenden asi mesmo a correxir estos efectos considerados perversos. A maior rapidez e facilidade con que hoxe circulan as informacins duns países a outros, e duns continentes a outros, obriga a todos a relativiza-las sas propias experiencias comparalas coas dos demáis. Permítenos incluso darnos conta de que, en materia de políticas de vellez, hai aínda moito que investigar e experimentar. Sistemas que onte parecían pioneiros hoxe están xa efectuando a sa autocrítica. Este é un dos campos en que se fai patente que non existen panaceas. O que resulta fácil de comprender tratándose dun fenmeno social aínda demasiado recente. 477 Incluso nos países da Europa continental, o novo principio que se foi adoptando formase como "axudar a axudar". É dicir, axudar individuos e institucins que estén dispostos a colaborar na axuda ás persoas de idade avanzada, como complemento dos servicios que as administracis pblicas prestan a este sector de poboaci. O resultado é que iniciativa pblica e iniciativa privada, sen exclui-la desenvolvida con ánimo de lucro, se consideran hoxe complementarias e non necesariamente antitéticas. 2.6.Centralizacin - descentralizacin. Outra aparente disxuntiva que se ven plantexando é a de si os servicios sociais para a vellez convería que estivesen centralizados ou descentralizados. Nesto, as experiencias de cada país acostuman a estar máis ben relacionados co seu propio sistema político-administrativo. Así, o Estado central desempeou un papel moi importante en políticas de vellez nos países do norte de Europa: Dinamarca, Suecia, Países Baixos. Sen embargo, nun país federal como Alemania, ou rexionalizado como Italia, os gobernos dos estados federados ("lander") e as rexis acostumaron a asumir o papel principal. En Alemania é competencia do Parlamento federal promulga-las leis-marco comns a todo o país, mentras os servicios sanitarios e sociais quedan en mans dos "lander" e os municipios. No caso de Italia, desde 1978 son as rexis as que fixan a normativa legal e xestionan a maior parte dos servicios tanto sanitarios como sociais. Non obstante, nos ltimos anos o Estado central tendeu a intervir cada vez máis na política sanitaria. O Reino Unido ten dunha parte o "National Healfh Service" ou sistema central sanitario e de servicios sociais, que financia un mínimo de coidados correntes para as persoas de idade avanzada; e de outra parte servicios como a asistencia a domicilio e os hospitais de día, que corren por conta das autoridades locais. Francia mantén a Seguridade Social centralizada e colocada baixo a tutela do Estado. Sen embargo, sobre todo a partir de 1.982, a sa xestin tendeu a descentralizarse. Hoxe son os departamento os que asumen a maior parte dos servicios sociais, ademáis de correr cos gastos das persoas de idade avanzada colocadas en istitucis de beneficencia. 2.6.1.En busca dun equilibrio diferente. 478 O característico hoxe é que, case en todas partes, estase buscando un novo equilibrio entre as ventaxas da centralizaci, que tamén as ten, e as da descentralizaci. Á descentralizacin recoecénselle ventaxas como a dun mellor coecemento das necesidades e posibilidades no ámbito local; unha maior flexibilidade para adapta-la oferta á demanda; unha maior facilidade para comunicarse entre responsables políticos e usuarios dos servicios sociais; un menor perigo de rixidez á hora de introducir innovacins. Á centralizaci en máns do Estado atribeselle unha maior capacidade para controla-lo gasto pblico. Pero recoécese así mesmo a conveniencia de que mantea un certo poder normativo, en orde a asegura-los niveis imprescindibles de homoxeneidade nos servicios e evitar desigualdades indebidas entre cidadáns de distintas rexis. 2.7. Recapitulaci. Resumindo, podemos dicir que as políticas de vellez, e o papel que Estado e sociedade vieron desempeando nestas políticas foron froito da historia de cada país. Das condicins político-sociais imperantes en cada un deles; do seu nivel de desenvolvemento econmico; da sa tradici cultural e ata relixiosa. A partir sobre todo da Segunda Guerra Mundial, fronse desenvolvendo en Europa dous feitos que ian a resultar decisivos. Dunha parte acelerouse fortemente o nero de anciáns e a duraci media da vida, ata converti-la lonxevidade nun verdadeiro fenmeno social. Doutro, foronse pondo en marcha as institucins que darían lugar á formaci da Comunidade Econmica Europea. Neste momento aínda non se pode en absoluto falar dunha "política europea de vellez" propiamente dita; como non existe aínda unha Europa unida no político e o social. Pero é obvio que a medida que se avance cara a unin Europea a "Europa social" non poderá tampouco eludirse. En cada un dos países iránse tendo en conta cada vez máis as experiencias levadas a cabo nos outros, tanto pola inspiraci que poidan aportar como para non incidir nos mesmos fracasos. Isto pode resultarnos especialmente til espais, que tivemos que afrontar cuns anos de retraso respecto doutros países máis desenvolvidos tanto o fenmeno social dos anciáns como a nosa integraci en Europa. 3.O CASO DE ESPAÑA. 479 Espaa ven sendo desde fai algns anos un dos países europeos, e aínda do mundo enteiro, en que máis se acelerou o ritmo de envellecemento demográfico. Basta recordar respecto que si no ano 1900 o porcentaxe das persoas maiores de 65 anos era no noso país o 5,2 por centro do total da poboaci e en 1980 alcanzaba o 10,9 por cento do total, no censo de 1991 este porcentaxe ascendía xa 13,7 por cento. Si ben é verdade que dentro da mesma Espaa os porcentaxes de persoas maiores se distribuían de forma fortemente desigual entre as diversas comunidades autnomas. Aí, as de Arag ou Castela e Len (con un 18,3% e 18% respectivamente) doblaban prácticamente o porcentaxe doutras como a Comunidade Canaria (9,3%). 3.1.Peculiaridades importantes no noso país. Pero si na acelaraci do envellecemento demográfico Espaa se achega xa países máis desenvolvidos de Europa, a nosa historia social discorreu, como non podía ser menos, condicionada por importantes peculiaridades que diferenciaron a nosa historia en xeral. Velaquí algunhas destas peculiaridades. Primeiro. Ademáis das das causas que directamente provocaron en calquera país desenvolvido o envellecemento demográfico, o descenso da natalidade e o descenso da mortalidade, este envellecemento poboacional estivo así mesmo condicionado en Espaa pola emigraci de moitas persoas de idades medias (idades de traballar e de procrear). Emigraci que se produxo tanto dunhas rexins cara outras como cara países extranxeiros. Segundo. A larga permanencia de Espaa baixo unha dictadura política, de signo ademáis fortemente centralista. Isto non podía senn condicionar fortemente o papel do Estado, así como a participaci da sociedade nas políticas de vellez. Terceiro. O noso propio nivel de desenvolvemento econmico, como condicionante do desenvolvemento social. Cuarto. En parte como consecuencia de todo iso, o feito de que o crecemento acelerado do nmero de anciáns tivese lugar en Espaa, como xa expresamos, con un certo retraso respecto dos países máis industrializados. 3.2. A Constituci espaola e as políticas de vellez. 480 En relaci co tema desta comunicaci, a Constituci espaola de 1978 caracterízase noso xuício por catro notas. A defensa sen reservas da liberdade e a democracia como sistema de convivencia político-social, o que á larga debería alenta-la participaci da sociedade na soluci dos seus propios problemas. Unha concepci progresista do Estado no sentido de que éste debería impulsar políticas sociais, e máis en concreto políticas de proteccin á vellez. A configuracin deste como Estado das Autonomías, o que permite políticas de vellez fortemente descentralizadas e áinda diferenciadas. A garantía de que se asegurará unha solidaridade interterritorial básica, co que se evitará que as diferentes políticas de vellez xeren desigualdades sociais inaceptables entre unhas comunidades e outras. 3.2.1.No seu articulado concreto. É o artigo 50 da nosa Constitucin o que, de forma máis concreta e directa, se refire ás persoas maiores. Neste artigo comprométese poderes pblicos a garantir "a suficiencia econmica cidadáns durante a terceira idade", e díse que isto se fará "mediante pensins axeitadas e periicamente actualizadas". Estos mesmos poderes pblicos responsabilízanse de promove-lo benestar dos anciáns "mediante un sistema de servicios socias que atenderán seus problemas específicos de sade, vivenda, cultura e ocio". Por poderes pblicos enténdese obviamente os do Estado, concepto que, como é sabido, na nosa Constitucin sase de das formas distintas: unhas veces referíndose á Administracin central e outras conxunto das administracis pblicas. Outros artígos íntimamente relacionados co 50 da Constitucin son o artigo 41, sobre a Seguridade Social; o 43, sobre o dereito á sade; o 47, sobre o "dereito a disfrutar dunha vivenda digna e axeitada"; o artigo 18.1, sobre o dereito honor e á intimidade. 3.2.2.Á luz do Título VIII. Pero todos estos artigos teen que ser lidos á luz do Título VIII da mesma Constitucin, onde se distriben os poderes do Estado entre os seus diversos niveis. Os artigos máis importantes a mencionar neste título son o 148.1.20, en que se establece que as comunidades autnomas "poderán" asumir competencias en materia de asistencia social. De feito, os estatutos de autonomía respeitivos asumiron legalmente estas competencias, que logo lles foron transferidas pola Administracin central. 481 No artigo 149 establécense as competencias exclusivas do Estado entendido como Administraci central. Entre estas reservánselle competencias xerais básicas en materia de "sanidade exterior" (punto16); e en canto á "lexislaci básica e réxime econmico da Seguridade Social", remarcando que esto é "sen prexuício da execucin dos seus servicios polas comunidades autnomas". En conxunto pese dicir que a Constitucin espaola prefigura noso como un dos Estados máis amplamente descentralizados de Europa. No que a políticas sociais se refire, as comunidades automas poden chegar a ter competencias sumamente amplas, entre propias e delegadas. Cunha condici: a facultade sque se reserva en exclusiva Estado central (artigo141.1) de "regula-las condicis básicas que garanticen a igualdade de tolos espaois no exercicio dos dereitos e o cumplimento dos deberes constitucinais". Pero volvamos tema central desta ponencia. ¿ Qué papel vieron cumprindo e poden chegar a cumprir as administracins pblicas espaolas e qué servicios convén que desenvolva a sociedade como tal en materia de políticas de vellez?. 3.3. Un innegable protagonismo do Estado, que sen embargo admite lecturas diferenciadas. Non cabe dbida que a nosa Constitucin confire Estado un forte protagonismo en materia de políticas de vellez. Protagonismo en canto a garanti-lo sistema de pensis, que ha de desempear sobre todo a Administraci central. E protagonismo en canto a promove-los servicios asistenciais, que comparten en moito maior grao as administracis autonmica e local. Non obstante, este innegable protagonismo do Estado admite lecturas e, sobre todo, modulacis moi diferentes. A "suficiencia econmica" que os poderes pblicos deben garantir anciáns é en primeiro lugar un concepto bastante xenérico. A accin do Estado en "axeitar" e "actualizar" as pensis, pode ser complementada, como xa se está facendo, co fomento dos fondos privados de pensins a través da desgravacin fiscal. O Estado comprométese na Constituci a "promover" o benestar dos anciáns "mediante un sistema de servicios sociais". Pero promover non implica necesariamente que o Estado tea que crear por sí mesmo esos servicios, e menos aínda que deba sempre xestionalos. No mesmo artigo 50 mecianse as "obrigas familiares" como algo do que o Estado non vai a dispensar ou sustituir. E, desde logo, o que o Estado nunca pode facer é algo que fomente a deixadez da sociedade. 482 3.4.Hoxe non caben plantexamentos dogmáticos. O que hoxe non cabe é facer plantexamentos dogmáticos sobre o tema. Que si debe ser o Estado ou debe se-la sociedade os que atendan nosos maiores. Estado e sociedade son insustituibles; pero o papel de cada un deles pode cambiar moito. Unha sociedade máis desenvolvida, con maior capacidade de iniciativa, pode hoxe facerse cargo de servicios que antes s poía en marcha o Estado. Polo contrario, cando a familia falla ou non existe, e o voluntariado tampouco funciona, o Estado ten que responsabilizarse de cubrir unha serie de necesidades. O que o Estado non pode, a nivel da conciencia de hoxe e coa Constitucin na man, é desentenderse dos mltiples problemas que leva consigo a vellez. Tampouco pode asumir por si mesmo toda a carga econmica e asistencial que hoxe presenta a vellez como fenmeno social. O Estado excesivamente protector hoxe está en vías de superaci, como o demostra a crise fiscal que se acusa un pouco por todas partes. Como o está tamén o Estado liberal ultranza, que pretendía abandonar a sorte dos individuos en mans do simple mercado. Pero tamén a sociedade, e máis concretamente a familia, está sufrindo profundas transformacis que lle impiden cumpri-lo mesmo papel que antes. A maior movilidade laboral e a crecente incorporacin da muller traballo fora da casa, fan que en moitos casos as familias xa non poden facerse cargo dos anciáns como soían. Por outra parte, os anciáns teen hoxe unha maior autonomía econmica, debido á mellora e universalizaci das pensis, o que leva a moitos a preferir vivir independentes o maior tempo posible aínda que iso lles supoa vivir sos. Ademáis de que, chegar a idades máis avanzadas ou coa sade especialmente deteriorada, as axudas que os anciáns necesitan esixen unha especializacin que a familia soa non pode prestar. 3.4.1.A sociedade pagao todo. 483 Con frecuencia olvídase que a sociedade é, en ltimo termo, a que o pago todo. Ben sexa directamente ou por vía de impostos. E o esquencer este dato elemental é unha das causas de que ás veces se incurrira en plantexamentos ideolicos ríxidos. Parecen esquecelo os cidadáns, cando esixen da Administraci cada vez máis e mellores servicios pblicos como si o de "pblicos" se identíficase con "gratuitos". E o esquencen ás veces os partidos políticos, cando fan ofertas electorais de servicios e máis servicios como si fosen "regalos" á sociedade. Tratándose de servicios para a vellez, o problema non é tanto se debe ser o Estado o que os preste ou debe se-la sociedade; o problema é, sinxelamente, cáles ou cantos debe prestar cada un. E iso depende máis ben, en cada caso, do nivel de desenvolvemento econmico-social alcanzado e a tradici cultural de que se nutre cada sociedade. Desenvolvemento e tradicin que, no caso espaol, pode incluso variar moito dunhas comunidades a outras. 3.5.O que ven sucendendo na práctica. Na práctica, a realidade espaola veuse caracterizando por algunhas notas que, moi esquemáticamente, poderíamos resumilas como segue. Tradicionalmente, a iniciativa social organizada foi máis ben escasa. O voluntariado social propiamente dito apenas se desenvolveu. Entre as organizacis privadas de fins non lucrativos, hai que mencionar por exempro o labor relixioso-asistencial levada a cabo desde finais do seculo XIX polas Hermanitas dos Anciáns Desamparados. Como o seu nome indica estivo dirixida anciáns marxinados, e as sas residencias funcionaban sobre todo no ámbito urbano. Avanzado este seculo, as caixas de aforros foron destinando fondos da sa "obra social" a construir centros ou clubes para xubilados. Estaban pensados sobre todo como un incentivo os seus empregados e clientes. Tamén foron surxindo en diversas partes de Espaa algunhas residencias e servicios para anciáns fundados por patronatos. En segundo lugar hai que dicir que o peso principal veuno levando, con moito, o Estado. Ó menos en estos tres campos: as pensis, a cobertura sanitaria e a creaci de servicios sociais (residencias, centros de día, vacacis...). Hoxe Espaa é un dos poucos países que extendeu o sistema de pensins a tolos anciáns e o sistema sanitario a toda a poblaci. O numero de pensionistas espaois é xa de máis de 6,5 millns en 1993. E en canto esforzo por mellorar e actualiza-las pensins penos dar idea o feito de que nos ltimos once anos o gasto global das mesmas pasou de 1,31 bills de pesetas (1982) a 5,5 bills (en 1993). E aínda hoxe, en medio dunha grave crise econmica e imperiosa necesidade de reduci-lo gasto pblico, o que se discute non é si as pensis han de seguer actualizándose, senn se se fará tendo en conta a inflaci contrastada ou a inflaci prevista. 484 Respecto das pensins hai que consignar aquí dous aspectos. Un, que por término medio seguen sendo bastante desiguais entre unhas comunidades autnomas e outras. Así, se a pensin media de xubilacin é no ano 1993 de 55.600 pesetas para o conxunto de Espaa, no caso de Madrid alcanza as 64,100 pesetas mentras en Galicia a media baixa ás 47.700. (O que se debe, aclarémoslo, diferentes traballos e tempo de cotizaci efectuados como termo medio en cada comunidade). Pero en segundo lugar é de xusticia dicir que o Estado das Autonomías está cumprindo ben neste campo, como o preveu a Constitucin, o deber de asegura-la solidaridade econmica interterritorial. A través da caixa nica da Seguridade Social, o superávit nas cotizacins que se da en certas comunidades automas está axudando a cubrir o déficit doutras. (O que por outra parte tamén é de estricta xusticia, se se ten en conta que non poucos traballadores das primeiras son naturais das segundas e con frecuencia regresan a elas cando se xubilaron). En terceiro lugar hai que sinalar, porque demasiadas veces parece olvidarse, que en canto coidado directo dos maiores o principal soporte seguen sendo en Espaa as propias familias. 3.6. Pero moitas cousas estanse replantexando. Non obstante, desde fai algn tempo moitas cousas estanse a replantexar. A sociedade vaise facendo cada vez máis consciente de que pedir máis servicios á Administraci pblica, en calquera dos seus niveis, non significa que nonos tea que pagar dunha maneira ou de outra. E que ademáis, os servicios pblicos non son necesariamente máis eficaces e baratos. O Estado, pola sa parte, experimenta cada día máis as sas propias limitacins en canto a capacidade recaudatoria. A necesidade en que se ve de controla-lo gasto pblico obrígalle a establecer prioridades, acotar aqueles sectores en que ha de intervir ineludiblemente, aqueles outros en que o seu papel pode ser sinxelamente subsidiario da iniciativa social, e nos que debe s incentiva-la iniciativa privada. Polo demáis, facerse cargo as comunidades automas de todos ou parte dos servicios sociais, gobernos e parlamentos rexionais van producindo políticas de vellez diferenciadas. Tanto na posta en marcha de novas experiencias, como no tocante á normativa legal. Dase incluso o caso, ás veces, de que unha mesma comunidade e gobernada polo mesmo partido, como en Galicia, producira xa das leis de Servicios Sociais netamente distintas. Pola sa parte, a empresa privada con ánimo de lucro vai irrumpindo na oferta de productos e servicios sociais para a vellez. Veno facendo concretamente en tres campos. Acaparou os plans privados de pensis para a xubilaci, incentivados polo Estado a través de importantes desgravacins fiscais. Por estes fondos de pensins ofrécese futuros 485 xubilados, a cambio dunhas cotas periicas, obter para a sa vellez unha pensin complementaria á que lles corresponderá da Seguridade Social. Outro campo é o da compra anticipada de vivendas de anciáns a cambeo dunha renda vitalicia, reservándose o ancián o dereito a seguir habitándoa mentras viva. Os servicios de teleasistencia domiciliaria constituen outro dos sectores en que vai penetrando cada vez máis a iniciativa privada con ánimo de lucro. Unhas veces prestando comercialmente estos servicios a anciáns de economía desafogada que viven ss (por unhas 9.000pesestas mes), e outras concertando con organismos pblicos a sa prestacin para anciáns de economía modesta. Na zona sur de Madrid, por exemplo, existe un destos convenios cunha empresa privada que presta este servicio a uns 3.000 anciáns, pagando o INSERSO o 65% do coste e correndo os concellos con outro 35%. En Espaa é aínda moi minoritario o nmero de anciáns que contan con este servicio; pero está sen dbida chamado a crecer, dado que se calcula en un 21% do total de anciáns os que viven ss nas sas casas. No Reino Unido calclase son xa un milln de anciáns os que utilizan servicios de teleasistencia e axuda a domicilio; en Alemania ascenden a milln e medio; en Francia uns 700.000. Outros sectores privados benefícianse prestando servicios a anciáns, xeralmente en tempadas de ocupaci turística baixa e previo concerto co INSERSO ou as direccis autonmicas de Servicios Sociais; como a hostelería, o termalismo ou empresas adicadas transporte. Asi mesmo, a empresa privada vaise introducindo cada vez máis no ramo das residencias para anciáns, tanto a base de reclutar os seus clientes entre os sectores acomodados como concertando un certo nmero de prazas cos organismos pblicos. 3.7. De cara futuro. No presente xa, pero sobre todo de cara futuro, a cuesti Estado-sociedade debe presentarse coa menor carga ideolxica e o maior sentido práctico posibles. Tratándose de políticas de vellez, está claro que iniciativa pblica e iniciativa privada deben complementarse e ámbalas das son necesarias. Pois é xa evidente que nin o Estado ten os medios que fan falta para crear tolos servicios que os anciáns demandan, nin o simple xogo do mercado xeraría estos servicios para os que non poden pagalos. Un gran logro da civilizacin do noso tempo é, no conxunto de Europa e concretamente en Espaa, ter reducido de forma significativa a correlaci entre esperanza de vida e renda das persoas. Un dos elementos esenciais da civilizaci humana, que hai que seguir alentando, é a solidaridade. Concretamente para o tema que aquí nos ocupa, a solidaridade entre as xeracins. Asegurar esta solidaridade en grao suficientemente efectivo para xerar políticas de 486 vellez, é un dos grandes desafíos a que Estado e sociedade deben enfrontarse. Apuntamos aquí algunhas lías de actuaci en que, noso xuicio, a acci do Estado ou conxunto das administracins pblicas e a acci da sociedade deben complementarse. 3.7.1.Deberes ineludibles do Estado. O Estado, e cada un dos seus niveis segundo as sas propias competencias, debe ante todo xerar a normativa legal necesaria e vixiar o seu cumprimento. Normativa que a de cubrir, de forma adaptada a cada sector, tanto os servicios de titularidade pblica como os prestados en concerto con entidades benéfico-privadas ou os das empresas privadas con ánimo de lucro. Pois o que as administracins pblicas non poden tampouco facer é inhibirse ou lavarse as mans respecto á forma en que a iniciativa privada funcione. Hai que ter en conta que os anciáns, en certas condicis de disminucin de facultades (físicas e psíquicas), necesitan unha protecci especial do Estado para o exercicio dos seus dereitos, incluso se non son econmicamente necesitados. Pero sen unha normativa legal suficiente e claramente esixible, sen inspeccis e control de calidde, sen normas sancionadoras e, para comezar, sen a esixencia de estar rexistrado nun censo de servicios sociais, sen todo esto, a Administraci pblica non estaría cumprindo a parte que lle corresponde en servicio dos anciáns. Como exemplo de vacío legal inaceptable, podemos cita-lo acusado, fai xa anos, polo Defensor del Pueblo respecto das residencias privadas de anciáns (3). No seu informe de 1990 sobre as residencias de anciáns, xa denunciou que dos once aspectos estudiados en canto a regulaci das residencias privadas, s 2 das 17 comunidades autnomas, Arag e Catalua, dictaran normativa legal para os once. Oito comunidades non regularan aínda ning aspecto, e as demáis comunidades tian alguns dos aspectos sen regular. Un segundo grupo en que a accin do Estado ten que seguir sendo decisiva é en mante-los servicios sanitarios e da Seguridade Social. Pois é evidente que, a nivel do desenvolvemento econmico conseguido e a conciencia adquirida pola nosa sociedade, o dereito á sade e á Seguridade Social son xa irreversiblemente considerados dereitos universais. E s o Estado pode aseguralos para todos. O cal non quere tampouco dicir que deba prestalos en exclusiva. O que o Estado debe garantir é que estos servicios existan, ten unha calidade suficiente e estean alcance de todos. Outro campo é a formaci de persoal especializado para o traballo cos maiores. A formaci de xeriatras, fisioterapeutas, animadores sociais en nero suficiente. Difícilmente ninguén poderá sustituir Estado nesta tarefa. 487 Efectuar e promover estudios científicos sobre as necesidades actuais dos anciáns e as que poden preverse de cara futuro, é asi mesmo unha tarefa moi congruente coas responsabilidades propias da Administraci pblica. O INSERSO veno xa facendo; convería que as administracis automas, así como os concellos e deputacis adicasen máis atenci a estos estudios, que deben ser base fundamental para calquera plan de servicios destinados anciáns. 3.7.2.O papel das familias segue sendo insustituible. Sen embargo, a sociedade nunca poderá inhibirse ou quedar marxinada do servicio maiores, que son parte esencial dela mesma. Ó contrario, a sociedade debe ser concienciada e incentivada para que cumpra coas sas responsabilidades neste campo. Sobre todo a familia. A familia está cambeando aceleradamente, e por diversas causas non pode hoxe desempear o mesmo paprel que noutros tempos. Pero o seu papel hacia os anciáns segue sendo insustituible. Tanto as familias propias, como aquelas outras que están dispostas a acoller na sa casa a algn ancián que se quedou sen familia. Pese s cambios sociais e excepcins aparte, en Espaa aínda a gran maioría das familias seguen levando o maior peso na atencin dos anciáns. Deberían emprenderse campaas de concienciaci, así como buscar formas intelixentes de incentivaci para que continen desempeando este papel sempre que poidan. Aquí sí que as administracin pblicas deberan limitar a sa intervencin a suplir no posible á familia cando falla, pero non facer nada que tente ás familias a desentenderse. Pois unha das cousas que o ancián máis necesita é ambiente de fogar, e este clima de fogar é algo que moi difícilmente poden ofrecelo as institucis pblicas. Pero tamén as administracins ten aquí un papel que cumplir. Deben arbitrar toda unha serie de normas, accins, vixilancia e incentivos para axudar -e obrigar si é necesario- ás familias a cumplir co seu deber de coidar s anciáns. Pois ás veces dase incluso o caso de que a Administraci lle nega unha axuda a un ancián necesitado escudándose no terico dereito de alimentos que a éste lle asistiría respeito de determinados familiares; pero a mesma Administracin non fai apenas nada para obrigar a eses familiares a cumprir con ese deber de presta-los alimentos. 3.7.3.Promover o voluntariado nas sas diversas formas. 488 Outra posible gran canteira de iniciativa social respeito dos anciáns é a do voluntariado. Unha canteira aínda moi pouco explotada en Espaa. O voluntariado debe ser promovido en tdalas edades, cada unha segundo o que poida dar de sí. Pero existen dous tramos de idades que nos parecen especialmente susceptibles de producir voluntarios para o traballo cos maiores. Un é o dos recién xubilados, que de repente pasan a ter moito tempo libre e con frecuencia disfrutan aínda de excelente sae. ¿Cabería dedicacin máis apropiada dunha parte deste tempo, que a de visitar e botar unha man a outras persoas máis anciáns e disminuidas?.¿Non lles serviría esto tamén s recien xubilados, o mesmo para seguir sentíndose tiles como para ir aprendendo a prepararse para a propia vellez?. Outro tramo de idade é o dos mozos, principalmente os que aínda non están comprometidos cun traballo fixo. Non poucos mozos teen unha predisposici cara os ideais de servicio moito máis alá do que ás veces acertamos a adivinar os adultos. Como é asimesmo máis frecuente do que a simple vista parece que os xoves se leven ben cos anciáns (os seus roces e incomprensins se dan máis fácilmente cos pais que cos av). Habería que promover e incentivar moito máis o voluntariado entre os mozos espaois. Comezando por cubrir ese vacío legal que ven existindo desde fai 15 anos, sacando a lei do servicio civil prevista na Constituci (art. 30.3). Lei que podería prever o coidado e axuda anciáns como unha das formas normais de cumplir este servicio alternativo militar. 3.8. Por un gran pacto. Coa mellora e universalizaci das pensis, o concepto de ancián vai deixando xa de asociarse co de pobre. (Como antes sucedeu noutros países, tamen no noso a pobreza real pode hoxe asociarse máis fundadamente cos mozos sen emprego). Asi mesmo, os anciáns van deixando de ser os olvidados dos políticos (como puido comprobarse aínda fai pouco con motivo da campaa para as eleccis xerais). Non obstante, e por raz de inexorable desgaste biolico, a situacin de moitas persoas de idades avanzadas sí hai que asociala co desvalimento. Como na práctica totalidade dos países da Unidade Europea, e do mundo desenvolvido en xeneral, en Espaa estamos obrigados a encontrar unha síntese Estado-sociedade en políticas de vellez. Un equilibrio constructivo entre iniciativa pblica e iniciativa privada, que nos axude a asegurar unha vellez digna nosos maiores; que á sa vez nos permita a todos contar coa esperanza dunha vellez digna. Esperanza que s as sociedades á vez desenvolvidas e 489 solidarias poden ofrecer conxunto dos seus cidadáns. E esperanza, sen a cal careceríamos dun concepto de desenvolvemento e de civilizaci digno de ser respectado polas futuras xeracis. Fai pouco (4), o presidente do Consello Econmico Social (CES), referíase concretamente á reforma do sistema de pensins, como unha das cuestis que haberá que afrontarse a longo prazo, e expoía que, polo seu gran alcance, esixiría "un pacto interxeracional e incluso interterritorial". Para poer en marcha este pacto que trascende a calquera programa político e de goberno concreto, sinalaba a necesidade de "un acordo moi amplo das forzas políticas e sociais". Suxería que, dada a sa importancia e as sas implicacins, tal pacto "esixiría quizáis o nomeamento dunha "comisin real" que estudiara o tema marxe da loita partidista e que propuxera o documento base" para abordalo. Esta suxerencia de gran pacto de Estado, ou como se lle queira nomear, consideramos está aínda máis xustificada cando se trata de establecer, non xa sun sistema axeitado de pensins, senn políticas de vellez estables e xustas que trascendan ás diversas alternativas políticas. ¿ Non cabe supoer que os Defensores del Pueblo somos institucins axeitadas para propoer ou suxerir este gran pacto de Estado e de sociedade?. 490 NOTAS 1. Ver, por exemplo, a obra de Anne Guillemard "Análisis de las políticas de vejez en Europa", (páxinas 76 ss), editada en 1.992 polo Instituto Nacional de Servicios Sociais, do Ministerio de Servicios Sociais. 2. Idem, paxinas 102 e ss. 3. Vid. informe do Defensor del Pueblo "Residencias pblicas y privadas de la Tercera Edad" (1990), páxina 85. 4. Vid. diario " El País", de 11 de setembro de 1993, artículo de Federico Durán titulado "¿Lonxe de ns a funesta manía de pactar?" 491 INDICE Páxina PRESENTACIÓN........................................................................................................... I INTRODUCCIÓN........................................................................................................... 1 492 1. Introducci. 1.1. No "Ano europeo" dos maiores e a solidaridade interxeneracional.............................................. 3 1.2. Que entendemos por "ancián" neste informe................................................................................ 4 PARTE PRIMEIRA. A ANCIANIDADE COMO FENÓMENO SOCIAL NO MUNDO, EN ESPAÑA, EN GALICIA ................................................................................................................................................. 7 2. A lonxevidade como fenmeno social do noso tempo ........................................................................... 8 2.1. Trunfo irrenunciable do progreso humano ................................................................................... 9 2.2. Tase conciencia mundial do fenmeno................................................................................... 2.3. Sobre todo no mundo desenvolvido ............................................................................................11 2.3.1.Un dos retos máis importantes con que se enfronta a nosa civilizaci...........................13 2.3.2.Fenmeno sobrevido ........................................................................................................14 2.3.3.A imaxe e o papel do ancián no mundo occidental ..........................................................14 2.3.4.O caso de Galicia .............................................................................................................15 2.4. Na Uni Europea ...................................................................................................................... 16 2.4.1.Os países da Uni Europea ............................................................................................18 2.4.2.Os novos socios................................................................................................................19 2.4.3.Países de inevitable referencia (no mundo desenvolvido)................................................ 2.4.4.As migracins como factor de novos equilibrios demográficos e redistribuidor da poboaci ancián................................................................................21 2.5. O Problema en Espaa.................................................................................................................22 2.5.1.Evolucin da poboaci espaola maior de 65 anos........................................................23 2.5.2.Distribuci da poboaci anciá espaola por tramos de idade.......................................25 2.5.3.Distribuci da poboaci anciá por razn de sexo en cada tramo de idade................................................................................................................................26 2.5.4.Pirámide da poboaci espaola segundo o censo de 1991 .............................................29 2.5.5.Evolucin prevista de cara primo futuro para a poboaci maior de 65 anos .............................................................................................................. 2.5.6.Porcentaxes de poboaci maior de 65 anos por comunidades automas, segundo censo de 1991 .................................................................................31 2.5.6.1. Desequilibrios tamén dentro de cada comunidade.............................................33 2.5.7.Lonxevidade e calidade de vida 34 2.6. Evoluci da poboaci e da ancianidade en Galicia..................................................................38 2.6.1. Evolucin da poboaci galega e comparaci co conxunto de Espaa, no presente século ............................................................................................................38 2.6.2.Distribuci e evolucin da poboaci galega por provincias......................................... 2.6.2.1. Densidade de poboaci por provincias en proporci coa superficie de cada unha ...............................................................................41 2.6.3.Distribuci e evolucin da poboaci galega por comarcas ..........................................41 2.6.3.1. Densidade de poboaci das comarcas galegas, segundo o padr de 1986 ...............................................................................................42 2.6.3.2. Índice de crecemento da poboaci das comarcas galegas dende 1970 a 1986 .............................................................................................45 2.6.4. Segundo municipios.........................................................................................................47 2.6.5.Factores que determinan a evoluci demográfica ..........................................................49 2.6.5.1. Taxa de fecundidade .......................................................................................... 2.6.5.2. Taxa de mortalidade...........................................................................................51 2.6.5.3. Saldos migratorios en Galicia ............................................................................52 2.6.6.Pirámide da poboaci galega segundo o censo de 1991.................................................53 2.6.7.Evolucin da poboaci galega maior de 65 anos ...........................................................54 493 2.6.7.1. Evolucin da poboaci maior de 65 anos en Galicia no presente século e comparaci coa do conxunto de Espaa ..............................55 2.6.7.2. Diferencias porcentuais da poboaci maior de 65 anos entre as catro provincias galegas.......................................................................56 2.6.7.3. Distribuci da poboaci galega maior de 65 anos por razn de sexo ...............................................................................................57 2.6.7.4. Distribuci da poboaci galega maior de 65 anos por tramos de idades ..........................................................................................58 2.6.8.Evolucin previsible, de cara primo futuro, da poboaci galega maior de 65 anos.................................................................................................59 2.6.8.1. Esta mesma previsi por provincias.................................................................61 2.6.9.Evolucin no nmero de persoas maiores para Galicia e porcentaxes con respecto a Espaa .................................................................................62 2.6.10. Evoluci prevista por provincias con respecto total de Galicia.................................63 2.6.11. Porcentaxes previstas de persoas de 80 anos e máis no conxunto das persoas maiores de 65 ..............................................................................................64 2.6.12. Resume da evolucin prevista para a poboaci galega maior de 65 anos ......................................................................................................................66 2.6.13. Esperanza media de vida en Galicia e comparaci coas outras comunidades autnomas ................................................................................................67 2.6.14. Algo sobre galegos centenarios......................................................................................68 2.6.15. Resumo sintético deste apartado ....................................................................................69 PARTE SEGUNDA. PROBLEMAS ESPECÍFICOS DAS PERSOAS DE IDADE AVANZADA. SOLUCIÓNS QUE SE VEÑEN OFRECENDO.........................................................73 3. Introducci: Nunha sociedade rápidamente cambiante.....................................................................74 3.1. Unha "vellez digna" como horizonte 74 3.1.1.É falso que o problema estea resolto "noutros países" .....................................................76 3.1.2.Necesidade de aprender a envellecer................................................................................76 3.2. A xubilacin como logro social e esixencia de novas adaptacis ............................................78 3.2.1.O ideal da "xubilaci flexible". 79 3.2.2.A necesaria preparaci ...................................................................................................80 3.2.3.O tempo libre, como oportunidade e como problema ......................................................82 3.2.4. Tendencia á diferenciaci .............................................................................................83 3.2.5.Nisto, o medio rural segue sendo diferente ......................................................................84 3.2.6.Moitos máis homes que mulleres.....................................................................................86 3.3. Condicis de vida dos nosos maiores ........................................................................................87 3.3.1.Formas de convivencia.....................................................................................................87 3.4. Como vense os anciáns a sí mesmos e que pensan do trato que a sociedade lles dá ........................................................................................................................89 3.4.1. Ante sí mesmos ................................................................................................................90 3.4.2.Ante a sociedade ..............................................................................................................91 3.5. A sa situacin econmica ..........................................................................................................92 3.5.1.En que medida son econmicamente independentes........................................................93 3.5.2.Procedencia dos seus ingresos..........................................................................................94 3.5.3.A xeneralizaci das pensis, base econmica fundamental para unha vellez digna.....................................................................................................94 3.5.4.Coantía actual das pensis..............................................................................................96 3.5.4.1. As pensins de Galicia, entre as máis baixas.....................................................97 3.5.4.2. As pensins, como factor de xusta solidariedade interterritorial................................................................................................100 3.5.4.3. Pensis non contributivas ..............................................................................101 3.5.4.4. Tamén para os emigrantes necesitados ............................................................103 494 3.5.5. ¿Perigo de que colapse o sistema?. ................................................................................103 3.6. O dereito á intimidade e á realizaci afectivo-sexual.............................................................104 3.6.1. Relacionada coa sade, máis que coa idade...................................................................105 3.6.2. Nas residencias...............................................................................................................107 3.7. Estado de sade dos nosos maiores ...........................................................................................108 3.7.1. Idade e sade..................................................................................................................108 3.7.2. Patoloxías características da vellez ................................................................................109 3.7.3. Niveis de autonomía persoal ..........................................................................................112 3.7.4. Necesidade de prevenci e dunha educaci sanitaria.................................................114 3.8. Necesidades e carencias por eles sentidas .................................................................................115 3.8.1. As respostas dos propios anciáns ...................................................................................118 3.8.2. A opini dos familiares ................................................................................................119 3.8.3. ¿E os que non contestan?. ..............................................................................................120 3.9. Subgrupos especialmente marxinados.......................................................................................121 3.9.1. Aínda o feito de ser muller.............................................................................................121 3.9.2. Anciáns maltratados.......................................................................................................122 3.9.3. Outras franxas de marxinaci.......................................................................................123 PARTE TERCEIRA. ANÁLISE SISTEMÁTICA DOS SERVICIOS SOCIAIS PARA ANCIÁNS EN GALICIA ........................................................................................................127 4. Introducci........ ........................................................................................................................128 4.1. Nota de carácter histico..........................................................................................................128 4.2. Distribuci xeográfica dos centros ..........................................................................................129 4.2.1. Centros, servicios e programas distribuídos por provincias ...........................................129 4.2.2. Distribuci dos centros para anciáns por comarcas......................................................131 4.3. Datas en que empezaron a sa actividade e dependencia institucional dos centros ........................................................................................................................132 4.3.1. Datas en que iniciaron a sa actividade en Galicia os centros sociais para anciáns.......................................................................................................132 4.3.2. Dependencia institucional dos centros sociais segundo tipos ........................................134 4.4. Equipamento dos centros .........................................................................................................135 4.5. Poboaci anciá atendida ..........................................................................................................137 4.5.1. Algunhas outras características da poboaci anciá atendida........................................138 4.6. Análise econmica dos centros, servicios e programas.............................................................139 4.6.1. Procedencia porcentual dos ingresos..............................................................................140 4.6.2. Estructura de gasto .........................................................................................................141 4.7. Outros servicios sociais para anciáns en Galicia .......................................................................142 4.7.1. Axuda a domicilio..........................................................................................................143 4.7.2. A telealarma ou teleasistencia........................................................................................145 4.7.3. "Os vellos na casa", unha obra de Cáritas Diocesana de Lugo ......................................146 4.7.4. Anciáns comparten piso en Santiago con mozos, estudantes ou traballadores.............................................................................................................147 4.7.5. "Av, contame un conto", experiencia de comunicaci entre xeneracis en Ourense ...............................................................................................148 4.7.6. Coordinadora pro Dereitos dos Maiores na Corua .......................................................149 PARTE CUARTA. AS RESIDENCIAS PÚBLICAS DE ANCIÁNS EN GALICIA .....................151 495 5. Xustificaci específica deste capítulo ..............................................................................................152 5.1. Método adoptado para a sa elaboraci...................................................................................155 5.1.1.Aspectos analizados e procedimento nas visitas ............................................................155 5.1.2. Residencias visitadas......................................................................................................158 5.2. Resultados obtidos na investigacin..........................................................................................160 5.2.1.Localizaci das residencias ..........................................................................................160 5.2.1.1. Lugar de emprazamento e características físicas do mesmo............................160 5.2.1.2. Posibilidades de integraci na comunidade ...................................................162 5.2.1.3. Formas de acceso.............................................................................................163 5.2.1.4. Soleamento ......................................................................................................163 5.2.1.5. Seguridade .......................................................................................................164 5.3. Descripcin das residencias visitadas. Estado material das instalacis e do mobiliario 166 5.3.1. Residencia de Carballo.................................................................................................166 5.3.2. Residencia de Pobra do Caramial...............................................................................167 5.3.3. Residencia de Ferrol....................................................................................................168 5.3.4. A Residencia de Santiago.............................................................................................169 5.3.5. A Residencia de Oleiros (A Corua)............................................................................170 5.3.6. A Residencia de As Gándaras ......................................................................................171 5.3.7. A Residencia de Lugo (centro cidade) .........................................................................171 5.3.8. A Residencia de Monforte de Lemos (Lugo)...............................................................172 5.3.9. A Residencia de Barbadás (Ourense)...........................................................................173 5.3.10. A Residencia de O Carballio......................................................................................174 5.3.11. A Residencia de Castro Caldelas (Ourense).................................................................174 5.3.12. A Residencia de Ponteareas (Pontevedra)....................................................................175 5.3.13. A Residencia de O Meixoeiro (Vigo)...........................................................................176 5.3.14. A Residencia de Marín.................................................................................................176 5.3.15. A Residencia de A Estrada...........................................................................................177 5.3.16. A Residencia de Monte Arieiro-Bembrive (Vigo) .......................................................178 5.3.17. Todas cumplen os requisitos recomendados en canto á altura .....................................179 5.4. Acceso edificio residencial e circulacin entre as sas diversas dependencias 180 5.5. Medidas de protecci e evacuaci ante posibles incendios ...................................................183 5.5.1. Normativa legal..............................................................................................................183 5.5.2.A maioría das residencias non están preparadas para facer fronte a un sinistro provocado por incendio..............................................................................184 5.5.3.As peor dotadas..............................................................................................................187 5.5.4. Excepcis timas........................................................................................................188 5.5.5. Conciencia do problema e un certo desánimo en canto a esperanzas de resolvelo..................................................................................................................189 5.6. Condicis do aloxamento e relaci dos usuarios co seu anterior medio ..............................190 5.6.1. Poboaci atendida e índices de ocupaci..................................................................191 5.6.2. Condicis materiais das habitacins e dos aseos ........................................................193 5.6.3. Trato personalizado, dentro do posible.........................................................................195 5.6.4.As habitacis comns non individualizadas, fonte de tensis e conflictividade ..............................................................................................................196 5.6.5. Reciben escasas visitas, e rara vez son invitados por familiares ou amigos......................................................................................................................198 5.6.6. En xeral respétase, aínda que non sempre, o dereito á intimidade e á vida privada ..................................................................................................................200 5.6.7. Outros datos sociolicos sobre as residencias.............................................................202 5.6.7.1. Visitas e saídas.................................................................................................202 5.6.7.2. Idades e patoloxías...........................................................................................203 5.6.7.3. Tempo de supervivencia ..................................................................................204 496 5.6.7.4. Na Residencia de Ferrol...................................................................................204 5.6.8. Un certo clima de "hospitalismo". ................................................................................205 5.7. A alimentaci 207 5.7.1. A alimentaci é axeitada, variada e suficiente............................................................207 5.7.2. Os comedores................................................................................................................209 5.8. Atenci médica e sanitaria .....................................................................................................211 5.8.1. Instalacins ...................................................................................................................211 5.8.2. Servicios e persoal sanitario .........................................................................................214 5.8.3. O peor, pola noite .........................................................................................................216 5.8.4. Terapia ocupacional, controles periicos, inspeccis ...............................................216 5.8.5. Educaci sanitaria.......................................................................................................217 5.9. Actividades recreativas e culturais...........................................................................................219 5.9.1. Instalacins ...................................................................................................................219 5.9.2. Lecturas, programas de televisin.................................................................................220 5.9.3. Excursis, bailes, coros, grupos teatrais .....................................................................221 5.9.4. Outras actuacis..........................................................................................................223 5.9.5. Niveis de participaci .................................................................................................224 5.9.6. Os exemplos de Ferrol e Monte Arieiro........................................................................226 5.10. Outras instalacins e servicios nas residencias........................................................................229 5.10.1. Non se salvagardan os dereitos dos non fumadores .....................................................232 5.11. Regulamento de réxime interior e cauces de participaci dos usuarios.................................235 5.11.1. Na maioría das residencias, acsase unha grave carencia de ganos representativos e de participaci..............................................................................236 5.11.2. O por qué desta lamentable situacin...........................................................................238 5.11.3. Funcis previstas para a Xunta de Goberno...............................................................239 5.12. Persoal ...........................................................................................................242 5.12.1. Escasa lica nas dotacis..........................................................................................245 5.12.2. Exceso de contratos en precario...................................................................................245 5.12.3. Nivel de profesionalizaci..........................................................................................246 5.12.4. A formacin permanente deixa moito que desexar ......................................................247 5.12.5. Servicios concertados ou compartidos .........................................................................248 5.12.6. De feito, funcionan como mixtas .................................................................................249 5.12.7. ¿Canto persoal fai falla?...............................................................................................249 5.12.8. Propostas de "plantilla tipo".........................................................................................251 5.13. Réxime econmico e de prezos ...............................................................................................254 5.13.1. O que pagan os residentes e o seu custo efeitivo..........................................................254 5.13.2. Agravio comparativo....................................................................................................255 5.13.3. Por unha frmula máis racional e xusta .......................................................................257 5.13.3.1. ¿E as outras rendas?.......................................................................................258 5.13.4. Botan en falta un mínimo de autonomía administrativa...............................................259 5.13.5. A protecci xurídica dos residentes............................................................................260 5.14. Unha avaliaci científica sobre criterios de deseo...............................................................261 5.14.1. Residencias e criterios de deseo estudiados ...............................................................261 5.14.2. Comentario sobre cumprimento ...................................................................................264 5.14.3. Algunhas conclusis...................................................................................................264 5.15. Pola sa propia voz..................................................................................................................268 5.15.1. Que botan de menos os directores................................................................................268 5.15.2. Como se ve a sí mesmo e é visto o persoal empregado................................................270 5.15.2.1. Un notable compoente vocacional ...............................................................270 5.15.2.2. Con frecuencia séntense minusvalorados e, ás veces, ata humillados..............................................................................................271 5.15.2.3. Stress ou a "enfermidade do enfermeiro".......................................................272 5.15.2.4. Algunhas expresins significativas sobre o seu estado 497 de ánimo ......................................................................................................272 5.15.3. Falan os usuarios..........................................................................................................274 5.15.3.1. Motivos polos que chegaron á residencia ......................................................275 5.15.3.2. Que ventaxas encontraron nela ......................................................................280 5.15.3.3. Inconvenientes ou cousas das que se queixan................................................282 5.15.3.4. Non fan falla comentarios..............................................................................287 5.16. O Hospital-Residencia de Ribadeo..........................................................................................289 5.16.1. Orixe e réxime xurídico-econmico.............................................................................289 5.16.2. Datos e aspectos xerais.................................................................................................290 5.16.3. Peculiaridades de signo diverso ...................................................................................292 5.16.4.Desde unha ética civil e a defensa dos dereitos humanos ............................................293 5.17. ¿Cantas prazas e residencias fan falla?....................................................................................295 5.17.1. Prazas que se consideran necesarias.............................................................................295 5.17.2. Acuciante falla de prazas, sobre todo para asistidos ....................................................296 5.17.3. Listas de espera para as residencias pblicas ...............................................................297 5.17.4. Conclusin deste apartado............................................................................................301 5.18. Actuaci da administracin ...................................................................................................303 5.18.1. No marco constitucional...............................................................................................303 5.18.2. Desenvolvemento lexislativo sobre atenci social anciáns en Galicia....................................................................................................................303 5.18.3. Lexislacin autonmica sobre servicios sociais...........................................................304 5.18.4. Baleiros legais na Comunidade Autnoma, en materia de servicios para a vellez.................................................................................................304 5.18.4.1.Desenvolvemento da Lei 4/1993, de Servicios Sociais.................................305 5.18.4.2.Sobre todo en canto centros e servicios privados para anciáns ................................................................................................306 5.18.4.3. O que o Defensor del Pueblo xa recomendou a Galicia.................................307 PARTE QUINTA. CONCLUSIÓNS E RECOMENDACIÓNS........................................................313 6. Conclusis.............. 314 6.1. Sobre evolucin da poboaci anciá .........................................................................................314 6.2. Sobre políticas de vellez............................................................................................................315 6.3. Sobre preparaci para a xubilaci ........................................................................................317 6.4. Sobre o respeito ás necesidades afectivas dos anciáns.............................................................317 6.5. Sobre o papel dos medios de comunicaci social ..................................................................317 6.6. Sobre o sistema da Seguridade Social......................................................................................318 6.7. Sobre os servicios sociais para anciáns....................................................................................319 6.8. Sobre o déficit de prazas residenciais ......................................................................................320 6.9. Sobre as residencias pblicas de anciáns .................................................................................320 6.10.Sobre o Hospital-Residencia de Ribadeo..................................................................................325 6.11.Sobre a necesidade de residencias de estancia transitoria.........................................................325 6.12.Sobre as residencias ilegais ou non legalizadas........................................................................326 6.13.Sobre alternativas non residenciais...........................................................................................327 7. Suxerencias e recomendacis...........................................................................................................329 7.1. Catro recomendacis do Defensor del Pueblo .......................................................................329 7.2. Sete recomendacis do Senado ..............................................................................................330 7.3. Recomendacis a partir deste informe ...................................................................................331 7.3.1.Con respecto a resolucis internacionais en relaci coas políticas de vellez ........................................................................................................331 498 7.3.2.Sobre problemática da vellez e servicios sociais............................................................332 7.3.3.Sobre residencias para anciáns.......................................................................................334 7.3.3.1. Sobre reformas e melloras nas residencias de anciáns de titularidade pblica....................................................................................335 7.3.3.2. Sobre reformas puntuais en determinadas residencias.....................................338 7.3.3.3. Sobre residencias ilegais ou non legalizadas ...................................................341 7.3.4. Sobre rehabilitaci de vivendas de anciáns.................................................................341 7.3.5.Sobre preparaci para a xubilaci e aproveitamento da experiencia dos xubilados ................................................................................................................342 7.3.6. Sobre política familiar en relacin cos anciáns.............................................................343 7.3.7. Sobre centros intermedios entre a familia, a residencia e o hospital.............................343 7.3.8. Sobre o papel que poden xoga-los medios de comunicaci social..............................344 ANEXO. ESTADO E SOCIEDADE, NA TAREFA DE ASEGURAR UNHA VELLEZ DIGNA ÓS NOSOS MAIORES 345 1. Introducci..............................................................................................................346 2. No contexto europeo 347 2.1. Das tradicis culturais diferentes .........................................................................................347 2.2. Desenvolvemento do sector privado con fíns non lucrativos...................................................348 2.3. Forte desenvolvemento do sector privado con ánimo de lucro en Estados Unidos e Gran Bretaa.............................................................................................................349 2.4. Maior protagonismo do Estado noutros países europeos .........................................................351 2.5. Novos debates e buscas na actualidade....................................................................................352 2.6. Centralizaci-descentralizaci .............................................................................................353 2.6.1.En busca dun equilibrio diferente...................................................................................354 2.7. Recapitulaci 355 3. O caso de Espaa ........................................................................................................................355 3.1. Peculiaridades importantes no noso país ...................................................................................356 3.2. A Constituci espaola e as políticas de vellez .......................................................................357 3.2.1. No seu articulado concreto ...........................................................................................357 3.2.2. Á luz do Título VIII......................................................................................................358 3.3. Un innegable protagonismo do Estado, que sen embargo admite lecturas diferenciadas...............................................................................................................358 3.4. Hoxe non caben plantexamentos dogmáticos ..........................................................................359 3.4.1. A sociedade pagao todo ................................................................................................360 3.5. O que vén sucedendo na práctica .............................................................................................361 3.6. Pero moitas cousas estanse replantexando ...............................................................................362 3.7. De cara futuro........................................................................................................................363 3.7.1. Deberes ineludibles do Estado......................................................................................364 3.7.2. O papel das familias segue sendo insustituible.............................................................365 3.7.3. Promover o voluntariado nas sas diversas formas ......................................................366 3.8. Por un gran pacto .....................................................................................................................367 499 ÍNDICE DE CADROS 500 Páxina Cadro nm. 1. Indicadores en países da U.E........................................................................................... 18 Cadro nm. 2. Indicadores nos países de ingreso máis recente................................................................19 Cadro nm. 3. Indicadores en Estados Unidos e Xap ..........................................................................20 Cadro nm. 4. Poboaci censal maior de 65 anos, clasificada por sexo (tantos por mil) .............................................................................................................24 Cadro nm. 5. Distribuci da poboaci, segundo a idade e sexo .........................................................27 Cadro nm. 6. Poboaci prevista de 65 e máis anos ..............................................................................30 Cadro nm. 7. Porcentaxe de poboaci maior de 65 anos por comunidades .........................................32 Cadro nm. 8. Evolucin da poboaci galega e comparaci co conxunto de Espaa. Índice de crecemento, 1.900:100 ..................................................................................39 Cadro nm. 9. Evoluci por provincias..................................................................................................40 501 Cadro nm. 10. Densidade por provincias ...............................................................................................41 Cadro nm. 11. Densidade de poboaci das comarcas galegas. Segundo o padr de 1.986 ......................................................................................................................43 Cadro nm. 12. Índice de crecemento da poboaci das comarcas galegas. 1.970-1.986.................................................................................................................46 Cadro nm. 13. Taxa de fecundidade.......................................................................................................50 Cadro nm. 14. Evoluci da taxa de mortalidade ..................................................................................51 Cadro nm. 15. Saldos migratorios. Valores absolutos e porcentaxes sobor da poboaci inicial do período.......................................................................................52 Páxina Cadro nm. 16. Evolucin, en Galicia e en Espaa, da poboaci maior de 65 anos.........................................................................................................55 Cadro nm. 17. Evolucin provincial da poboaci galega maior de 65 anos.........................................56 Cadro nm. 18. Poboaci galega maior de 65 anos por sexo e por provincias ......................................58 Cadro nm. 19. Distribuci segundo tramos de idade............................................................................59 Cadro nm. 20. Evolucin da poboaci galega maior de 65 anos, prevista ata o ano 2006.............................................................................................................60 Cadro nm. 21. Índice de crecemento previsto por provincias galegas, desde 1990 ata 2010..............................................................................................................61 Cadro nm. 22. Persoas maiores de 65 anos previstas en Galicia e porcentaxe con respecto a Espaa.................................................................................................63 Cadro nm. 23. Evolucin nas porcentaxes previstas por provincias con respecto conxunto galego.......................................................................................................64 Cadro nm. 24. Evolucin da proporcin de persoas de 80 anos e máis sobre o conxunto da poboaci ancián.................................................................................65 Cadro nm. 25. Diferentes índices de crecemento entre 1900 e 2010 .....................................................66 Cadro nm. 26. Cooce-lo ma. Esperanza de vida nacer por comunidades autnomas ............................................67 Cadro nm. 27. Formas de convivencia, segundo sexo e nivel de estudios .............................................88 Cadro nm. 28. Dependencia ou contribucin econmica s gastos da familia con quen se convive, segundo sexo e nivel de estudios..............................................93 Cadro nm. 29. Nero de pensionistas por rexímenes da Seguridade Social........................................98 Cadro nm. 30. Cotizantes e pensionistas da Seguridade Social .............................................................99 502 Páxina Cadro nm. 31. Ingresos e gastos do sistema de pensis pblicas.........................................................99 Cadro nm. 32. Distribuci provincial dos centros de servicios sociais existentes en Galicia .................................................................................................130 Cadro nm. 33. Datas de inicio de actividade........................................................................................133 Cadro nm. 34. Dependencia institucional ............................................................................................134 Cadro nm. 35. Procedencia porcentual dos ingresos............................................................................140 Cadro nm. 36. Estructura do gasto en termos absolutos e de porcentaxes ...........................................142 Cadro nm. 37. Ocupaci das residencias............................................................................................192 Cadro nm. 38. Instalacis sanitarias...................................................................................................214 Cadro nm. 39. Instalacis e actividades recreativos-culturais............................................................228 Cadro nm. 40. Outras instalacis e servicios......................................................................................234 Cadro nm. 41. Réxime interior e participaci dos usuarios................................................................241 Cadro nm. 42. Dotaci de persoal. Nivel profesional e de formaci permanente................................................................................................................244 Cadro nm. 43. Exemplo de frmula de pago máis racional e xusta .....................................................257 Cadro nm. 44. Nero e porcentaxe de criterios cumpridos por residencia........................................263 Cadro nm. 45. Anciáns en lista de espera para ingresar en residencias................................................298 Cadro nm. 46. Regulaci das residencias privadas ............................................................................308 503 INDICE DE GRÁFICOS Páxina Gráfico n. 1. Poboaci censal maior de 65 anos (tantos por mil)......................................................24 Gráfico n. 2. Distribuci da poboaci, segundo a idade..................................................................26 Gráfico n. 3. Pirámide demográfica da poboaci espaola segundo o censo de 1991 ...............................................................................................................29 Gráfico n. 4. Pirámide da poboaci galega .......................................................................................54 Gráfico n. 5. Necesidades subxectivas das persoas maiores .............................................................117 504