DISCRIMINACIÓN, MARXINACIÓN, EXCLUSIÓN SOCIAL EN GALICIA INFORME EXTRAORDINARIO DO VALEDOR DO POBO Novembro de 1998 SUMARIO PRESENTACIÓN INTRODUCCIÓN XERAL E METODOLOXÍA CAPÍTULO 1 A pobreza como causa fundamental de marxinaci e de exclusi social CAPÍTULO 2 O desemprego como factor máis determinante da pobreza, a marxinaci e a exclusi social. CAPÍTULO 3 A discriminaci da muller no ámbito laboral CAPÍTULO 4 Algs colectivos especialmente discriminados e excluidos CAPÍTULO 5 Conclusis e recomendacis ANEXO Texto das enquisas que se enviaron e lista dos colectivos e institucis que se lles dirixiron ÍNDICE XERAL PRESENTACIÓN Excmo. Sr. Presidente, Serías: A elaboraci do presente informe especial foi decidida polo Valedor do Pobo con motivo de haber sido 1997 declarado, pola Uni Europea, Ano Europeo contra o Racismo, a Xenofobia, o Antisemitismo e demáis formas de discriminaci. Así llo anunciamos Sres. Deputados con motivo de presentar aquel ano o noso informe ordinario no Parlamento. O título, e sobre todo o contido, houbo que adaptalo á situaci galega. Así, nonos parece que hoxe se den fenenos considerables de antisemitismo en Galicia. De aí que prescindiremos dese aspecto. Por temperamento e por historia, Galicia é maioritariamente unha sociedade máis inclinada á tolerancia ca á discriminaci. Sen embargo tamén é evidente que ás veces ten lugar aquí brotes de xenofobia, de racismo, de discriminaci, ou de simple rechazo das diferencias. Diferencias que poden ser de orixe xenética, de diferencias culturais ou sinxelamente de intereses contrapostos. Que poden ser tan lexítimas unhas como as outras, e todas elas protexidas pola Constituci; pero usadas demasiadas veces con tal carga de prexuicios e intolerancia que deixan demáis excluídos. Estas exclusis poden ter lugar tanto por parte das institucis (con leises inxustas ou aplicaci torticeira das mesmas); como por parte da mesma sociedade (familiares, vecis, escuela, vivenda, traballo, sanidade...) Canto máis se profundiza no estudio dos capítulos 1.1 e 9.2 da Constituci e se comparan o seu contido coa situaci efectiva da nosa sociedade, máis consciente se fai un de canto queda aínda por facer para que o espíritu e a letra da Constituci impregnen a vida da nosa sociedade. No capítulo 1.1 da Constituci procláma-se que “Espa constitse nun Estado social e democrático de Dereito, que propugna como valores superiores do seu ordenameno xurídico a liberdade, a xusticia, a igualdade e o pluralismo político”. E no artigo 9.2 refírese papel activo e belixerante que lles coresponde ás institucis plicas en orde a orientar á sociedade espala deica o cumprimento destes ideais. Expresao así: “Corresponde poderes plicos promoveren as condicis para que a liberdade e igualdade do indivíduo e máis dos grupos en que se integra sexan reales e efectivas; removeren os atrancos que impidan ou dificulten a s plenitude de tolos cidadáns na vida política, econica, cultural e social”. E poderíamos tamén engadir o artigo 14, no que se prohibe toda discriminaci “por raz de nacemento, raza, sexo, relixi, opini ou calquera outra condic ou circunstancia persoal ou social”. Basta vivir un pouco cos ollos abertos á realidade social de Galicia -xa que a Galicia nos estamos a referir neste informe -para darnos conta do lonxe que esta realidade se atopa para conquerir o horizonte ideal que a Constituci nos prop. As formas da discriminaci e, en xeral, o mundo da discriminaci son moito máis amplias do que a simple vista soemos darnos conta. Unhas veces están máis a vista e outras revisten formas sutiles ou incluso se ven obrigados a permanecer nunha certa clandestinidade. Pronto fomos dándonos conta de que o informe ti que renunciar á pretensi de ser exhaustivo. Ó final, optamos por estudiar as causas máis directas de marxinaci e das discriminacis, así como aquelas que acaban por producir verdadeira exclusi social. E referirnos de forma expresa a algs colectivos sociais que sofren máis directamente formas de discriminaci e marxinaci. Así, no primeiro capítulo identificamos a pobreza como causa fundamental de marxinaci e de exclusi. No segundo capítulo, afirmamos documentadamente que o desemprego ou falta de traballo é hoxe a causa máis directa da pobreza, que a s vez xenera marxinaci e exclusi. O capítulo terceiro está dedicado á discriminaci da muller no ámbito laboral. No ámbito laboral non sdo traballo asalariado, sen tamén na discriminaci práctica que se exerce sobre a muller asalariada cando, chegar á casa se lle segue a descargar sobre as ss espaldas a gran maioría dos traballos non remunerados: coidado dos enfermos, dos vellos, dos nenos e do fogar en xeral. Describimos máis específicamente no capítulo cuarto algs colectivos sociais que seguen a estar especialmente discriminados e/ou excluidos. Entre os colectivos claramente discriminados referímonos sobre todo ás persoas da etnia xitana, e homosexuais. Entre os grupos socialmente excluídos referímonos específicamente itinerantes sen teito, inmigrantes ilegais ou sen documentaci, e mendigos. No informe incluímos tamén unha serie de recomendacis e suxerencias ás Administracis plicas que coidamos poderían serlle iles para afrontar os problemas relacionados coa discriminaci, a marxinaci e a exclusi social. Nunha palabra para construir unha sociedade máis xusta, máis digna de vivir nela, máis lexitimada e defendible para as primas xeneracis. José Cora Rodríguez O Valedor do Pobo INTRODUCCIÓN XERAL E METODOLOXÍA Cando o Consello da Uni Europea decidiu declarar a 1997 Ano Europeo contra o Racismo, a Xenofobia e o Antisemitismo, o Valedor do Pobo considerou isto unha ocasi axeitada para abrir un informe extraordinario respecto sobre a situaci na Comunidade Automa. Un informe que en calquera caso debería ser enfocado conforme á realidade social de Galicia. Así, a simple vista non parecían existir problemas de antisemitismo na Galicia de hoxe. Pero tanto por unha parte das queixas que recibimos na instituci como pola observaci a fondo da nosa realidade social, era evidente que si existen na nosa Comunidade problemas de discriminaci e exclusi en diversas formas. E que existen colectivos na nosa sociedade especialmente vulnerables a estas formas de marxinaci e exclusi social. De aí que xa presentar Parlamento, nos primeiros meses de 1997 o noso informe anual correspondente a 1996 anunciásemo-la nosa intenci de emprender este informe extraordinario. Aquel propito anunciado daquela é o que hoxe cumprimos dando conta del Parlamento co presente informe. Informe que fai o nero 3 dos extraordinarios ou especiais elaborados polo Valedor do Pobo abeiro do previsto nos artigos 13 e 36 da Lei pola que se rexe a nosa instituci. (Logo de que en 1994 presentásemo-lo informe especial SER VELLO EN GALICIA, sobre a situaci dos anciáns, e en 1996 o titulado A CONTAMINACIÓN ACÚSTICA EN GALICIA). Ó tratar de establecer unha metodoloxía para elaborar este informe, un dos primeiros pasos que demos foi facer ds enquisas. Unha enviámola a institucis plicas ou privadas, que se relacionan habitualmente co mundo da marxinaci e supse que buscan solucis para axudar ás persoas que a padecen a se integrar socialmente. Outra enquisa dirixímola a colectivos sociais que ou ben se lles atrib unha maior vulnerabilidade e probabilidade de sufri-la marxinaci, así como a aqueles que por obrigaci moral (familiares) ou por opci cívica (voluntariado) prestan axuda marxinados. O texto de ámbolas ds enquisas, así como a lista de institucis ou colectivos ás que lles foron enviadas, figuran no apéndice deste informe. A grande maioría das institucis e colectivos que lles enviamo-la respectiva enquisa contestáronnos con dilixencia, en non poucos casos remitíndonos documentaci e reflexis inestimables acerca dos problemas que cada un deles trae entre máns. Agradecémosllo moi vivamente. Algs non nos contestaron, ou ben o fixeron de forma provisional anunciando o posterior envío de respostas máis elaboradas que finalmente non chegaron á nosa instituci. Ou porque obtivemos por outros conductos informaci que acabamos por considerar suficiente ou porque a elaboraci do informe tampouco podería esperar indefinidamente, non lles reiteramo-la nosa petici de informes. Polo demais, algs non tin obrigaci legal de contestarnos e outros nin sequera tin sede social ou un teléfono cocido a través do que puidésemos verificar se recibiran a enquisa. Tampouco se nos escapa que, sobre todo en certos grupos de voluntariado, ás veces abonda máis a xenerosidade e a boa voluntade que os medios materiais e técnicos ou a eficiente organizaci. Ó repasar toda a documentaci recibida, así como a que poidemos obter de fontes diversas, o primeiro que comprobamos é que a pobreza segue sendo o factor máis decisivo de marxinaci e exclusi social. De aí que decidiramos dedicar tema da pobreza o primeiro e máis extenso capítulo deste informe; e que poderíamos considerar como causa principal e fundante da maioría das marxinacis e exclusis sociais. Dedicamos outro capítulo paro ou falta de empregos en Galicia, como factor máis decisivo hoxe do aumento do nero de pobres. Sobre todo nas familias afectadas polo paro de longa duraci, aquelas en que ning dos seus membros ten traballo, e os mozos que non acaban de atopa-lo seu primeiro emprego. Outro capítulo nuclear deste informe vai dedicado á discriminaci das mulleres no ámbito laboral. E, imos deixando sentado a traves do informe o deber constitucional dos poderes plicos de se ocupar de forma activa e eficiente da loita contra a pobreza e a marxinaci social (art. 9.2 da Constituci). Prestamos concretamente atenci á forma na que se vén aplicando a Lei 9/1991 de medidas básicas para unha urxente reforma da mesma (RISGA). Ante a imposibilidade de abranguelo todo, limitámonos a facer alusi, ás veces cun certo detemento, colectivos concretos máis marxinados e ata excluídos da sociedade galega. Como poden ser moitas persoas da etnia xitana; os discapacitados, os mendigos; os de orientaci natural minoritaria (homosexuais, zurdos, ...); os afectados polas novas enfermidades (enfermos mentais, aqueixados do mal de Alzheimer, demencia senil, sida, ludatas...). Rematamos cun apéndice co texto das enquisas e os colectivos que llelas enviamos. CAPÍTULO 1 A POBREZA COMO CAUSA FUNDAMENTAL DE MARXINACIÓN E DE EXCLUSIÓN SOCIAL 1. INTRODUCCIÓN A ESTE CAPÍTULO O primeiro que comprobamos elaborar este informe é que a pobreza segue sendo o factor máis decisivo de marxinaci e exclusi social. O feito de ser pobre marca ás persoas moito máis profundamente do que se soen dar conta os que nunca o foron. Sobre todo as persoas que naceron en situacis de extrema pobreza e logo, polas circunstancias tan adversas que rodearon a s vida, nunca puideron saír da pobreza. O ser pobre determina ou condiciona tolos aspectos básicos da vida. Determina a vivenda e infl na convivencia familiar; condiciona decisivamente o grao de ensinanza e formaci que se pode acceder; determina en gran medida as relacis sociais que se poden cultivar; merma as posibilidades de defensa dos propios dereitos e de participaci social para facelos valer; reduce substancialmente os niveis de informaci, tan decisivos para moverse na sociedade de hoxe; provoca incluso que, moitas veces, os máis pobres dentro dos pobres, queden marxinados ata dos servicios sociais teicamente previstos para atendelos. Delimita a calidade da alimentaci, a forma de vestir e de coidar a sae. E, en xeral o rango social que as demais persoas lle recocen que vive na pobreza. Incluso cando a marxinaci e exclusi social se deben directamente a outras causas distintas da pobreza (discapacidades de diferente orde, enfermidades, accidentes, adiccis diversas que “enganchan” e convirten en escravos ás persoas; pertencer a unha minoría etnica, racial ou de calqueroutro orde a priori mal vista polos prexuízos das maiorías...), incluso neses casos non é o mesmo facer fronte a esas situacis adversas desde a pobreza que desde a folgura econica. Na sociedade exacerbadamente consumista na que vivimos, na que tantas veces se valora individuos máis polo que ten que polo que son, o nacer na pobreza e non lograr superala tende a mermar de tal forma a propia autoestima que degrada a dignidade das persoas. As persoas sumerxidas nesta sima e impotentes para saír dela non é extra que chegen a asumir como natural a s propia marxinaci e así nin se propon participar nun programa de reinserci social. 1.1. A POBREZA EXTREMA COMO AGRESIÓNS ÓS DEREITOS HUMANOS A pobreza, sobre todo a probreza extrema, constit unha verdadeira agresi dereitos humanos. Sobre todo neste tempo en que a humanidade conta cos suficientes medios econicios, técnicos e científicos como para erradicar do planeta terra a fame, o analfabetismo, as enfermidades curables. Non facelo mentres se derrocha en cousas supérfuas, constit hoxe unha innegable afrenta á dignidade das persoas. É hora de proclamar isto, cando se cumpren os 50 anos da Declaraci Universal dos Dereitos Humanos (10 de decembro de 1948). Por esta declaraci, a comunidade internacional comprometeuse a protexer tanto os dereitos civís e políticos como os dereitos econicos, sociais e culturais de tolos indivíduos e os pobos do mundo. Declaraci que foi complementada coa de 1986 sobre o dereito de tolos pobos desenvolvemento. Os dereitos humanos, das persoas e os pobos, constitn un todo indivisible. Isto tendeu a se esquecer sobre todo en tempos da guerra fría, en que os dous bloques enfrontados tenderon a contrapor polémicamente os que denominaron dereitos “reais” (sobre todo os de tipo econico-social) cos dereitos “formais” (liberdade de crencia e opini, de voto...). Unha vez superada aquela polémica ideolica, máis ben propia da guerra fría, hoxe non pode caber dida de que o compromiso cos dereitos humanos ten que ser global e indivisible. E que os dereitos civís e políticos cobran o seu sentido máis xenuino cando serven de canle para a conquista de maiores niveis de igualdade econica e cultural. E, polo tanto, mellores formas de convivencia e solidariedade entre os seres humanos. Hoxe somos conscientes de que pouco importa o dereito legal á libre expresi se un non puido aprender a ler e escribir correctamente. Ou pouco importa ter recocido o dereito voto, se un non ten posibilidades de se informar suficientemente sobre os programas dos diversos partidos. O mesmo dereito á vida, por decisivo que pareza, queda sumamente limitado e ensombrecido para aquelas persoas que carecen de alimentaci, atenci médica ou servicios hixiénico-sanitarios indispensables. E a mesma liberdade física pouco se pode disfrutar cando se está aprisionado pola extrema pobreza e a ignorancia invencible. E as mesmas leis de protecci e servicios sociais tampouco chegan con frecuencia ás persoas e as familias que máis as necesitan, se non van acompadas de campas suficientemente divulgativas para dar a coce-las prestacis que ofrecen e a forma de acceder a elas. 1.2. CONCEPTO ACTUAL DE POBREZA O concepto de pobreza -do que é ser pobre-está formado por unha mezcla de elementos obxectivos e subxectivos. É ademais un concepto relativo. Un indivíduo -ou familia -é pobre en comparaci cos demais da s propia comunidade. Galicia pese considerar pobre con respecto a Suiza ou á media rexional da Uni Europea; pero rica en comparaci coa situaci de non poucos paises iberoamericanos, asiáticos ou africanos. Aínda non hai moitas décadas o prototipo de pobre -é un pobre-era o que se vía obrigado a recorrer periicamente as aldeas, chamando de porta en porta, en solicitude dunha esmola: un pudo de grao ou de patacas, unha cunca de caldo, algunha moeda, un xerg ou palleiro onde pasala noite; ás veces tratando de desperta-la compasi humana invocando convencionalmente a mediaci divina (“unha caridade por amor de Deus”). É o pobre que Curros Enríquez describiu nun belo e desolador poema camindo cae-la tarde apoiado en “un pau de sangui”, sen outra compaa que o “crou, crou” dalg sapo. Tamén se recocía como “pobres” vecis da aldea que, por ter moi poucas terras ou non poder xa traballalas, non acadaban a produci-lo imprescindible para o autoconsumo e soportaban épocas de fame. Hoxe, pode se-lo ancián -da cidade ou do campo- que se quedou descolgado da Seguridade Social; o parado de longa duraci; un matrimonio de pequenos labregos con idades redor dos 60 anos; unha nai, solteira ou separada, con fillos o seu cargo e sen emprego; os membros dunha familia na que ninguén ten un traballo remunerado; o mozo, quizais con estudios, que leva varios anos buscando o seu primeiro emprego sen conseguidolo aínda; un drogadicto, preso recen liberado ou enfermo mental dado de alta e sen familia que o acolla... 1.2.1. ¿Galicia é pobre, ou é rica? Antes de nos referir pobres de Galicia, quizais non estea por demais comezar por responder a esta pregunta: ¿Galicia, globalmente considerada, é pobre ou é rica?. E como os conceptos de pobreza e de riqueza soen ser relativos, o máis axeitado parece compara-la riqueza de Galicia coa media de Espa, da que forma parte, e coa media da Europa comunitaria á que, por xeografía e vontade política maioritaria, tamén pertencemos. Se tomamos como referencia conxunto do mundo (un dos puntos de referencia xa inevitable a nivel da cociencia de hoxe), non podemos esquece-lo feito de que Galicia forma parte de Europa; e que a Uni Europea é unha das áreas máis desenvoltas, prperas e cultas da Terra. En base a estes datos formamos parte do chamado, primeiro mundo, en moitos aspectos o mundo privilexiado. Pero se o noso punto de referencia se circunscribe conxunto da Uni Europea e, dentro dela, á Espa das autonomías, ent o nivel de riqueza de Galicia queda xa bastante máis relativizado. Ímonos a fixar aquí en dous datos que consideramos significativos respecto: a renda media por habitante, e o nivel relativo de desenvolvemento. Todo iso, en relaci en primeiro lugar co conxunto de Espa e de cada unha das ss comunidades automas, e en segundo lugar coa media da Uni Europea. Se nos atemos á renda media por habitante do ano 1996, a media espala equivalía 76,2% da media da U.E.. Entre as comunidades automas de Espa, sAndalucía, Extremadura e Murcia quedaban por detrás de Galicia, entre as que máis a superaban, destacábanse Baleares (a ica que superaba a media europea), Madrid e Catalu. Se en vez da renda por habitante tomamos como punto de referencia a renda familiar bruta dispoble de Espa, a media de Galicia en 1996 equivalía 94,45% da media espala. Se este mesmo concepto queremos comparalo coa renda familiar dispoble no conxunto da Uni Europea deberíamos utilizar datos de 1995, timos dos que dispomos á hora de redactar este informe. Pois ben, a renda media familiar dispoble de Espa equivalía nese ano 76,20% da medio europea; e a de Galicia por separado era do 63,19% da media europea. Este é o nivel de converxencia do noso desenvolvemento econico dentro da Comunidade Europea. En resume poderíamos concluir que Galicia é hoxe relativamente rica se se compara co conxunto do mundo; pero é menos rica ou relativamente pobre se a comparaci se establece sdentro do mundo rico. (Fontes de datos: BBV, EUROSTAT e Fundaci FIES; citados polo Informe 1996 do Consello Galego de Relacis Laborais, páxis. 31, 37 e 39). 1.2.2. En Europa, en Espa, en Galicia Desde hai tempo, en toda a Europa occidental, da que os espais formamos parte, así como na maioría dos países desenvoltos fonse elaborando toda unha serie de estudios que nos permitiron consolidar un concepto do que é ser pobre. Alomenos do que se considera ser pobre para os efectos de se lle recocer dalg xeito que o conxunto da sociedade débelles prestar axuda para superar esa situaci. Nunha primeira aproximaci a este concepto, obsérvanse en primeiro lugar as desigualdades na distribuci da renda, considerándose pobres que menos renda reciben. Así, compase o conxunto da riqueza globalmente producida nun ano determinado no país de que se trate; divídese os fogares do país en dez partes iguais ou decilas; e asígnaselle-la cada decila de fogares a parte da renda nacional que de feito recibiu. O resultado gráfico é un cadro de fogares ordenados de menos a máis; dos que a s visi daráno-lo grao de desigualdade dunha decila a outra en canto á parte que obten da chamada renda nacional. É o que por exemplo fai para o conxunto do Estado o Consejo Econico y Social no seu informe “La pobreza y la exclusi social en Espa”. Reproducimos a continuaci este cadro e comentámolo brevemente: (Vid. “La pobreza y la exclusi social en Espa”, páxina 5. Colecci Informes -Nero 8. Edit. polo propio CES). CADRO 1 INGRESO MEDIO POR FOGAR SEGÚN DECILAS, 1981-1991 (en decilas de ingresos) Decilas de 1980-81 1990-91 ingresos (%) (%) 1 2,5 2,7 2 4,1 4,3 3 5,4 5,6 4 6,7 6,8 5 7,9 7,9 6 9,2 9,2 7 10,7 10,7 8 12,6 12,5 9 15,5 15,5 10 25,4 24,7 Neste cadro observamos con certa aproximaci o grao de desigualdade co que se distribuía a renda nacional de Espa durante a década de 1980-81 á de 1990-91. Vemos por exemplo que, malia atérense acurtado lixeiramente as diferencias durante esa década, a distancia entra a decila de fogares máis pobres e a de fogares máis ricos ía en 1990-91 do 2,7% 24,7% da renda. Por suposto, as diferencias existen tamén dentro de cada decila de fogares. De maneira que se fixésemos un gráfico que dividise os fogares en centilas en vez de decilas, as diferencias entre o 1% de fogares que, reciben menos renda e o 1% que recibiran máis serían aínda moitísimo maiores. Non convén esquecer isto, aínda que a efectos prácticos para este informe imos a seguir utilizando os documentos hoxe máis habituais nos estudios econico-sociais. No seu II Programa de Loita contra a Pobreza a Uni Europea define pobreza como “aquela persoa, familia ou grupo nos que os seus recursos -materiais, culturais e sociais-son tan limitados que os excln do mínimo nivel de vida aceptable nos Estados membros nos que viven”. Con iso establecia un concpeto teico de pobreza oficial para o conxunto dos países integrados na Comunidade Europea, pero deixando en máns de cada país a responsabilidade de establece-los seus propios parámetros para medi-la pobreza segundo o nivel concreto de renda e demais. Segundo isto, o informe do Consello Econico y Social xa mencionado distingue entre pobreza moderada e pobreza severa. Establecen que se atopa baixo o limiar de pobreza moderada aqueles fogares nos que os seus ingresos e gastos están entre o 50 por cen e o 25 por cen do fogar medio do país. Entre estos fogares distingue a s vez dous estadios: os que oscilan entre o 25 e o 40 por cen, e os que se moven entre o 40 e 50 por cen. Os fogares que sofren graos de pobreza severa son aqueles que nos gastos e ingresos están por debaixo do 25 por cen, é dicir, que non acadan nin a cuarta parte da media nacional. Non obstante, os analistas sociais tenden a considerar máis fiable o nivel de pobreza medido a partir do gastos por fogar que os ingresos declarados; e valoran como máis significativa a pobreza atribuída fogares que indivíduos. 1.2.3. Pobreza e exclusi social Polo demais hoxe, en toda Europa incluído o noso país, a noci de pobreza tende cada vez máis a ser substituida pola de exclusi social. Considérase que este concepto de exclusi social é máis esclarecedor sobre as causas e os efectos da pobreza. Pero resulta así mesmo máis práctico desde o punto de vista das axudas e servicios que a comunidade debe prestar que sofren a exclusi para que poidan volver a participar nos intercambios, dereitos e comportamentos que constitn a integraci social. Considérase que a exclusi social de non poucas persoas e fogares é consecuencia directa dos cambios estructurais que se ven producindo nas economías e sociedades de hoxe. Entre estes factores xeradores de exclusi mencianse os seguintes: -As mutacis industriais, que deixan a moitas persoas sen traballo e sen que se vislumbre a substituci dos empregos destruídos por outros novos en cantidade suficiente. - Evoluci do sistema de valores, como a solidariedade e a relaci entre cohesi e tolerancia. -Cambios nas estructuras familiares, sociais e de participaci. -Novos fenenos migratorios, coas ss consecuencias de mestizaxe cultural acelerado. - A dualidade social de conxunto, xerada por un sistema que é capaz de producir mesmo tempo maior cantidade de riqueza e maior nero de pobres. Sobre todo é facilmente perceptible o emprego como vehículo de integraci social, e o desemprego de longa duraci como feneno de exclusi. O mesmo poderíamos dicir da posesi dun domicilio fixo ou a exclusi do mercado da vivenda. Todo iso relacionado coas posibilidades de adaptaci cambios que proporciona unha boa formaci básica, así como unha sae e idade axeitadas, pero das que quedan privadas as persoas sen estudios, de idades relativamente avanzadas ou de sae precaria. Entre os colectivos especialmente vulnerables á exclusi son facilmente observables determinadas minorías étnicas e culturais, como en Espa boa parte dos xitanos; os inmigrantes recentes sobre todo se carecen de documentaci; as familias monoparentais, as persoas afectadas por minusvalías nas ss diversas formas; os que sofren os novos tipos de enfermidades, como a sida ou a demencia senil; os atrapados baixo os efectos das toxicomanías; a poboaci reclusa ou ex-reclusa; as entregadas á práctica da prostituci. Pobreza e exclusi social son realidades con frecuencia relacionadas, pero non sempre. 1.3. TIPOLOXÍAS DA POBREZA EN RELACIÓN COA SÚA ORIXE. O “Informe sobre a pobreza en Galicia” editado pola Xunta, no seu capítulo 7 trata de establece-los que chama “itinerarios da exclusi social”. Para iso seleccionou un grupo de familias que previamente foran detectadas baixo o limiar da pobreza relativa. Da informaci recibida en entrevistas con 75 destas familias, os autores do informe chegaron a establecer tres tipos de “itinerarios” en relaci coa pobreza e a exclusi social. No primeiro tipo de itinerario recolle aquelas familias que naceron na pobreza, e nunca lograron saír dela. Son 21 familias, o que constit o 28% do total da mostra. No segundo tipo, atanse 35 familias (47% da mostra), nos que a s orixe é pobre ou moi precaria; pero que nalg momento lograran obter un certo desafogo econico, acabando finalmente, por caer de novo na precariedade. E no terceiro tipo sit a 19 familias (25%), nos que a s orixe non é pobre pero que andando o tempo, caeron na pobreza. Resumimos aquí por separado algunhas das notas que caracterizan ás diversas tipoloxías de pobres. 1.3.1. Os pobres “de sempre”. Nesta primeira tipoloxía, caracterizada por ter nacido pobre e vivido permanentemente na pobreza, unha ampla maioría caracterízanse en primeiro lugar por ser familias numerosas (media de cinco fillos). Proporci que se acrecenta ata os dous tercios no caso das familias de etnia xitana. E na maioría, o cabeza de familia era muller, varias nais solteiras. Ds destas familias eran inmigrantes de orixe portugués. Na s orixe, a actividade predominante de 13 destas familias era a agricultura, dividíndose entre xornaleiros ou labregos sen terras propias e cultivadores de pequenas parcelas para a economía de autoconsumo. Algs intentaron superar esta pobreza buscando traballo na construcci, pero viron truncada a s esperanza por enfermidade, abandono do cabeza de familia ou a precariedade mesma do traballo. Outra característica é o baixísimo nivel cultural. De feito, 11 destes cabezas de familia eran analfabetos totais, e outros 8 len e escriben con dificultade. O que non pode sorprender a ninguén, se 15 (do total de 21) tiveron que se por a traballar antes dos 10 anos. Destas 21 familias, 16 intentaron supera-la situaci de pobreza emigrando alg dos seus membros. Pero tampouco na emigraci tiveron o éxito suficiente como para poder sacar da pobreza conxunto da familia. As familias deste primeiro grupo pasaron tamén, por suposto, por altos e baixos, mellorando lixeiramente ou empeorando aínda maís a s situaci. Pero sempre, como di expresivamente o citado informe oficial, sen conseguir “emerxer do pozo da pobreza”. Os puntos de inflexi que máis frecuentemente frustraron os seus intentos de supera-la pobreza viron dados por factores como a enfermidade, a invalidez ou a morte. Nestes casos, chega-la percibir unha pequena pensi de invalidez ou unha pensi non contributiva, supoxo un alivio considerable. 1.3.2. Os que sairon da pobreza, pero logo recaeron nela. O segundo tipo de pobreza en relaci coa s orixe, está constituído por aquelas familias que nacendo na pobreza, lograron saír dela, pero logo víronse abocados de novo a recaer na pobreza e a exclusi social. A este grupo pertencen 35 das 75 familias estudiadas. Neste grupo de familias, tende a diminuí-la porcentaxe das numerosas. E aínda que a maioría aínda foron numerosas na s familia de orixe, logo este feito reprodese menos nas familias da nova xeraci. Se nas familias de orixe a media de fillos era de 5,2, nas familias xoves é de 2,5. Entre as familias deste segundo grupo non existe ningunha da etnia xitana. Sí hai tres familias de orixe portugués con moitos fillos, e nas que dous cabezas de familia eran fillos de nais solteiras. Neste grupo de familias, o traballo agrario tende a se combinar con outro tipo de ocupaci, como a construcci. En 24 dos 35 casos, o cabeza de familia ou alg outro membro emigrou (sudamérica, países europeos, dentro de Espa) nun intento por mellora-la s sorte. É precisamente a consecuci ou perda do traballo alleo á agricultura, ou a mellor ou peor sorte tida na emigraci, o que condiciona as saídas do círculo da pobreza ou as recaidas nel. Tamén, a forma en que con frecuencia invertiron os cartos gados na emigraci: construir a s propia casa, adquirir algunas terras ou vacas máis. A miudo, a s falta de formaci econica impedíulles conectar coas grandes correntes da historia e foron desbordados por forzas moi superiores a eles (lograron aumenta-lo nero de vacas ou a cantidade de terras; pero non influir nos prezos do leite, os piensos ou as patacas. Gastaron en facer unha casa mellor; pero nun pobo alonxado dos postos de traballo e os colexios para os seus fillos). Polo demais, neste grupo s2 cabezas de familia eran analfabetos totais, e 19 tin estudios primarios. Dos 35 cabezas de familia, 23 comezaran a traballar antes dos 10 anos. Aínda que lograron períodos de unha certa folgura econica, non conseguiron remontar de forma estable a situaci de pobreza. Esta situaci de pobreza na que recaeron atase hoxe aliviada (que non superada) por as prestacis sociais (pensis de vellez, de viuvez, de invalidez, prestacis de paro) que perciben uns ou outros membros destas familias. Polo contrario, atanse agravadas pola necesidade de seguir axudando fillos xa maiores que non ten traballo ou caeron na drogradicci. 1.3.3. Os que non naceron pobres, pero caeron na pobreza. Finalmente, o terceiro grupo está constituído por aquelas familias que, non nacendo na pobreza, foron caendo nela a través do seu itinerario biográfico. Fmano 19 das 75 familias estudiadas. Nas familias de orixe deste grupo prevalece así mesmo o carácter de numerosas (12 das 19), que descende a 5 nas de segunda xeraci. Soían ser na s orixe familias de artesáns, pequenos comerciantes ou outros oficios, aínda que a actividade agrícola puidese coexistir como complementaria. Vivían un pouco mellor que a maioría e no seu medio non eran considerados pobres. O que xeralmente produciu a caída na pobreza foi a desestructuraci familiar causada, nalg momento, pola morte ou abandono do pai, así como polas consecuencias da Guerra Civil. Entre os cabezas de familia deste grupo ning era analfabeto, tendo 10 os estudios primarios e 5 o graduado escolar. Entre os seus fillos, 7 cursaron a ensinanza media e 3 a superior. En 8 casos o cabeza de familia chegou a emigrar xunto con outros membros da familia. O obxectivo que se propoan era, fundamentalmente, gar cartos e logo regresar a Galicia. Nalgs prevalece o afán de “poder darlles cultura fillos”. Hoxe, xa vidos a menos, o marido soe traballar no que pode e cando pode; e a muller tamén traballa ou traballou no servicio doméstico, a limpeza, a costura, etcétera. É a falta dun traballo permanente (s3 o ten) a principal causa de que se atopen na pobrea. Nunha parte dos casos hai que ter tamén en conta que, se tratar de emigrantes retornados que non cotizaron á Seguridade Social, sperciben pensis de xubilaci de moi escasa contía ou das non contributivas. Nalgs dos casos de familias máis xoves pero xa independentes, están sendo axudados por pais e sogros, con frecuencia pensionistas ou con algs aforros. A s situaci real de pobreza queda así en certo modo camuflada ou vivida de forma vergonzante. 1.4.- POBREZA RURAL E POBREZA URBANA. O xa mencionado Informe da Xunta distingue así mesmo ds modalidades ou tipos de pobreza e exclusi en Galicia, segundo o “ámbito socio-territorial” no que os pobres as sofren. E neste aspecto considera importante diferencia-la “pobreza rural” e a “pobreza urbana”. O presente informe do Valedor do Pobo quérese centrar nas situacis de discriminaci, marxinaci e exclusi social tal como se dan na sociedade galega. A pobreza interésanos en canto constit o máis importante factor de marxinaci e exclusi, nunha sociedade na que a maioría dos seus membros viven nunha situaci folgada ou alomenos desafogada. O fundamental, polo tanto, é o feito de ser pobre. Pero recocemos tamén, por outra parte, que aquí en Galicia, o feito de ser pobre reviste modalidades diferentes en diversos aspectos, segundo que se pertenza mundo rural ou urbano. Empezando porque o pobre dunha pequena aldea é, para ben e para mal, recocido por todos como pobre. Mentres no anonimato da cidade, cidadán corrente sempre lle pode quedar a dida de se quen lle tende a mán en solicitude dunha esmola é un pobre verdadeiro ou é outra cousa. As características sociodemográficas e niveis de pobreza dos cabezas de familia pobres en Galicia, tanto no ámbito rural coma no urbano, quedan resumidas no mencionado Informe da Xunta no seguinte cadro, que reproducimos a continuaci numerado como cadro 2. Cadro 2 ÍNDICES DE POBREZA SEGUNDO DIFERENTES CARACTERÍSTICAS DO CABEZA DE FAMILIA ÁMBITOS RURAL E URBANO (1993) SEXO RURAL URBANO Home 17,8 9,5 Muller 15,3 16,7 IDADE Ata 24 anos De 25 a 49 anos 17,5 8,0 De 50 a 64 anos 26,5 15,0 65 e máis 7,8 10,3 ESTADO CIVIL Casado 17,4 10,5 Soltero 15,4 7,1 Vio 19,5 17,1 NIVEL DE INSTRUCCIÓN Analfabeto 19,6 22,6 Est. Primarios 16,6 15,4 Grauado Escolar 4,8 6,3 TOTAL 17,4 10,9 Fonte: Fonte Táboa 93, páxina 307 O primeiro dato que resalta neste cadro é que, se no mundo rural os cabezas de familia pobres son homes en maior proporci ca mulleres, no mundo urbano sucede todo o contrario: é moito maior a proporci de cabezas de familia pobres que son mulleres con respecto ás de homes. É dicir, a afirmaci de que a pobreza se está feminizando responde moito máis á realidade urbana que á rural. Se nos atemos á idade dos cabezas de familia pobres, vemos que a s porcentaxe dispárase entre os 50 e os 65 no campo (25,6 por cento de pobres, fronte a un 15 por cento na cidade). E que, polo contario, a partir dos 65 anos (a idade habitual da xubilaci), a proporci de pobres pasa a ser sensiblemnte maior na cidade ca no campo. 1.4.1. A xubilaci ten repercusis moi diferentes. Este dato é sumamente significativo, e non fai senon vir a corrobora-lo que calquera bo cocedor da nosa sociedade observou por si mesmo en multiples ocasis: a situaci enormemente distinta que en Galicia ten o feito de se xubilar ou estar primo a facelo, segundo que se trate do mundo rural ou do urbano. Significaci que está directamente relacionada co nivel e calidade de vida, e coas posibilidades de caer na pobreza ou saír dela. No mundo urbano, a gran maioría da xente traballa por conta allea, e xa se sabe que a maioría das pensis soen ser inferiores salario que se estaba percibiendo antes de se xubilar. De ahí que moitas persoas, sobre todo as de pensis máis baixas, se xubilar acércanse máis niveis de pobreza ou caen neles. Unha pequena pensi, ou incluso ds, soe resultar moi escasa para pagar o aluguer da casa, gastos de comunidade, alimentaci e demais; non digamos se a isto se engade que hai que seguir axudando a alg fillo sen traballo. Pois ben, no mundo rural soe suceder todo o contrario. O angustioso soe se-la prexubilaci. Os anos, 60 a 64 sobre todo, nos que o home e a muller pequenos campesis automos ten que estar facendo tada clase de esforzos para aboa-las ss cotizacis á Seguridade Social. Unhas cotizacis que ascenden na rama agraria a unhas 40.000 pesetas mensuais, e que corren totalmente pola s conta figurar como autopatrs. Supostos empresarios dunhas unidades de producci que apenas cobren o autoconsumo pero case non producen dirio contante e sonante. Ás veces é a axuda dalg fillo emigrante ou dalg avpensionista a que vén a lles alivia-la carga dos pagos. Outras veces spoden cotizar por un dos membros da parella, quedándose o outro en espera de se afiliar á S.S. cando o de maior idade comece a cobrar. En non poucos casos, un quédase descolgado, sen outra esperanza que o que poidan percibir como complemento de cxuxe a cargo ou por viuvez. A sorte destes pequenos campesis, que son moitos miles, cambia totalmente desde o día que se xubilan; sobre todo se logran ámbolos dous cobrar a s propia pensi. Deixar de ter que pagar, e empezar a cobrar. A xubilaci significa para eles quizáis empezan a sentirse econicamente independentes por primeira vez na vida. O cambio de situaci é para eles verdadeiramente substancial e cualitativo; a xubilaci cobra realmente o seu sentido etimolico: jilo, jubileo. Sobre todo mentres a sae lles acompa. Pois ademais duns ingresos seguros, poden continuar vivindo no seu propio medio; seguir facendo algs traballis nas ss parcelas, pero xa sen a presi da estrictia necesidade; axudar incluso a algunha filla sen traballo ou neta con capacidade para os estudios. En relaci coa caída na pobreza ou a saída dela, o que máis netamente diferencia mundo ural e urbano é, probablemente, esta diferencia de repercusis que nun e outro ten o feito de se xubilar. 1.4.2. Outros aspectos diferenciadores. A vivencia da pobreza imposta (outra cousa sería a pobreza persoalmente elexida como opci de vida), ten tamén outros aspectos diferenciadores segundo que se padeza no mundo ural ou no urbano. Enumeramos aquí algs. Sobre todo en certas zonas rurais especialmente illadas ou singularmente agrestes (altas montas de Lugo ou Ourense), é dificil evita-lo presentimento de que se pertence a un mundo en extinci. As vivendas, ou pechadas xa e baleiras ou ocupadas case exclusivamente por anciáns. Nacementos xa non hai e cada defunci é un novo recordatorio de que “aquí, en sete ou dez anos máis, xa non queda ninguén”. Entre os totalmente s e con moita idade, vaise aceptando rematar nunha residencia de anciáns, se se logra conseguir praza. As leiras quedan ermas. Os camis xa non se arranxan. Aínda que gracias a pensi e a horta propia, xa non falta a comida, sobrevívese sen horizontes. Apenas hai posibilidades de contacto social. É un mundo arrumbado, alleo outro mundo en plena transformaci, que seu paso xa hai tempo que non se pode ir. Ademais de personal e familiar, a pobreza aquí é tamén ambiental, com, resignada e imposible sequera de sor con se superar. No mundo urbano, polo contario, ser pobre fronte a un mundo de abundancia e opulencia, alomenos aparentes. O pobre habita en vivendas malas. Na cidade, a solidariedade dos vecis é menos probable, se descocer uns a outros. A soedade individual é máis frecuente, sobre todo entre os anciáns viuvos ou separados. O paro ou o traballo temporal, sobre todo se é sofrido polo cabeza de familia, é a causa máis com de caída na pobreza. As pensis baixas ou non contributivas resultan totalmente insuficientes para chegar fin de mes, sobre todo se boa parte delas se vai en paga-lo aluguer da vivenda, como sucede frecuentemente no mundo urbano. O paro xuvenil, a drogadicci, o caso das nais solteiras ou as separadas con fillos seu cargo, son outros tantos sectores problemáticos que constitn ás veces causa directa e outras son tamén consecuencia da pobreza no mundo urbano. En certo modo quizáis poderíamos resumir esta diferenciaci entre pobreza rural e pobreza urbana da forma seguinte. O nlo duro dos pobres do medio rural está formado por traballadores tan pobres que o producto do seu traballo deixaos excluídos á hora de competir no mercado. Algo parecido que os anglosaxs chaman working poor. E o nleo duro da pobreza no mundo urbano caracterízase pola falta de traballo e as ss consecuencias: drogadicci que arrastra cara o delito como loita pola supervivencia... 1.5. PARA A CUANTIFICACIÓN DA POBREZA EN GALICIA. ¿Cántos son realmente os pobres en Galicia? ¿Cantos viven en necesidade severa ou extrema e que, polo tanto, a sociedade se debe ocupar de axudalos?. No conxunto de Europea (a UE á que pertencemos) existen diversos baremos xa comunmente aceptados para medi-la pobreza e os seus diversos niveis. Segundo estes baremos, soése distinguir en primeiro lugar entre niveis de pobreza relativa e niveis de pobreza severa. A pobreza relativa afectaría a aqueles cuia renda é inferior 50% da renda media do conxunto do país onde viven. E a pobreza severa que perciben menos do 25% da renda media. É dicir, que se sumano-lo conxunto da riqueza producida por un país (PIB) nun ano determinado e efectuamo-la operaci matemática de dividila por igual entre o conxunto dos seus habitantes, obterémos a renda media ou renda per cápita dese país. Pero esa sería a distribuci estatística ou matemática. Logo hai que atender á distribuci efectiva. É dicir, canto percibiu realmente cada habitante ou grupo de habitantes. Pois a distribuci real nunca será igualitaria, sen amplamente desigual. Pois ben, dicimos que están baixo o limiar de pobreza relativa aqueles habitantes que percibiron menos da metade (50%) da renda media do conxunto. E que están en situaci de pobreza severa os que percibiron menos da cuarta parte (25%) da media. Para afinar máis este concepto de pobreza, non temos máis que ir aumentando o nero de tramos de poboaci a analizar. De aí que se tenda a dividi-la poboaci en decilas, como xa observamos noutra parte deste informe. Alí observamos co as desigualdades entre os tramos inferiores e os tramos supremos da escala multiplícanse na distribucin real da renda. Pero para efectos do que neste punto queremos aclarar basta, o exemplo seguinte. Se a renda medida dun país fose por exemplo de 50.000 pestas mensuais, consideraríamos que viven nesa pobreza relativa os habitantes que percibisen menos das 25.000 pesetas mensuais e baixo pobreza severa os que perciben menos das 12.500. Un matiz importante a ter en conta é que, ata o de agora, a maior parte das estatísticas miden o Producto Interior Bruto (PIB) e a s distribuci a escala do conxunto de Espa, non de cada comunidade automa, por separado. De aí que tratar de cuantificar concretamente os pobres de Galicia, atopámonos moi escasos en canto a estatísticas actualizadas; e que os cálculos que se fan para intentar deduci-las cifras galegas é difícil verificar hata qué punto foron rigurosamente contrastados. De aí que, tratar de cuantifica-la pobreza en Galicia, neste informe do Valedor do Pobo optásemos por elaborar un cadro propio, partindo dos datos que nos ofrecen diversas fontes e criterios. Os analistas sociais conceden maior fiabilidade á cuantificaci da pobreza polo nero de fogares ca polo de persoas. Pero aquí ofrecemos tanto o nero de fogares pobres coma o das persoas, calculando que o fogar medio de Galicia é de 3,58 membros segundo o Consello Econico e Social de Galicia. Cadro 3. Nero de fogares e de persoas pobres en Galicia. Escala e % Nº de fogares Nº de persoas A escala do conxunto de Espa (16,9%) 131.864 472.073 A escala de Galicia (13,8%) 107.676 385.480 Baixo límites legais de subsistencia, calculados en 1993. (2,4%) 18.726 57.039 Baixo límites legais de subsistencia, calculados polo CES en 1997 (5,1%) 40.000 143.200 Seg informe de Caritas de Galicia (xu de 1998) (con escala europea: por debaixo do 50% da renda media); e por debaixo do 25% para a pobreza severa 19,9% do total dos fogares = 150.000 595.000 (22% do total de habitantes) en pobreza relativa. 136.540 en pobreza severa * Elaboraci propia a partir das diversas fontes e criterios. 1.5.1. Explicaci do cadro. Neste cadro ofrecemos, na columna da esquerda as porcentaxes de pobres que hai en Galicia, segundo diversos criterios e escalas con que foron avaliados. Na columna segunda traducímolos a nero de fogares pobres, e na terceira columna o nero de persoas que sufrirían pobreza segundo a fonte que os avalía e o criterio que utiliza. As tres primeiras porcentaxes están tomadas do xa mencionado “Informe sobre a pobreza en Galicia” editado pola Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta, e refírense ano 1993. Ofrece primeiro a porcentaxe de pobres (16,9%) relativos que corresponderían a Galicia se se miden en relaci coa renda media de Espa no seu conxunto do ano 1991. Logo ofrece a porcentaxe de pobres (13,8%), pero calculándoos polo que sería a renda media de Galicia do mesmo ano. En terceiro lugar ofrece a porcentaxe dos galegos que en 1993 estarían baixo o limiar do que este informe chama pobreza severa e que tamén se podería calificar de extrema pobreza (2,4%). Pois o criterio europeo antes enunciado (que perciban menos do 25% da renda media), está correxido segundo o concepto legal establecido en Galicia para os que se atopan en limiares inferiores ás rendas consideradas mínimas ou de subsistencia e que, como tales, terían dereito a reclamar axudas dos Servicios Sociais da Xunta. Na cuarta porcentaxe (5,1%), así como os neros de fogares e persoas pobres que ofrecemos nas columnas segunda e terceira, deducímolos de diversos datos ofrecidos polo Consello Econico e Social de Galicia. Segundo este informe do CES galego, feito plico en abril de 1997, en Galicia existirían un total de 780.266 fogares, cunha media de 3,58 persoas por fogar, o que arroxaría un total de 2.793.352 persoas. E nunha recomendaci que fai á Xunta para centra-los seus esforzos na loita contra a exclusi social, calculando nuns 40.000 fogares (5,1%) os que se atopan inmersos na extrema pobreza. O que nos daría as 143.200 persoas que ofrecemos na parte inferior da terceira columna. Polo demais, o mesmo Informe do CES estima que no conxunto de Espa existen “entre 6 e 8 mills de pobres (entre 13% e 18% da poboaci), segundo os distintos estudios, malia a que as taxas disminuiron entre 1980 e 1990”. Outra avaliaci, estatísticamente moi fiable aínda que matizando que está feita tomando como base a distribuci da renda per cápita do conxunto de Espa (non a de Galicia por separado, que se calcula redor dun 7 por cento inferior), é a que nos ofrece o Consello Econico e Social titulado “A pobreza e a exclusi social en Espa” e feito plico en marzo de 1997. Ó distribui-los por comunidades automas a pobreza e a exclusi social correspondente a 1990-91, este informe distingue catro tramos de pobreza. Pois ben, para esas datas, a Galicia asígnlle as seguintes porcentaxes e nero de pobres. O total de “poboaci pobre” o que percibe menos do 50 por cento da renda media (calculada a escala espala), o avalía nun 23,6% equivalente a uns 628.000 galegos. Baixo o nome de “pobreza moderada” distingue dous tramos: que perciben unha renda que vai do 40 por cen 25 por cen da renda media asignlles unha porcentaxe de 9,2 por cen da poboaci equivalente a 252.000 galegos. Por timo, establece en 78.000 persoas as que en Galicia vivirían en situaci de “pobreza severa” ou extrema pobreza, o que na porcentaxe viría a dar o 2,9% do total. Pola s parte, un informe dado á prensa na primeira quincena de xu de 1998 e elaborado por Cáritas Nacional Fundaci Foessa* distingue catro niveis. Recolle en primeiro lugar unha porcentaxe de pobreza relativa na Espa de hoxe. Sofren pobreza relativa os que perciben mensualmente menos do 50% da renda media nacional, é dicir menos de 44.000 pesetas por persoa e mes. Asegura que nesta situaci existen 8.509.000 persoas, aproximadamente un 20 por cen da poboaci. Segundo este criterio, en Galicia habería 576.000 persoas en pobreza relativa, dun total de 2.800.000 habitantes. Na provincia de Ourense (similarmente a outras provincias que limitan con Portugal) este nivel de pobreza relativa acada 32,2 por cen de toda a poboaci. O informe de Cáritas cualifica logo como pobreza moderada á que afecta a aquelas persoas ás que os seus ingresos mensuais oscilan entre 22.500 e as 31.500 pesetas mes. Como pobreza extrema é calificada a daquelas persoas ás que os seus ingresos mensuais son inferiores ás 12.000 pesetas. Nesta situaci atanse 5,6% de toda a poboaci galega, o que equivaliría a unhas 166.800 persoas. Este informe de Cáritas-foessa localiza a maior porporci destes pobres entre os xoves de menos de 25 anos, a maior parte urbanos, a diferencia de antes que se localizaban entre * “As condicis de vida da poboaci pobre en Espa”, Fundaci Foessa e Caritas. Xu de 1998 los anciáns do campo. Tamén chama a atenci sobre o feito de que, en xeral, as familias máis pobres son máis numerosas cas do resto da poboaci. Como avaliaci tamén complementaria, poderíamos menciona-la que en setembro de 1997 foi presentada á prensa en Santiago pola Secretaría de Relacis Institucionais e Acci social do sindicato CCOO. Facémonos eco dela, aínda que non sabemo-lo método e escala (se estatal ou galega) con que foi elaborada. Segundo esta avaliaci sindical, en Galicia son 442.407 as persoas que viven baixo o nivel de pobreza relativa ou moderada, entendendo talas que perciben menos de 44.255 pesetas mensuais. Na porcentaxe, serían o 19,9% da poboaci. 1.5.2 Conclusi valorativa. Pola nosa parte somos conscientes de que tal variedade de fontes, escalas, terminoloxías, datas das estatísticas e tramos de pobreza que se distinguen, pese prestar un pouco á confusi. Pero preferimos ofrece-las diversas cifras e avaliacis manexadas polos expertos, e deixar que cada un saque delas a s propia cuantificaci. En timo termo, a pobreza non deixa de ser un concepto relativamente escurridizo. É sempre unha realidade material e, mesmo tempo, unha apreciaci social. Para os efectos prácticos, depende tamén moito do obxectivo que pretendemos tratar de cuantificala. Se optamos por facer unha cuantificaci a partir do baremo máximo, podemos quedarnos coas máis de 470.000 persoas que se nos daban en 1993, ou as máis de 440.000 que CC.OO. expoa en 1997. Se preferimos fixa-la nosa atenci nos resultados do baremo mínimo o nero de fogares e persoas que viven na exclusi social e moi primo a ela, ent acolleríamonos á cifra de 40.000 fogares que nos daba en 1997 o Informe do Consello Econico e Social (CES) de Galicia. Deste dato deducimos que se trataría do 5,1% de tolos fogares galegos e que equivalen a 143.200 persoas vivienda na extrema pobreza. Desde o punto de vista da loita contra a pobreza en canto factor principal de marxinaci e discriminaci en Galicia (materia do presente informe), parece que a conclusi debe ser doble. Os obxectivos máximos sse poden conseguir progresivamente, mellorando as políticas de redistribuci econica para ir diminuindo as desigualdades. Se nos marcamo-lo obxectivo de erradica-la miseria e reinsertar socialmente excluídos, cuantitativamente é un obxectivo máis modesto pero en realidade constit un obxectivo máis urxente xa que está á nivel de loita directa en defensa dos dereitos humanos. Inscríbese nun horizonte plenamente constitucional. Acadalo constituiría o gran desafío que se deberían propor uns Servicios Sociais dignos deste nome. 1.6. A PROTECCIÓN SOCIAL FRONTE A POBREZA SEVERA EN GALICIA. No noso tempo, foron xurdindo nos diversos países sistemas de protecci social contra a pobreza, a discriminaci e a exclusi. Responden á idea humanitaria de que aqueles individuos ou grupos, que, polas causas que sexan, son víctimas da extrema pobreza e a exclusi deben ser axudados pola sociedade e o Estado para superalas. 1.6.1. Documentos da ONU e obxectivos da Uni Europea. É nesta li que a Organizaci das Nacis Unidas promulgou para todo o mundo a s Declaraci universal dos dereitos humanos, seguida logo da declaraci sobre o progreso e o desenvolvemento social e o pacto internacional de dereitos econicos, sociais e culturais, ratificados por Espa. Máis recentemente (marzo de 1995), na s cumbre mundial de Copenhague, a mesma ONU aprobou un decálogo de compromisos para loitar polo desenvolvemento social dos pobos. A nivel práctico de realizacis promovidas polos Estados, hai que citar como pioneiros os sistemas de protecci social postos en marcha en países como Dinamarca, Gran Breta, Holanda, entre outros. En canto á antes chamada CE e actualmente Uni Europea, da que formamos parte, hai que menciona-la Carta Social Europea, o Cigo Europeo de Seguridade Social, a Convenci Europea de Seguridade Social, o Fondo de Desenvolvemento Social do Consello de Europa; así como as diversas directrices e recomendacis en que se enfoca a loita contra a pobreza e a exclusi social a partir dunha concepci estructural e multifactorial. A partir de 1975 fonse pondo en marcha tres programas quinquenais europeos de loita contra a pobreza; e desde 1990 funciona o “Observatorio de políticas nacionais de loita contra a exclusi social”. Ultimamente, a Uni Europea marcouse como obxectivo que, en cada un dos países que formamos parte dela, se recoza a tolos cidadáns o dereito a obter uns recursos econicos mínimos con que poder subsistir. Considera que redor de 53 mills de persoas no conxunto dos países comunitarios están baixo o limiar da pobreza, e que na maioría deles esta procentaxe de poboaci ronda o 15%. 1.6.2. Heteroxéneo mosaico de sistemas de inserci no Estado espal das autonomías. No actual Estado espal das autonomías, as competencias en materia de asistencia social están traspasados ás Comunidades Automas. Por outra parte, estas competencias foron transferíndose nivel autonico sen que antes se establecese a nivel do Estado un modelo normativo e organizativo que servise de punto básico desenvolvemento dos servicios sociais nas diversas comunidades. Isto posibilitou, e aínda forzou, a cada comunidade automa a desenvolve-la s propia normativa e establece-los seus propios plans de loita contra a pobreza e a exclusi. O resultado foi ata o de agora a configuraci dun verdadeiro mosaico de sistemas de insercici social dentro do Estado espal. Mosaico que o Informe do CES (galego) resume así: “17 regulacis diferentes, con distintos requisitos de acceso, distintas prestacis, distintas contías e distintas obrigas”. O que, como non podería ser menos, “deu como resultado un sistema de salarios sociais absolutamente hteroxéneo que non axuda a establecer situacis parellas entre os posibles beneficiarios das prestacis, malia a que as necesidades a cubrir sexan prácticamente idénticas”* Os diversos sistemas parten da idea de que aqueles fogares ou peroas que non acaden un mínimo de rendas deben ser axudadas para supera-lo limiar da pobreza severa. Sen embargo, organiza-lo seu propio sistema de axudas hai comunidades que non establecen estas axudas como un verdadeiro dereito subxectivo, e outras que fan depende-la s concesi das dispobilidades orzamentarias. Na maioría das comunidades automas foise establecendo dous tipos de axudas para loitar contra a pobreza severa e a exclusi. Un tipo de axudas, chamado de garantía de rendas mínimas ou tamén “salario social”, destinado a asegurar fogares máis pobres un mínimo de ingresos fixos que se considera imprescindible para cubri-las necesidades básicas da vida. Este * “Informe “A Pobreza e a Exclusi Social en Galicia”, pax. 45-Consello Econico e Social de Galicia, abril de tipo de axudas son fixas, e periicamente revisables se cambia a situaci econica do que as recibe. O outro tipo está constituído por axudas de emerxencia, concedidas esporádicamente para facer fronte a algunha necesidade excepcional: paga-lo aluguer dunha vivenda para evitar un desafiuzamento, comprar uns lentes, adquirir unha cadeira de rodas, etcétera. No recocemento de ámbolos dous tipos de axudas e polas en marcha, foi pioneiro sobre todo o País Vasco, desde o ano 1989 que comezou a implantalas. 1.6.3. Legalidade teica e aplicaci práctica do sistema galego de inserci social. Desde o punto de vista teico-legal, Galicia é unha das ds comunidades automas que, xunto co País Vasco, estableceu as axudas de insercici social como un dereito subxectivo, esixible incluso ante os tribunais. Logo verémos ata qué punto esta xenerosa concepci se fai ou non efectiva na práctica. Pois, polo de pronto, atopámonos xa cun gran contraste entre a porcentaxe de gastos que Galicia vén destinado a facer efectiva a reinserci e os que invirte o País Vasco. Se tomamos como termo de comparaci o diiro gastado en garantía de rendas mínimas durante o ano 1993 (timo do que puidemos dispor dos datos de talas CC.AA.), vemos que Galicia cos seus pouco máis de 540 mills sgastaba o 2,6% do que invertía o conxunto de Espa. Polo contrario o País Vasco, cos seus 4.270 mills, acadaba o 20,6% de todo o que invertía Espa enteira. É obvio que esa abismal diferencia non estaba en proporci nin coas diferencias do PIB, nin coa da poboaci, nin con calqueroutro factor que non fose a vontade 1997. política. Neste tempo de configuraci do Estado das autonomías, tanto a normativa legal como as accis prácticas de loita contra a pobreza e a exclusi social veu sendo impulsada desde diversos niveis. Pois aínda que as competencias sobre servicios sociais se traspasaban ás Comunidades Automas, éstas necesitaban un tempo para ir xerando a s propia normativa e organizaci. De aí que, inevitablemente, houberon de funcionar durante un tempo respondendo a impulsos e iniciativas non sempre ben coordinadas. Esto non podía menos de deixar senti-los seus efectos tamén en Galicia. 1.6.4. A nivel estatal. Con motivo de se crear en 1988 o Ministerio de Asuntos Sociais, xurdiu tamén no mesmo ano o proxecto de por en marcha o Plan Concertado para o Desenvolvemento de Prestacis Básicas de Servicios Sociais. Pretendíase con el artellar unha Rede Plica de Servicios Sociais, en coordinaci entre os tres niveis da Administraci: central, autonica e local. Este Plan quedaría co tempo truncado, chegando incluso a desaparece-lo Ministerio como tal. No ano 1993, este Plan supoa un pouco máis de 41.545 mills de pesetas de fondos estatais, distrubuídos entre as diversas Comunidades Automas. Deste diiro, Galicia recibía redor de 3.073 mills, e ocupaba polo volume de diiro o sexto lugar entre as quince CC.AA. Polo contario, no esforzo autonico que cada Comunidade efectuaba en gastos sociais ese mesmo ano, medido en pesetas, a Galicia automa sdedicaba unha media de 1.126 pesetas por persoa, ocupando o lugar undécimo entre o conxunto de CC.AA. É dicir, dende a Administraci central tratábase bastante mellor nosos propios pobres que desde a Administraci autonica.* 1.6.5. Analise da Lei 9/1991, de Medidas Básicas para a Inserci Social (RISGA) e da s aplicaci de feito. O 2 de outubro de 1991 era promulgada en Galicia a Lei de Medidas Básicas para a Insercici Social (RISGA). En sí mesma, hai que calificar esta Lei como unha proposta valiosa, orientada a loitar contra a extrema pobreza e a exclusi social. É a nosa lei de “salario social” ou de garantía de ingresos mínimos de subsistencia, e mesmo tempo prevía un plan de inserci social para aqueles fogares que estivesen por debaixo dese nivel de subsistencia. Prevía así mesmo unhas “axudas para situacis de emerxencia social”, que se poderían prestar a aquelas persoas e fogares que atravesasen por situacis puntuais de necesidade especialmente urxente. Se o “salario social” tendía a completar uns ingresos mínimos periicos para aqueles que non os acadasen por si mesmos, as “axudas de emerxencia” estaban destinadas a paliar situacis extremas transitorias: evitar un desafiuzamento por imposibilidade de paga-los atrasos da vivenda, comprar unha cadeira de rodas a un inválido, arranxos elementais nunha vivenda. Obxectivos que quedaban axeitadamente así no artigo 1 da lei: “A presente lei ten por obxecto a creaci e o desenvolvemento dun conxunto coordinado de medidas orientadas á loita contra a pobreza na comunidade automa de Galicia e á reinsercici social e/ou laboral das persoas afectadas polas diferentes formas de exclusi e marxinaci social”. * Vide o Informe do Consello Econico e Social “A pobreza e a exclusi Social en Espa”, páxinas 139 e Os obxectivos xerales enunciados por esta Lei aparecen a simple vista como do máis razoable e xusto. Pero logo, a través do articulado xeral e, sobre todo, da aplicaci práctica que se veu facendo desta lei, o cumprimento destes obxectivos veu quedando excesivamente limitado. En primeiro lugar, Galicia é a comunidade automa que máis tempo esixe de empadroamento anterior para poder optar a estas axudas. “cinco anos polo menos” (art. 9). Talas leis de reinserci das demais comunidades automas esixen moito menos tempo. A Lei de Castela-A Mancha nin sequera sinala prazo. O País Vasco, Madrid, Arag, Valencia e Canarias, entre outras, esixen sun ano de anterioridade no empadroamento. Asturias e Baleares esixen dous anos. É claro que esixir como mínimo cinco anos de residencia efectiva e empadroamento, aumentados no caso dos estranxeiros co tempo que lles levase consegui-lo permiso de residencia en Espa, quedaban xa excluídos das axudas da RISGA tanto a gran maioría dos inmigrantes coma os que visen para Galicia doutras partes de Espa. Por outra parte (art. 8) excl tamén dos dereitos a estas axudas a aquelas persoas que por moi grave que sexa a s necesidade, non tivesen exercitado o seu dereito a recibir alimentos daqueles familiares que legalmente ten o deber de prestarllelos. E o peor é que a Administraci galega non asume nesta lei ningunha obriga (como o fai por exemplo a lei de Catalu) en canto a exercitar esta acci reclamatoria respecto dos familiares obrigados. A consecuencia diso é que os membros máis pobres e menos informados das familias mal avidas ou escasamente responsables quedan na práctica excluídos tamén destas axudas. Nada extra pode así resultarno-lo feito de que, de tdalas solicitudes de axudas desestimadas durante o ano 1995 (timo do que dispomos de datos), o 25% foran desestimadas por existir familiares que 142. se sup que están obrigados a axudar; e outro 4% foron negadas por non ter exercitado antes as accis pertinente (supse que ante estes familiares).* Outro aspecto cando menos extra da lei galega, é que calcula-la contía das axudas en funci do tama dos fogares, discrimina de feito ás familias numerosas. E quen primeiro o sinalou foi o “Informe sobre a pobreza en Galicia, editado pola propia Xunta (páxs. 246-247). Discriminados, sinala este informe oficial, polo método que a RISGA escolleu para determina-la contía das axudas. Segundo prevé o artigo 12 da lei, a contía global da axuda que se concede a un fogar está determinada, dunha parte por un “subsidio básico” cabeza do fogar, e doutra parte un “complemento variable, en funci do nero de membros do fogar”. O subsidio básico establécese nunha cantidade “equivalente importe mensual da pensi non contributiva individual”. O complemento variable fíxase en funci do nero de membros do fogar, pero cunha determinante limitaci: que “en ning caso a suma dos importes anteriores poderá supera-lo salario mínimo interprofesional”. A estes datos hai que engadi-la realidade comprobada de que, hoxe por hoxe, o tama medio ou nero de membros dos fogares pobres é maior que o dos fogares non pobres. Apliquemos esta normativa da RISGA a casos concretos, que sen dida serán frecuentes entre os fogares perceptores das axudas da RISGA. Se a pensi individual non contributiva estivese fixada, por exemplo en 34.00 pesetas mensuais, esa é a cantidade que a RISGA daría a unha persoa pobre de entre 25 e 65 anos que vivise soa no seu fogar (fogar unipersoal) e non tivese outros ingresos. Pero se un fogar en pobreza severa estivese formado * Vide “Informe sobre a Pobreza e a Exclusi Social en Galicia”, páxinas 50-51, (publicado polo Consello por nove persoas (nai abandoada con 8 fillos menores, pomos por caso) e o salario mínimo interprofesional está fixado en 68.000 pesetas, esa sería a cantidade máxima da axuda que a RISGA lle daría. É dicir, canto maior sexa o nero de persoas dun fogar baixo o limiar da pobreza severa, menos axuda lle corespondería a cada unha desas persoas segundo o método legal establecido pola RISGA. E iso en tempos en que alegremente se gasta tanta retica baleira sobre a necesidade de axudar á natalidade e á familia. 1.6.6. Compromisos de forma que nunca se levaron a cabo. A lei galega de Medidas Básicas para a Inserci Social estaba concebida como un conxunto de medidas de loita contra a pobreza e a exclusi social. Idealmente, a s finalidade tima debera se-la integracis social das familias socialmente excluidas na nosa Comunidade Automa. As medidas previstas para este fin eran de tres tipos: a) A renda de Integraci Social Galega (RISGA). b) Axudas de Emerxencia Social. c) Programa de Desenvolvemento Social Comunitario. Pero de feito, as extremas limitacis contidas no mesmo texto da lei, así como a forma en que se veu aplicando, puxeron moi pronto de manifesto que esta lei non podería cumpri-los Econico e Social de Galicia). seus obxectivos agás que fose reformada a fondo. Esta conciencia da necesaria reforma legal foi pronto aparentamente asumida polas máis altas instancias da Xunta de Galicia. E así, en outubro de 1992, a sun ano da promulgaci da lei, o Presidente da Xunta de Galicia xunto cos secretarios xerais dos tres sindicatos CC.OO de Galicia, UGT-Galicia e CIG, asinaron un acordo que no seu punto 3.1.3., titulado precisamente Modificacis da Lei de Medidas Básicas para a Insercici Social, decíase textualmente: “A Consellería de Traballo e Servicios Sociais comprométese a propola modificaci da Lei de Medidas Básicas para a Insercici Social dentro do 1º trimestre de 1993 nos seguintes aspectos: flexibilizaci do requisito de empadroamento e residencia efectiva, límite de recursos, elevaci da contía correspondente complemento de insercici, así como outras onde se considere necesario, para unha mellor adecuaci da norma fin proposto. Así mesmo teráse en conta a situaci e necesidades que formulan a rehabilitaci dos toxicanos, e as persoas con adultos incapacitados seu cargo. En todo caso, antes de proceder á s modificaci levarase a cabo unha reuni específica sobre a materia cos representantes dos axentes sociais no ámbito da Mesa Autonica da RISGA”. Nos meses seguintes á sinatura deste acordo e coincidindo coas reunis de traballo da Mesa Autonica da RISGA, a Consellería de Traballo foi suprimida pasando os Servicios Sociais a se integrar na Consellería de Sanidade. No mes de xullo de 1993, os traballos da Mesa Galega da RISGA para a modificiaci da Lei 9/1991 concluían cun acordo conxunto. Temos que recordar que nesta Mesa estaban representados os sindicatos (CC.OO, UGT e CIG), a Confederaci de Empresarios de Galicia e a Direcci Xeral de Servicios Sociais da Consellería de Sanidade e Servicios Sociais. Pero desde xullo de 1993 ata febreiro de 1996, a Consellería de Sanidade e Servicios Sociais non fixo nada por levar a cabo as modificacis aprobadas na Mesa Autonica da RISGA; e iso, malia ás persistentes reclamacis dos Sindicatos e outros axentes sociais. Sna sesi do Consello Galego de Servicios Sociais o titular da Consellería, ante unha pregunta do representante de CC.OO. acabou recocendo a necesidade de modifica-la RISGA e comprometeuse a propo-la s inmediata tramitaci parlamentaria. Recocemento que volvería a renovar verbalmente o titular que lle sucedeu na Consellería, na sesi do Consello Galego de Servicios Sociais de decembro de 1996. O 27 de febreiro de 1997, a Secretaría de Política Institucional e Acci social do sindicato CC.OO. de Galicia acode Valedor do Pobo. Confesan a s frustracci e impotencia pola situaci, e piden que esta Institucin interve para desbloqueala. Expresan literalmente que a aplicaci que se vén facendo desta Lei durante os cinco anos que leva en vigor “está agredindo claramente o seu propio espíritu, o seu propio fin”. Iso da lugar á apertura da Q/139/97. Na tramitaci desta queixa, o Valedor do Pobo diríxese Conselleiro de Sanidade e Servicios Sociais, expresando o seu apoio á modificaci da lei nos termos acordados hai anos pola Mesa Autonica da RISGA, e suxire que se remita con urxencia Parlamento (4 de abril de 1997). O Conselleiro contesta (19 de maio de 1997) que o Consello da Xunta aprobou o proxecto de modificaci da lei na s sesi do día 2 de maio, e que axi se remitiría Parlamento. O proxecto de modificaci da Lei 9/1991 chega por fin Parlamento; pero o seu texto acabaría unha vez máis decaendo se disolve-la Cámara por convocatoria das eleccis autonicas de 19 de outubro de 1997. 1.6.7. Cántos, de feito, ven recibindo as axudas. Como vimos, a mesma lei conti tal nero de limitacis, exclusis e disuasis para se acoller a ela que moi pronto foi obxecto de queixas e críticas de diversos calado. Entre as críticas institucionais sinalamos aquí as que lle veu facendo a Secretaría de Política Institucional do sindicato CC.OOO de Galicia. E en data máis perto a n a do mesmo Consello Econico e Social de Galicia, no xa mencionado informe. Do informe do Consello Econico e Social, tomámo-lo seguinte cadro de beneficiarios das axudas RISGA, no conxunto de Galicia e por provincias, desde o ano 1992 ata o 1995 incluído.* Cadro 4 .- RISGA. Beneficiarios por provincias 1992-1995 1992 1993 1994 1995 A Coru 237 635 1.323 1.600 Lugo 88 159 283 294 Ourense 86 190 349 415 Pontevedra 148 492 803 1.128 Total 559 1.476 2.758 3.437 Poboaci 2.740.800 2.785.900 2.812.900 2.825.000 % Beneficiarios 0,0204% 0,0530% 0,0980% 0,1217% 1992 1993 1994 1995 A Coru 0,008647% 0.022793% 0,047033% 0,056637% Lugo 0,003211% 0,005707% 0,010061% 0,010407% Ourense 0,003138% 0,006820% 0,012407% 0,014690% Pontevedra 0,005400% 0,017660% 0,028547% 0,039929% Fonte: Elaboraci propia a partir de datos da Direcci Xeral de Servicios Sociais. 1996 Se nos fixamos un pouco nel, é un cadro que fala elocuentemente por si mesmo. E o primeiro que di é isto: sporcentaxes case insignificantes da poboaci galega chegaron a ser beneficiarios destas axudas de inserci. Sun 0,02% da poboaci chegaron a se beneficiar en 1992; que aumentaron 0,05% en 1993; 0,09% en 1994; e 0,012% en 1995. E distribuídos * Páxinas 85-101. por provincias, as porcentaxes foron sistemáticamente moito máis baixos nas provincias interiores e predominantemente rurais que nas da costa, máis urbanas e supse que mellor informadas. Sen negarlle valor á lei como un primeiro paso e un recocemento oficial da obrigaci dos poderes plicos de loitar contra a pobreza e a exclusi social, sen embargo a s aplicaci hai que cualificala de fracaso sen paliativos. Pois a abrumadora maioría dos fogares que deberían ter dereito a se beneficiar dela, de feito non chegaron a acceder seus beneficios. O mesmo informe do Consello Econico e Social avalía nun 4,76%, uns cuarenta mil fogares, os que en Galicia están por debaixo do nivel legal de pobreza severa segundo a mesma RISGA. E iso pensando snos fogares socialmente excluídos, é dicir, os máis pobres. (¿Qué sucedeu para que a inmensa maioría destes “posibles beneficiarios da RISGA” nin sequera chegasen a solicitalo?. Sobre esta cuesti crucial intentaremos ir facendo luz un pouco máis adiante do noso informe. 1.6.8. Mentras tanto, o nero de excluídos seguía crecendo sen parar. E mentras a Lei de Reinsercici Social aplicábase como con contagotas, o nero dos excluídos sociais seguía crecendo sen parar entre os segmentos de poboaci afectados pola pobreza severa. Nos anos 92-93, como efecto principalmente da crise econica. Pero tamén, despois, porque o sistema demostrou, en Galicia e en talas partes, que é capaz de aumentar mesmo tempo o volume global da riqueza e o nero de pobres e excluídos sociais. E porque os Servicios Sociais non están dotados dos medios suficientes -medios legais, personais e econicos-; nin funcionan dentro dun verdadeiro plan estratéxido de loita contra a pobreza e a exclusi social. Os excluídos crecen, en parte porque a mesma lei os excl da s axuda como xa vimos: os que aínda non cumpriron os cinco anos de residencia e empadroamento en Galicia; os inmigrantes clandestinos sen papeis; os que non se puideron por a vivir nun fogar independente ou nin sequera ten fogar (os “sen teito”); os que ten familiares que teicamente estarían obrigados a atendelos... Pero tamén seguiu crecendo o nero de excluídos polo inexorable paso do tempo. Porque o tempo fai anciáns máis vellos, máis inválidos e máis s, e as prazas en residencias e demais servicios para eles non crecen na mesma proporci. (Galicia é a comunidade automa de toda Espa que conta con menor nero de prazas en residencia en proporci nero de anciáns). Porque o nero de parados aumentou, e o tempo convirte a moitos deles en parados cricos ou de longa duraci. Porque os mozos en paro aumentan a un ritmo tan dramático como desmoralizante e, sobre todo se pertencen ás clases máis modestas, xa nin poden recibir axuda eficaz das ss familias nin tampouco porse a vivir en fogar independente para adquirir dereito legal ás axudas da RISGA. E tamén porque son moitos os factores de diverso orde que conspiran para que os excluídos sociais segan sendo excluídos; porque non ten sequera conciencia de que foron excluídos (autoconsidéranse “pobres” a secas, ou víctimas do “destino” ou da desgracia: algo “natural”, do que non se atreverían a culpar a ninguén). Unha mezcla de resignaci, sensaci de impotencia, falta de informaci elemental, difictalles creer que ninguén, nalgunha oficina, nalgunha parte, se preocupe realmente por eles. Os medios de comunicaci social pola s parte, de vez en cando facíanse eco das investigacis dos expertos, segundo os cales en Galicia hai redor de 450.000 pobres, 270.000 pobres, 145.000 pobres, segundos os baremos que se utilicen para contalos. Estes estudios son ás veces producidos polas organizacis non gubernamentais, e outras veces financiados pola mesma Administraci. En ocasis son estudios moi serios e rigurosos; pero ata o de agora non foron utilizados para artellar unha verdadeira política integral de loita contra a pobreza e a exclusi social. E mentres tanto a sociedade, da que a s boa votade maioritaria non nos cabe a menor dida, debátese entre o desconcerto e a impotencia. Moitas persoas quixeran axudar en algo, o que dependa delas; pero non saben ben co facelo. Uns ten a sensaci de que xa se pagan demasiados impostos, e que deberían se-las Administracins plicas as que resolveran estes problemas. Outros, imbuidos de valores -ou contravalores- que se puxeron en boga-a “competividade” asociada “caia quen caia”-refianse nos insolidarios e falsos ticos de sempre: “o que no traballa é porque non quere”; “bastante te con me preocupar do meu”; “se está metido na droga é problema seu”, etcétera. Incluso dispostos a colaborar, cando alguén chama á s porta ou lles tende a man na r en solicitude de axuda, tenden a asaltalos coa consabida pregunta de se será un “pobre de verdade” ou un drogadicto (sen reparar tampouco en que poden se-las ds cousas: non son excluintes). Pola nosa parte, tanto por intuici como polo contido de certas queixas que recibíamos no Valedor do Pobo, xa no informe anual Parlamento correspondente a 1992 (epígrafe 4.6.3.) formulábamo-la seguinte recomendaci á Direcci Xeral de Servicios Sociais, daquela integrada na Consellería de Traballo: “Que se estudie a posibilidade de dar prioridade, no traballo dos asistentes sociais, a efectuar antes de nada un censo de marxinados (persoas ou colectivos) que existan en cada municipio; de xeito que se lles poida informar das axudas ou prestacis ás que ten dereito en cada caso e inicia-los trámites de oficio cando sexa necesario. Que se axilicen en canto sexa posible os trámites das solicitudes de prestacis e servicios sociais, para a s concesi ou denegaci en cada caso”. Como ningunha resposta oficial recibíramos a esta recomendaci, e as queixas que seguíamos recibindo constatábannos que os problemas que a motivaran continuaban igual, reiterámoslle esta mesma recomendaci dous anos máis tarde. Ent contestsenos que esas responsabilidades eran xa de incumbencia dos municipios. Uns municipios, engadíamos n, que en moitos casos carecían de medios suficientes e de persoal preparado. 1.7. POR UNHA VERDADEIRA POLÍTICA DE LOITA CONTRA DA EXCLUSIÓN SOCIAL Hoxe, tolos que queren abordar en serio o problema da pobreza e a exclusi coinciden en que, para iso, é necesario establecer unha verdadeira política integral sobre estes problemas. Alomenos a nivel de exposici teica, as mesmas Administraci plicas parecen coindicir nesta necesidade. O Ministerio de Asuntos Sociais mentras existiu (1988-1996), anunciou o primeiro proxecto de Plan Concertado para o Desenvolvemento de Prestacis Sociais. A idea nuclear deste proxecto era establecer unha Rede Plica de Servicios Sociais en coordinaci coas diversas Administracis. A lei galega de Medidas Básicas para a Inserci Social (Lei 9/1991, de 2 de outubro) prevía (Título III) a elaboraci dun Plano Estratéxico de loita contra a Exclusi Social. E anunciaba a creaci na Xunta dunha Comisi Interdepartamental de Loita Contra a Exclusi Social. Comisin que sacabaría constituíndose tres anos e medio máis tarde, o 20 de marzo de 1995. Os informes institucionais sobre a pobreza e a exclusi, tanto o estatal do Consello Econico e Social como o autonico do Consello Econico e Social, ámbolos dous de 1997, seguen insistindo na imprescindible necesidade de contar con estes plans integrais e tomalos como pautas de actuaci. Nas XII Xornadas de Coordinaci de Defensores del Pueblo, celebradas en Sevilla do 1 3 de outubro de 1997, os Comisionados parlamentarios tivemos éste como un dos temas centrais. Concretamente, foi o Sindic de Greuges de Catalunya o que desenvolveu a ponencia “A Exclusi no Marco dun Estado Social”. Unha vez exposta e admitida por todos, a doutrina desta ponencia pasou a ser doutrina com dos Comisionados Parlamentarios. Pola s claridade de ideas e espírito constructivo, incluimos neste nforme algs das ss pasaxes integrándoas nunha reflexi dende a nosa realidade galega. Reflexi que imos centrar sobre todo na loita contra a exclusi social e a vontade política de reinsertar excluídos sociais. Xa que a pobreza é un termo máis xeral e relativo, máis relacionado directamente coa política de distribuci das rendas; e se pretendemos abranguilo todo corremo-lo perigo de non centrarnos en nada. Diríamos que a loita por diminui-los niveis de pobreza relativa está máis relacionada coa loita por unha diminuci das desigualdades. Pero a loita pola reinserci dos máis pobres e os excluídos entronca máis directamente co combate pola dignidade da persoa e os dereitos humanos. 1.7.1. Como tende a actuar e co debería actua-la Administraci. Por Administraci entendemos aquí conxunto de poderes plicos actuando nos diversos niveis: central, autonico e local. E por suposto, máis alá das siglas ou partidos políticos que en cada caso podan configura-la maioría gobernante. Pois é a eles que refírese a Constituci (artigo 9.2) cando dí: “Corresponde poderes plicos promoveren as condicis para que a liberdade e a igualdade do individuo e mais dos grupos en que se integra sexan reais e efectivas, removeren os atrancos que impidan ou dificulten a s plenitude e facilitaren a participaci de tolos cidadáns na vida política, econica, cultural e social.”. “Promove-las” condicis para unha liberdade e igualdade efectivas. “Remove-los” obstáculos que se opon a elas. Facilita-la “participaci de tolos cidadáns” . Velaí todo o contario da exclusi social. Pero a exclusi social existe, e no caso de Galicia impide a ducias de milleiros de cidadáns a participa na “vida política, econica, cultural e social”. ¿Co se produce este fracaso tan rotundo da Administraci en cumprir este deber constitucional respecto a tan elevado nero de cidadáns?. É o que eiquí intenta analiza-lo Valedor do Pobo, seguindo en boa parte a metodoloxía que o Síndic de Greuges presentounos en Sevilla conxunto dos Comisionados Parlamentarios. 1.7.2. Co tende a actua-la Administraci. Na s actuaci máis habitual, e en canto xestora do interés xeral, o primeiro que fai a Administraci é defini-lo que ela considera que é o interés plico ou xeral. Defíneo a través da normativa legal, o establecemento das prioridades presupostarias e demais. Esta definici do interés xeral inscríbese, necesariamente, dentro do modelo econico e político que se adoptou. Leva pois implícita sempre unha proposta social e de convivencia, e vai condicionar tamén a aquelas persoas e grupos nos que o seu intrerés particular non se corresponde co interés xeral así definido. Ante esta actuaci da Administraci ven a resposta dos cidadáns, e aquí podemos distinguir dous grupos: a) Os cidadáns que ten conciencia de tales. Cocen os seus dereitos e deberes. Saben os canles para defende-los seus intereses no caso de discrepancia coa Administraci: reclamaci ante a Administraci, recursos ante o contencioso-administrativo, presentaci de queixas ante o Valedor do Pobo e demais. b) Os cidadáns que non ten conciencia de selo. Non ten conciencia de pertencer a unha sociedade organizada, cunhas regras de xogo a través das que poden participar directa ou indirectamente na s xesti, a cuias prestacis poden acollerse como un verdadeiro dereito. Viven ou sobreviven á marxe, por unha mestura de razs obxectivas e subxectivas: precariedade econica extrema, falta de escolarizaci, minusvalías, carencia de documentaci, sentirse diferentes e non integrables dentro do que a maioría estatística tende a considerar como “normal”, medo ás represis de diverso orde; carencia da informaci imprescindible. Este segundo grupo de cidadáns non acostuma a acceder ás prestacis que a Administraci ten establecidas pra eles, a pesar de ser os que máis as necesitan. O primeiro deber da Administaci é aquí detectalos, enterarse das ss verdadeiras necesidades e tratar de darlles respostas axeitadas. Pois eles por sí mesmos non entrarían a nutrí-la demanda de servicios; pero a s soa existencia constit a demanda tácita e a evidencia de que os procedementos da Administraci deben cambiar. Son os excluídos do sistema, e o seu nero tende a aumentar coas críses e transformacis do sistema mesmo (crísis econicas; introducci de novas tecnoloxías e saberes; destrucci dos postos de traballo e supervivencia tradicionais, migracis, refuxiados, minorías étnicas....). Moitos dos cidadáns deste segundo grupo acostuman a quedar fora dos servicios sociais da Administraci, incluso daqueles que teicamente estarían destinados a axudar máis necesitados. Ben porque a Administraci esíxelles tales condicis que eles non poden cumprir (como vimos coa mesma Lei de Medidas Básicas para a Inserci). Ben porque, voluntaria ou inconscientemente descoce as verdadeiras necesidades destes cidadáns e nin siquera cantos son. Ou porque destina uns presupostos demasiado baixos a dar satisfacci a estas necesidades que o seu volume comenza por ignorarse, co que logo boa parte destas solicitudes de axudas denéganse co ico razonamento de que xa está esgotado o presuposto. Pero hai dous factores básicos que son os que poden desnaturalizar máis sustancialmente o proceder da Administaci en canto prestadora de servicios sociais para os máis débiles e excluídos. O primeiro é que a Administraci non acabe de concebi-los servicios sociais como un verdadeiro dereito dos cidadáns , especialmente necesitados; nin polo tanto, como xeneradores dun verdadeiro deber de presta-los por parte da Administraci. No fondo e na práctica, a Administraci segue mantendo no seu proceder os elementos básicos da antigua beneficencia, quizaís non dunha forma consciente ou expresa, pero si como concepci e actitude latentes. E isto pese á terminante claridade coa que a Constituci proclama os chamados dereitos sociais. Dereitos que o seu cumprimento é o que configura a Espa coma un verdadeiro “Estado social” (artigo 1 da Constituci). Outro dos factores que aludimos como desnaturalizadores do Estado social é que a Administraci acostuma a partir do suposto de que as leis e normativa sociais chegan cocemento dos cidadáns polo simple feito de ser publicadas nos Boletíns oficiais e polo eco que podan ter a través da prensa. Suposto que resulta especialmente falso cando se trata de cidadáns en boa parte analfabetos (totales ou funcionais) con baixo ou nulo poder adquisitivo, con cocemento moi insuficiente do noso idioma, quizáis sen contacto con un asistente social que lles informe ou lles tramite as axudas disponibles . Act así a Administraci pretendendo descoecer unha verdade que hoxe resulta obvia: que a maior pobreza é a ignorancia e a falta de informaci elemental, así como a falta de acollemento no sistema (“exclusi”). Pero si é totalmente insuficiente o esforzo informativo que a Administraci realiza cara os cidadáns destinatarios dos servicios sociais, a política informativa que leva a cabo cara a sociedade en xeral acostuma adolecer de sesgada e propagandística. Tende a anunciar a bombo e platillo o que fai e silenciar o que queda por facer. Anunciar repetidamente que se constr ou inaugura unha residencia de anciáns, e silenciar que Galicia segue sendo en Espa a comunidade automa con menos prazas en residencias en proporci nero de anciáns que ten. Airear en forma triunfalista unha lixeirísima disminuci do paro, aínda que sexa claramente estacional, e pasar como sobre ascuas cando a Enquisa de Poboaci Activa (EPA) amanos trimestre tras trimestre que o paro estructural segue aumentando. O mesmo coa apertura dalg centro de rehabilitaci de drogodependentes, de acollemento para menores ou mulleres maltratadas, etc. 1.7.3. Co debería procede-la Administraci. A forma na que a Administraci deberá proceder xa quedou indirectamente suxerida alo menos en parte, describir como tende de feito a actuar. Non obstante, debemos aquí referirnos a isto máis directamente. Algs dos pasos que, xuízo do Valedor do Pobo, debería dar para configurar unha verdadeira política integral de loita contra a pobreza, e sobre todo contra a exclusin social, son os seguintes. a) A primeira obrigaci que a Administraci debería asumir é a de cocer a fondo a realidade de pobreza severa e a exclusi social, concebindo como un deber constitucional o de arbitra-las medidas necesarias para erradicalas. Medidas que se resumen en lexislaci axeitada e presupostos suficientes con establecemento de prioridades xustas. Destina-lo persoal suficiente (equipos de estudios; asistentes sociais e demáis) a traballar neste campo. Asignarlles como primeira prioridade a de detectar e manter día un censo dos mesmos. En realidade, hoxe non podemos dicir que a Administraci ignore globalmente éstas realidades. Entre uns organismos e outros, efectuaron xa os estudios xerais suficientes. N mesmos vímolos utilizando neste informe. O que non se deu ata o de agora é a elaboraci dun plan de respostas axeitado. b) Para articular un sistema xusto e eficaz de servicios sociais, parece convinte que o lexislador comenzase por definir cales son os servicios esenciais ou imprescindibles que é obrigado asegurar a tolos cidadáns. O que definiría dunha parte aqueles servicios que a Administraci ten obrigaci de proporcionar gratuítamente a aqueles cidadáns que non poden adquirirlos por sí mesmos. Scentrando os seus esforzos e prioridades en prestar estos servicios definidos como esenciais ou imprescindibles, poderá logo decidir tamén qué medios pode destinar a outros servicios non tan imprescindibles ou aqueles que a s prestaci debe ser encomendada á iniciativa privada. De forma que, se é certo que en Galicia temos uns 40.000 fogares (arredor dunhas 150.000 persoas) que son víctimas da exclusi social, neles deberían volcarse con absoluta prioridade os esforzos deste Plan Integral para erradicala. c) A Administraci debera considerar obrigaci s a de divulgar e dar a cocer, tanto a realidade da pobreza e a exclusi como os servicios sociais necesarios para facerlles fronte. E isto en ds direccis: cara os excluídos, que hai que presta-las axudas para unha vivenda digna de persoas e para a s reinserci social; e cara os cidadáns en xeral, para formar e mante-la s conciencia de que, sobre todo a través dos impostos, é obrigaci de todos colaborar nesta tarefa. Se a Administraci gasta o dieiro en campas para educar no respeto ás leis de tráfico, para cumprir co pago dos impostos, para previr contra o sida ou vacunar á poboaci contra a gripe, ¿co poderá sorprender a ninguén que se gasten cartos en dar a coce-las situacis de maior pobreza e exclusi e mentalizar sobre as axudas para facerlles fronte?. d) En relaci co apartado anterior, consideramos que a Administraci debiera cambiar sustancialmente a s política informativa. Loitar contra a pobreza e a exclusi (comenzando pola s causa principal: a falta de traballo) constit unha verdadeira tarefa do Estado. Quizáis a primeira gran tarefa do Estado que debiera plantexarse nun verdadeiro “Estado social e democrático de dereito”. Como todo problema de Estado, para ser eficazmente abordado necesítase contar cun amplo consenso social (dos partidos políticos, as familias, o voluntariado, os contribuíntes en xeral....). Pero esta corresponsabilizaci xeral, conséguese cunha informaci transparente e exenta de arrogancia, e se pon en perigo cada vez que a Administraci intenta utilizala partidisticamente. Se isto acostuma a aplicarse a problemas como a loita contra o terrorismo, a política exterior en canto ás ss tarefas básicas, e ata foi o que fixo posible o chamado “Pacto de Toledo” sobre as pensis, tamén cabe aplicalo á loita contra a pobreza severa e á exclusi social. e) Estes e outros cambios necesarios no proceder da Administraci, deberían levar ésta a redefini-lo interés xeral e, polo tanto, traducirse tamén no establecemento das prioridades presupostarias. Aportaría elementos para unha redefinici do que hoxe vense denominando “Estado do bienestar”, equivalente aproximadamente que na nosa Constituci se define como “Estado social” e a reformula-lo papel que no mesmo correspdelle tanto á iniciativa plica como á privada. E neste aspecto parece que tal redefinici debería ir máis cara a unha variaci do orde de prioridades por parte da Administraci que a un aumento do tama mesmo do Estado. Pois pode resultar perfectamente compatible un tama máis modesto do Estado (se isto se considera desexable) con un orde de prioridades diferente e máis xusto por parte da Administraci. Noutras palabras, un orde de prioridades distinto e máis xusto non ten por que significar necesariamente un maior gasto do Estado. Como exemplo disto que decimos, os analistas sociais observan hoxe que os cidadáns máis pobres e con menos estudios (cos que o Estado gastou menos no seu día en educaci) son os que hoxe consumen proporcionalmente máis servicios sanitarios (en hospitales, medicis e demais). Parte polo tanto do que hoxe se gasta en Sanidade plica podería aforrarse invirtindo máis no seu día en educaci (*) (Vide “La pobreza y la Exclusi Social en Esp” (CES), páxinas 22-23”). E o exemplo doutros Estados (algs dos EE. UU., pomos por caso), indícannos que aqueles que menos invirten en prevenci e reinserci social, son logo os que máis se ven obrigados a invertir en policía e cárceres. 1.7.4. Propostas de nivel estatal vistas desde Galicia. O tantas veces citado informe do Consello Econico y Social, establece no seu capítulo IV (*) (Páxinas 85-94) unha especie do que considera lís básicas dun plan integral para erradica-la pobreza e a exclusi. Ó tratarse dunha visi para o conxunto de Espa, estas propostas afectarían por suposto a Galicia. Considerámolas interesantes, tanto naqueles aspectos que compartimos sen reservas como naqueles outros que, desde unha perspectiva galega, consideramos convinte matizar. E comenzamos por dicir que unha das cousas que compartimos sen reserva algunha son os obxectivos proclamados para toda política integral contra a pobreza e a exclusi: “Dotar a la sociedad de aquellos mecanismos que favorezcan la integracin social de la poblaci excluída, incorporándola a los circuítos de educaci, trabajo, vivienda y salud básicos para cualquier persona, evitando que se produzcan grietas que deterioren las relaciones sociales e impidan la integraci y aportaci de todos al bien com”. Dito isto, pasamos a comentar algunhas das propostas concretas. 1.7.4.1. Plan Xeral. Lei Básica marco de Servicios Sociais. O Consello Econico y Social menciona en primeiro lugar a conveniencia de elaborar a nivel estatal un Plan General de Lucha contra la Pobreza y la Exclusi Social. E como marco legal do mesmo, comenzando tal vez por promulgar unha Ley Básica Marco de Servicios Sociales, tamén estatal. Desde Galicia, esta proposta pode verse, dunha parte como convinte se se puxese en práctica antes de que as competencias sobre servicios sociais fosen traspasados ás comunidades automas e éstas promulgasen xa as ss propias lexislacis . Pero parece moi difícil de levar á práctica agora, cando cada comunidade foi abríndose o seu propio cami en política social. Por outra parte, Galicia é unha das comunidades automas con nivel de desenvolvemento econico inferior á media espala. Unha comunidade da que unha parte considerable da s poboaci activa se vé obrigada a traballar noutras comunidades máis desenvolvidas, e que sen embargo moitos retornan a Galicia despois da xubilaci, cando máis necesidade ten de servicios sanitarios e sociais. Neste sentido, Galicia ten a necesidade e o dereito de recibí-la solidariedade do conxunto do Estado para desenvolve-los seus servicios sociais. É polo tanto unha das que máis poden sofrir da falta de articulaci dunha rede estatal de servicios sociais asegurados conxunto dos espais. Creemos sen embargo que, no punto que chegaron as cousas, ésta iniciativa estatal spodería levarse a cabo previo consenso de talas Comunidades Automas. Pois calesquera fmula que intentase incorporarse desde “arriba” suscitaría probablemente todo tipo de recelos e resistencias, dun modo semellante que un día sucedeu coa LOAPA. De aí que nesta lí, nos parezca máis realista o cami que tamén se prop neste informe do Consello Econico y Social e que ven formulado como segue: “El CES considera necesario promover en el seno de la Conferencia Sectorial de Asuntos Sociales, un acuerdo entre todas las Comunidades Automas, para establecer unos estándares mínimos en servicios sociales que todos los gobiernos automos se comprometan a respetar, asegurando una cobertura básica com para todos los espales”. 1.7.4.2. Necesidade de mellora-los estudios e estatísticas sobre a pobreza severa e a exclusi. Facenos nosa sen reservas a apreciaci que fai o informe do CES, sobre a necesidade de mellorar e estar sempre actualizando a informaci estatística sobre a pobreza. Critica que a informaci estatística actual adoleza de falta de periodicidade e carencia de certas variables que son esenciais para adoptar políticas concretas axeitadas. A Enquisa de Presupostos Familiares, principal fonte estatística disponible, é de periodicidade decenal. Así, a tima disponible é do ano 1990-1991. Por outra parte, esta EPF céntrase na lí de pobreza relativa, a dos que non acadan o 50 por cen da renda media e que, polo tanto, constitn os menos pobres entre os pobres. Non ofrece informaci sobre a pobreza severa (menos do 25 por cen) nin sobre os verdadeiros excluídos sociais. Tampouco se ten en conta nesta enquisa as diferencias en canto a niveis de prezos entre as distintas comunidades automas, necesarias para establece-la distribuci territorial da pobreza. Finalmente, ser unha enquisa que se realiza nos fogares, non ten en conta ás persoas sen fogar (os “sen teito”) como son unha parte considerable dos “excluídos sociais”. De aí que fagamos nosas algunhas das lís que o CES prop para mellora-la informaci da Enquisa de Presupostos Familiares, e engadamos algunhas pola nosa parte. Creemos que a periodicidade da EPF debería ser polo menos quinquenal; e que como complemento, se realizen enquisas periicas sobre as persoas sen fogar. Pero consideramos ademais que debería incorporarse o análises da pobreza severa ou persoas que están por debaixo do 25 por cen da renda media; e que, tratando de afinar máis cara os excluídos, se analizasen os niveis de pobreza por decilas (dividindo a poboaci en dez partes iguais e determinando a proporci de renda que realmente percibe cada unha destas decilas, con atenci especial cara 10 por cento inferior). Os datos así obtidos deben ser suficientemente divulgados, en orde a formar tanto a conciencia dos seus dereitos por parte dos máis necesitados como a conciencia da sociedade en xeral como contribuínte. 1.7.4.3. Sobre o emprego como elemento básico para a integraci social. Compartimos plenamente co Consejo Econico y Social a ídea de que o emprego, sobre todo o emprego regular, é “el elemento básico para la integraci social”. En relaci coa importancia que se lle concede traballo para evita-la exclusi social ou saír dela, facémonos eco aquí dalgunhas medidas que o infomre do CES prop: “Optimiza-las posibilidades de emprego existentes dirixidas heteroxéneo colectivo de persoas en situaci de paro de longa duraci, maiores de 45 anos, mulleres subrepresentadas, etc.”. Engadimos pola nosa parte mozos que xa non estudian e levan máis dun ano buscando emprego; ou dos agricultores que tiveron que pecha-las ss minifundistas explotacis por imposibilidade de competir no mercado. Prop asimesmo o CES estatal que se incl “ beneficiarios ou titulares de rendas mínimas de reinserci como un dos colectivos beneficiarios das medidas de fomento do emprego”. E que para isto, se suavice durante un prazo determinado a incompatibilidade actual entre ser perceptor de rendas mínimas e estar traballando; que se estableza un sistema de desconto parcial e progresivo destos ingresos de rendas mínimas. Pois a retirada brusca e total das axudas de rendas mínimas polo feito de atopar un traballo, poden resultar desincentivadoras da bsca de emprego e permanencia no mesmo. Tamén prop que se estableza unha “regulaci legal das Empresas de Inserci Social”, ou empresas que ten por obxecto a integraci laboral das persoas afectadas pola marxinaci (discapacitados, desarraigados sociais, ex-presidiarios, ex-drogadictos....). Pola nosa parte, no capítulo deste informe adicado específicamente desemprego como causa fundamental de pobreza e exclusi, deterémo-nos máis a fondo sobre este problema. 1.7.4.4. Rede de servicios sociais básicos; dereito á percepci de rendas mínimas. O informe do Consello Econico e Social considera necesario, entre outras medidas, as seguintes: “Xeneraliza-la rede de servicios sociais básicos adicados a ofrecer orientaci e informaci cidadáns sobre o acceso a recursos, a prestar axuda a domicilio, a proporcionar recursos de aloxamento e convivencia, a desenvolver programas de prevenci e inserci social, a abrir foros e espacios para a participaci social e impulsa-la acci do voluntariado”. Esta rede de servicios sociais básicos deberá estar dotada dos recursos axeitados, tanto materiais como humanos, e financieiros. Entre os servicios que debe prestar están os centros de acollida temporal para persoas en situaci de grave conflicto convivencial ou carentes de medio familiar axeitado, albergues temporais para transeuntes, etc.. Deben ter acceso a estos servicios “tolos cidadáns que os necesiten, con independencia do seu lugar de residencia”. Dado que existen varios niveis de protecci, o informe do CES prop “establecer redes informáticas” e que os seus datos permitan pasar duns niveis a outros usuarios que deixan de reuní-las condicis regulamentarias esixidas nalg nivel pero seguen tendo grave necesidade. E dar persoal adicado a estos servicios unha formaci contin que lles capacite para informar usuarios sobre os distintos tipos de recursos existentes, non ssobre aquel no que prestan os seus servicios. A tramitaci das diversas prestacis e pensis non contributivas debe ser simplificada, de forma que o que deixa de percibir unha pase automáticamente a percibir outra á que te dereito. Os beneficiarios das rendas mínimas de cada Comunidade Automa deben ser inscritos no Rexistro de Prestacis Sociais Pblicas (creado por Real Decreto 397/1996) obxecto de facilita-lo recocemento e control das prestacis. O CES considera indiscutible que percibir uns ingresos mínimos é un dereito inseparable do deretio á inserci social. De aí que o establecemento desta cuantía de rendas mínimas debería vir, dunha parte da fixaci dunha cantidade mínima garantizada para tolos espales necesitados, e doutra polas melloras complementarias que determine cada Comunidade Automa baseada no seu propio nivel de desenvolvemento, renda per cápita, coste da vida no seu propio territorio, etc. Entre os aspectos nos que deben mellorarse as condicis para percepci destas rendas mínimas garantizadas, o Consello Econico y Social sinala: “A desaparici dos requisitos de residencia previa e de previa existencia de fogar independente”, así como das limitacis por idade menores de 25 anos sen cargas familiares cando se trate de persoas xoves desligadas do ámbito familiar”. Outra cuesti que sinala e que suporía unha modificaci moi importante para Galicia, refírese ás axudas adicionais para as persoas que conviven co titular do fogar. Prop que para determinar estas axudas adicionais “debería seguirse o modelo das pensis non contributivas ou os baseados en consideracis perceptuais, seguindo as escalas de equivalencia”. O modelo das pensis non contributivas abona o 170 por cen destas pensis cando coinciden dous beneficiarios na mesma unidade convivencial. E en canto o modelo das escalas de equivalencia, o Informe do CES cita por exemplo o caso de Alemania, onde se a unidade receptora consta de ds persoas adultas, se lle da un 80 por cento máis que se é unha soa persoa; para un fillo de entre 14 e 18 anos, asígnaselle un 90 por cento máis; para un fillo dentre 7 e 14 anos, un 65 por cento; e por cada fillo menor de 7 anos, un 50 por cento. En canto á Lei Galega de Medidas Básicas para a Inserci Social (RISGA), expomos noutro lugar deste informe a grave discriminaci que imp ás familias e fogares pobres máis numerosos. Discriminaci que ven imposta no artigo 12 da mesma, sinalar como tope máximo de axudas para todo o fogar, (por moi numeroso que éste sexa) que non sobrepase nunca o salario mínimo interprofesional. “Outra posible alternativa”, segue propondo o informe do CES, “consistirá en suaviza-lo sistema de incompatibilidades referidas a outras prestacis ou ingresos, no caso daquelas persoas que conviven no mesmo fogar, en moitos casos por ausencia de posiblidades de disfrute de vivenda propia, con familares a cargo e percibindo unhas rendas mínimas e outras pensis asistenciais de escasa entidade. Non se debería limita-las compatibilidades no caso de que houbese familia a cargo”. 1.8. CARACTERÍSTICAS QUE DEBERÍA CUMPRIR UN SISTEMA DE RENDAS MÍNIMAS DE INSERCIÓN SOCIAL. Expomos aquí algunhas ídeas e propostas para mellora-lo sistema galego de renda mínima de inserci social. Parte delas están tomadas do mencionado informe do Consello Econico e Social de Galicia. 1.8.1. Concepci básica e obxectivos. A concepci básica deste sistema de inserci social spode partir do pleno recocemento de que a inserci é un dereito por parte das persoas que sofren exclusi. Promove-la inserci é pois un verdadeiro deber de solidariedade por parte da sociedade e os poderes plicos; non é unha concesi benévola ou limosna, sen simplemente un deber constitucional. Srecocendo este dereito e éste deber pode a sociedade reconstrui-lo lazo social e de cidadanía que desemboque na reinserci dos seus excluídos. En segundo lugar, este sistema de renda mínima de inserci debe estar plenamente integrado co sistema de protecci social no seu conxunto. Debe formar parte do debate social e político do país, como medio de crea-la vontade social de afronta-lo problema. Como consecuencia, os programas concretos de rendas mínimas de inserci, deben ter como obxectivo timo a plena integraci persoal e social, desembocando nunha verdadeira inserci ou reinserci laboral. De forma similar que propugna o informe do Consello Econico y Social do Estado, o informe do Consello Econico e Social de Galicia insiste na necesidade ou conveniencia de que o plan galego de rendas mínimas de inserci social sería convinte que se inscribise nun plan máis xeral de ámbito estatal. O Valedor do Pobo expuso xa antes certas consideracis respecto. Volvemos sobre elas, resumíndoas en ds ídeas centrais. Primeiro, que ese Plan Xeral de Loita contra a Pobreza e a Exclusi Social, de ámbito estatal, pareceríanos moi convinte en canto marco básico e medio para asegurar uns niveis de axuda mínima a tolos espales que sofren a exclusi. Segundo, que a inexistencia dese plan básico de nivel estatal, non pode servir de escusa para que Galicia non te o seu propio Plan de nivel autonico. Ó fin e cabo, fai xa bastantes anos que a nosa Comunidade Automa recibiu as competencias sobre servicios sociais. E en terceiro lugar, os representantes de Galicia na Conferencia sectorial de Asuntos Sociais sempre poderán propor e promover un acordo entre as diversas Comunidade Automas, tanto sobre uns estándares mínimos para tolos espales como para que esos estándares mínimos de protecci lles sexan cubertos transeuntes que procedan de calqueira outra comunidade. 1.8.2. Modificacis que deberían facerse en canto ás condicis de acceso ás axudas do RISGA. O Consello Econico e Social de Galicia, no informe que aquí vímos citando, da a cocer tamén as modificacis por él propostas en canto s requisitos de acceso ás axudas do RISGA. Estas modificacis formaban parte do Dictamen solicitado CES pola Secretaría Xeral da Consellería de Sanidade e Servicios Sociais, sobre o anteproxecto de reforma da Lei 9/1991. Anteproxecto que decaeu ser disolto o Parlamento por mor de convocarse as eleccis autonicas do 19 de outubro de 1997. O primeiro que o Valedor do Pobo considera necesario é que, dada a urxencia de modificar esta Lei, se lle dé prioridade no calendario da actual lexislatura parlamentaria. E con isto pasamos a mencionar algunhas das propostas máis significativas do CES, varias das cales facemos nosas, en canto seu contido fundamental, en recomendacis e suxerencias propias do presente informe. En canto artigo 9, o CES formula varias modificacis tendentes a reducí-lo período de residencia efectiva en Galicia, así como a idade para poder acceder ás axudas de integraci social. No 10 prop suprimí-la condici de vivir nun fogar independente para que unha unidade de convivencia poda obte-las axudas. Respecto do artigo 12, prop que se contabilicen as 14 pagas anuais da pensi non contributiva, e que se llas actualice segundo a evoluci do IPC, á hora de fixa-la coantía mensual da axuda básica a percibir. Respecto do artigo 14, prop que os pequenos ingresos que con carácter irregular esté percibindo o solicitante dunha axuda de integraci, sse ten en conta se superan o 60% da pensi non contributiva. Recoméndase que no artigo 15 se recoza o dereito a percibi-la prestaci econica (enténdese que se é aprobada) desde o día mesmo no que se solicitou. Propse modifica-lo artigo 23, punto 4, suprimindo a prohibici de exerce-la mendicidade ou practica-la prostituci por parte dos perceptores de axudas de inserci. E en canto punto 6 (do proxecto de reforma), que se suprima a obrigaci de reclama-los dereitos econicos que supostamente ten (como o dereito de alimentos por parte de familiares) cando se sabe que tal reclamaci sería inefectiva dados os antecedentes de malos tratos e deterioro nas relacis. Para o caso de que un beneficiario provisional das axudas da RISGA conseguise que os seus familares cumprisen co deber de alimentos seu cxuxe (no caso de separados ou divorciados) o de pasarlle a pensi correspondente, o CES prop (artigo 29) que se lle de a este beneficiario maiores facilidades en orde a devolve-la parte da axuda provisionalmente recibida e que deixa de corresponderlle. En relaci á posibilidade de recorre-las resolucis da Administraci referentes á concesi ou denegaci das axudas da RISGA (artigos 33 e 34), o CES prop que se aumenten estas posibilidades deixando aberta a vía xurisdiccional social. Esta mesma ampliaci das posibilidades de recurso propona tamén cando se trate de axudas de emerxencia, das que trata o artigo 51. En canto ás Mesas de nivel provincial e autonico que a lei prevé formar para leva-lo control e seguimento de aplicaci da mesma (artigos 37 e 38), o CES prop que na s constituci se incln tamén representantes dos sindicatos agrarios. Proposta que parece moi idea, á luz das específicas características que en Galicia ten a pobreza do mundo agrario. 1.8.3. Outras melloras necesarias. Sinalamos algs cambios que, xuízo do Valedor do Pobo e doutras instancias autorizadas é necesario introducir no texto da Lei 9/1991 se se desexa combatir con eficacia a pobreza extrema e reinsertar socialmente excluídos. Pero tamén pese, e noso xuízo se debe, introducir canto antes, determinados cambios noutros aspectos como os seguintes: 1.8.3.1. En canto procedementos. Un destes cambios sería de procedemento e consistiría en manter por un certo tempo as axudas ou salario social áqueles beneficiarios que se trasladan dun concello a outro. O que chega dunha localidade a outra, bastaría que acreditase estar percibindo o salario social na localidade de orixe para que, automáticamente, se lle seguise abonando na nova instalaci. E isto se prolongaría mentres o novo profesional dos servicios sociais a quen lle corresponda atendelo investiga se segue reunindo ou non as condicis legais para renovarlle a prestaci. Debería contemplarse incluso a posiblidade de traslada-lo expediente dunha localidade a outra, cando se cambia de domicilio. Por outra parte, debería axilizarse moito máis o cobro deste salario social. E percibirse desde o día mesmo de presentarse a solicitude para o mesmo, sen verse obrigado a agardar á reuni trimestral da Comisi avaliadora. 1.8.3.2. Profundizar na identificaci dos destinatarios do salario social. Hai que ter un cocemento serio dos destinatarios ou posibles beneficiarios que van dirixidas as axudas de rendas mínimas. Comezando por saber cantos son aproximadamente e cal é a s tipoloxía máis probable. Sasí pese calcular cunha certa fiabilidade a demanda, non sa demanda espontánea, sen tamén a latente e que os funcionarios dos servicios sociais deben axudar a aflorar. Sasí pense coce-los recursos necesarios para cubrir estas necesidades. E sasí pense articula-los programas de reinserci. En canto á cantidade de fogares que necesitarán ser axudados a reinsertarse socialmente, Valedor do Pobo parécelle razoable a avaliaci feita polo CES no seu informe: arredor de 40.000 fogares, que equivalen 4,76 por cento da poboaci galega. En canto perfil máis probables destos destinatarios ou gravemente necesitados de recibí-las axudas, os estudios ata agora efectuados permítennos sinala-los seguintes rasgos: a) Constitn unha poboaci altamente “feminizada”. Abundan máis as mulleres aqueixadas de pobreza severa que os homes. Mulleres en paro de calqueira idade, mulleres maltratadas, nais solteiras, mulleres separadas ou abandoadas... b) Unha poboaci na que abundan hoxe cada vez máis os xenes. Pois non esquencesmos que o paro xuvenil en Galicia afecta pavoroso porcentaxe de máis do 40 por cento de tolos xenes de entre 16 e 24 anos, gran parte deles pertencentes a familias modestas. Proporci que entre as mulleres de 16 a 19 anos ascende case 60 por cento. c) É tamén unha poboaci con frecuencia analfabeta funcional ou con moi baixo nivel de estudios. Así como aqueixada por serias deficiencias de sae e discapacidades de diverso orde. d) Os gravemente necesitados ou excluídos sociais, atanse indistintamente no mundo rural e no urbano. 1.8.3.3. Potencia-los ganos municipais de servicios sociais. Parece urxente asimesmo, e necesario, potencia-los ganos municipais de servicios sociais. Estos son os que están máis primos ás necesidades reais das persoas. Os que ten máis posibilidades de cocelas, así como de por en marcha programas de inserci e reinserci social que respondan ás necesidades concretas de cada caso. De aí a conveniencia de potencialos, proporcionándolles medios personais, econicos e técnicos para que podan exerce-la s funci. E en primeiro lugar habería que crear, alí onde aínda non existan, os Consellos Locais de Servicios Sociais. A Lei 4/1993, de 14 de abril, Reguladora dos Servicios Sociais, prevé no seu artigo 42 que se creen estos Consellos locais, ben con ámbito municipal ou intermunicipal. Encoméndalles unha funci de asesoramento e participaci en todo o referente servicios sociais. Determina que estén compostos por representantes das entidades locais, así como das centrais sindicais, asociacis empresariais, asociacis sociais e veciis. O Decreto 336/1994, do 27 de outubro, veu a desenvolve-la lei no que Consellos de Servicios Sociais refírese. Determina no seu artigo 17 que a posta en marcha destos Consellos é obrigatoria para os concellos ou mancomunidades de concellos que ten máis de 20.000 habitantes, e facultativa para os que ten menos. A Disposici Transitoria Cuarta do mesmo Decreto prevía que os concellos deberían empezar a por en marcha os Consellos de Servicios Sociais “no prazo de seis meses”. Pasaron máis de tres anos desde a entrada en vigor deste Decreto. ¿Cantos Consellos Locais de Servicios Sociais se crearon realmente?. ¿Non estamos expondonos a que, tanto as Leis de Servicios Sociais (promulgáronse xa ds ben distintas na nosa Comunidade Automa) como os seus correspondentes Decretos de desenvolvemento vaian, cada vez máis, sonando a retica burocrática, desbordados pola realidade dos pobres e excluídos, que segue crecendo?. 1.9. OS EXCLUÍDOS DO SISTEMA. Os analistas sociais usan hoxe con frecuencia o concepto de “excluídos”. Refírense con este termo a toda a serie de persoas que, por unha ou outra causa ou por moitas causas á vez, quedaron excluídas das formas de existencia nas que viven a maioría. En que non svive unha ampla maioría, sen que ésta mesma maioría foi establecendo e consagrando estas formas de vida como as debidas (vivir “como é debido”), as “normais”, as que supense que están alcance de todos e, dalgunha forma, agárdase que sexan por todos adoptadas. Estas formas de existencia constitn o “sistema” de vida aceptado e que, polo tanto, se lle presup un plus de lexitimidade. Polo contrario, vivir fa ou alleo a esas formas de vida é considerado como raro, mal visto e ata dalgunha maneira “anormal”. Asiaselle con alg tipo de responsabilidade ou de culpa. Os “excluídos” ven a se-los máis pobres de entre os pobres. A contradici conceptual e, incluso, hipocresía moral intrínseca do sistema está en que, con frecuencia, é o sistema mesmo o que excl a non poucas persoas . Todas esas persoas que pola s propia natureza, non poden aspirar a insertarse no sistema; máis aquelas ás que, aínda querendoo, non se lles proporciona a oportunidade de insertarse ou reinsertarse. Non caben, ou non se lles deixa entrar, nos subsistemas de inserci que o sistema ofrece: a familia, a escola, a cultura, a sanidade, a vivenda, o traballo, a propia legalidade.... Unha parte deles non saben siquera que a Constituci refírese tamén a eles cando proclama os dereitos fundamentais, culturais e econicos de “tolos” cidadáns. Outros tomaron conciencia delo, pero non atopan cami para exercitalos. Non cocen as institucis, ou non confian nelas, ou incluso as temen. Os “non cidadáns” chámaselles tamén hoxe excluídos por parte de certos analistas sociais. O factor fundamental de exclusi é hoxe, na nosa sociedade, o desemprego. A falta de postos de traballo suficintes e elementalmente dignos. As persoas sen posto de traballo empezan por non poder cumprír esa tarefa tan fundamental que se espera de todo ser adulto: “garse a vida”. O mozo que leva moito tempo sen atopa-lo seu primeiro emprego, dificilmente pode cultiva-la s propia autoestima. Non pode demostra-la s propia valía, contrasta-las ss capacidades, adquirir-las ss propias experiencias de maduraci, garantiza-la solidez necesaria para formar parella ou constituir unha familia, non pode aspirar a un crédito para adquir unha vivenda; non pode facer proxectos serios de cara futuro. Se “non se ga a vida”, tampouco ten posibilidades de face-la s propia vida. Ó adulto que leva anos languidecendo no paro de longa duraci, os seus proxectos vitais se lle van desmoronando. Coa agravante de que, xeneralmente, ten ademais outras persoas (muller, fillos) a sorte dos cales depende da s propia. O mozo en paro pode pertencer, e moitas veces pertence, a unha familia sen posibilidades de axudarlle. O adulto en paro de longa duraci e que xa non cobra prestacis, pode ser urxido coa s familia polo desaloxo do piso alugado que xa non poden pagar ou a execuci das letras dun crédito que non poden cumprir. E non falamos de casos imaxinarios ou supostos. Dos 208.200 parados que había en Galicia a finais de 1996, segundo a Enquisa de Poboaci Activa (EPA), so 38,48 % cobraban algunha prestaci de paro, e máis do 40% dos xenes galegos están sen traballo (60% entre as mozas de 16 a 19 anos) . ¿Cántos destos están condeados a engrosa-las filas dos “excluídos” ?. De aí que hoxe resulten insultantemente falsas determinadas afirmacis nas que acostuman a instalarse os sectores máis insensibles e romos da sociedade, segundo os cales “o que quere traballar sempre encontra” ou cousas polo estilo. Hoxe existen en Galicia ducias de miles de persoas buscando traballo e que non o atopan. Boa parte deles, que tin o seu posto de traballo, bo ou malo pero co que iban vivindo, na agricultura e sector primario máis en xeral. Pero que o sistema destruiu. ¿Co?. Establecendo cuotas e precios para o leite (ou para os piensos compostos) que convertían o seu posto de traballo en ruinoso. Outros tiveron que pechar os seus pequenos bares, tendas de alimentaci, mercerías, etc, por non poder competir cos grandes almacéns e as modernas cafeterías. Quizais estas e outras transformacis e o ritmo acelerado con que se levan a cabo son necesarios para a modernizaci do sistema. Pero tamén cabe preguntarse si cando a competitividade se imp como ideal prevalente non está atropellando outros valores menos tan necesarios, como a solidariedade, a cohesi social, un modelo de sociedade suficentemente lexitimado. 1.9.1. Necesidade dunha protecci suficiente Un modelo de sociedade vai deslixitimándose na medida que en ela medra o nero de persoas que non o consideran seu. Os cidadáns que ten a sensaci de que “eso” non vai con eles. Que éles alí non ten un posto. Pois incluso si a Constituci declara (art. 1) que estamos nun “Estado social e domocrático de dereito”, ven que iso de “social” non acaba de cobrar sentido para eles. Ou si proclama seus dereitos á liberdade e á igualdade (art. 9), á educaci (art. 27), traballlo e ata pleno emprego (arts. 35 e 40), á protecci fronte desemprego, e á enfermidade (arts. 41 e 43), á vivenda (art. 47). Incluso no caso de que estén enterados de que ten dereito a todo iso e outras moitas cousas, si de feito o sistema non lles ofrece unha esperanza de acceder realmente a eles, seguirán sentíndose fora do sistema. Se sentirán excluidos. E coa s exclusi, deslexitimarán sistema que lles promete todo iso pero logo mostra non ter capacidade ou vontade para proporcionarllo. Os espais non deberíamos esquencer as experiencias da nosa propia historia. Durante bastantes décadas, o noso sistema político non acabou de conseguir a s plena lexitimaci ante as clases populares, porque de feito privaba á maioría da poboaci daqueles dereitos que dicía recocer para todos. Recocía o dereito voto, pero logo o reservaba spara os contribuintes (voto “censitario”); máis tarde proclamaba o sufraxio “universal” (masculino), pero seguía privando de él a talas mulleres, mozos, etc. Ou manti o servicio militar obrigatorio, pero dispensando de él que puidesen sustituilo por unha certa cantidade de diiro. Un dos factores que hoxe máis pode contribuir á crecente deslexitimaci do noso sistema sociopolitico é a grave falta de emprego. Ó menos si non se logran atopar camis para reducir o desemprego de forma sustancial. Hoxe poucos poden invocar xa que se sinten excluídos do sistema político. Pero é crecente o nero dos que son excluídos e se sinten excluidos do sistema econico social e iso incluso en tempos en que a economía marcha ben a nivel das grandes magnitudes (crecemento do PIB, baixa inflaci, control do déficit). Nada pode exasperar tanto excluídos como ver que os ricos poden facerse cada vez máis ricos sen necesidade de contar co seu traballo; ou que os políticos poden seguir gando eleccis sen contar co seu voto. Pero, ¿pode unha sociedade chamarse hoxe digna si deixa excluídos a unha parte considerable dos seus cidadáns? ¿Pode ésta sociedade manter a s autoestima colectiva, ofrecerse como modelo a seguir ás novas xeneracis?. E criticar con dureza (cremos tamén que con xustiza) o sistema, que naide entenda mal. Non ignoramos ou menospreciamos os valores do sistema que temos. É incluso, na s modalidade europea,o que probablemente mellor conseguiu compaxinar niveis moi apreciables de libertade e de equidade. Hoxe nadie pode presumir, sen caer en unha arrogancia imprensentable, que ten outro sistema alternativo para sustituilo. O que pasa é que este sistema, sobre todo en tempos de crisis, acentuando demasiado algs dos seus extremos, produce efectos perniciosos que poden chegar a desnaturalizalo. Como o crecente numero de excluidos. O que si queremos dicir é que si o sistema non pode integrar a todos no traballo (hoxe xa ninguén se atreve a prometer o “pleno emprego”), menos debe garantir a todos unha protecci social suficiente para que non queden privados dos seus dereitos básicos. E que xa caeron (ou foron tirados) na sima da exclusi social, debe arbitrar para eles programas de reinserci suficientemente dotados. Fronte á exclusi, a alternativa é unha protecci suficiente. Unha protecci que segue permitindo vivir con unha elemental dignidade, que non se acaba co tempo mentras non se consiga insertar ou reinsertar socialmente excluido. CAPÍTULO 2 O DESEMPREGO COMO FACTOR MÁIS DETERMINANTE DA POBREZA, A MARXINACIÓN E A EXCLUSIÓN SOCIAL 2.1. DATOS SOBRE PARO E CRITERIOS DE EVALUACIÓN Cando queremos analizar as causas básicas das situacis de pobreza, desembocamos inexorablemente en esta conclusi: hoxe, a causa máis determinante da pobreza en Galicia é a falta de postos de traballo. O paro nas ss diversas formas, visible ou encuberto. O non conseguir sequera insertase no mercado laboral cun primeiro traballo. O ter quedado sen traballo, e non lograr atopar outro emprego. O verse obrigado a dedicarse a traballis ou chapuzas ocasionais, pésimamente remunerados e quizáis sen protecci da Seguridade Social. Sobre todo as persoas que, por idade ou falta de preparaci básica, máis dificilmente poden efectuar con éxito unha reconversi laboral. Sen contar os pequenos agricultores por conta propia con rededor dos 60 anos, obrigados aínda a cotizar para poder xubilarse alg día pero xa sen forzas suficientes para garse algunhos ingresos que complementen o que non produce unha agricultura de estricto autoconsumo. Hai sectores de persoas en que a pobreza se convirte xa en verdadeira exclusi social. Como os parados de longa duraci, que apenas lles queda xa esperanza de efectiva reinserci laboral e deixaron de percibir prestaci social algunha. Ou as familias enteiras nas que todos seus membros se atopan sen traballo. Ou os mozos xa con fillos que non logran atopar traballo nin apenas poden ser axudados polas ss familias. Todo iso fai da falta de traballo a causa máis determinante para que moitas persoas caigan na extrema pobreza e non logren sair dela. Por outra parte, para avaliar o volume do desemprego, e sobre todo a s incidencia na xeneraci da pobreza, é necesario afinar suficientemente no manexo dos datos. En primeiro lugar hai que ter en conta as fontes oficiais sobre datos do paro, que se sup serán os mellores documentados. Pero tampouco pode deixarse de prestar atenci directa á sociedade de que se trata, neste caso a galega. 2.2. PARO REXISTRADO E PARO ESTIMADO Ds son as fontes oficiais de datos para avalia-lo volume de paro. Unha fonte é o Instituto Nacional de Empleo (INEM), que cada mes soe facer plicas as cifras de parados rexistrados nas ss oficinas. É o que se chama “paro rexistrado”. Outra fonte é o Instituto Nacional de Estadística (INE), que cada trimestre ven publicando tolos datos da s Enquisa de Poblaci Activa (EPA). “Paro estimado” é a denominaci con que se lle coce. As cifras do INEM recontan soamente a aquelas persoas que figuran rexistradas nas ss oficinas. É dicir que, polos motivos que sexan, (xustificar o cobro do seguro de paro, esperanza de atopar traballo a través desas oficinas...) permanecen apuntadas nese organismo. Pero dunha parte o INEM non admite no seu rexistro a colectivos tan importante de desempregados como os que buscan seu primeiro emprego, os estudiantes menores de 25 anos, os traballadores afectados por expedientes de regulaci de emprego, os traballadores eventuais agrarios beneficiarios do subsidio especial de desemprego, ou os que solicitan exclusivamente un emprego de características específicas (traballo a domicilio por horas, pomos por caso). As cifras da EPA, polo contrario, son moito máis completas. En primeiro lugar, porque non esixen como condici que a xente vaia a apuntarse. Son os enquisadores da EPA os que se encargan de averiguar por métodos científicos cantas persoas se atopan na idade e condicis de traballlar (“poboaci activa”) e cantas delas están desempregadas. Ten pois en conta a talas persoas de 16 anos ou máis que, estando dispobles para traballar e en bqueda activa de emprego, se atopan sen traballo. Incle ás que, téndose atopado xa a promesa dun emprego, permanecen aínda á espera de incorporarse a él. As cifras da EPA en materia de emprego son as que se consideran homologadas coas que ofrecen os demáis países do noso entorno. O mesmo ministro de Traballo e Asuntos Sociais declaraba fai pouco á prensa que son estas cifras da EPA as máis rigurosas e dignas de terse en conta á hora de medir a nosa taxa de desemprego. Son pois estas cifras da EPA as que preferentemente tomaremos en conta neste informe, sen excluir que algunha vez poidamos asimismo menciona-las do INEM. Polo demáis, os mesmos informes anuales do Consello Galego de Relacis Laborais seguen esta mesma pauta de tomar preferentemente en conta as cifras da EPA. 2.2.1. Evoluci do emprego en Galicia Os datos da tima Enquisa de Poboaci Activa (EPA, como será citada máis habitualmente) publicada ata o momento de redactar este informe, corresponden primeiro trimestre de 1998. Segundo eles, en Galicia había naquel momento un total de 203.200 persoas sen traballo. En conxunto, o nero de parados aumentaba neste trimestre en 12.800 persoas con respecto ás do trimestre anterior (o timo de 1997) e alcanzaba un porcentaxe do 18,2% de toda a poboaci activa, é dicir, a dos maiores de 16 anos e aínda sen xubilar. O contraste co conxunto de Espa quedaba dramáticamente claro; pois ese mesmo trimestre de 1998 o paro disminue 120.200 persoas. En neros absolutos Galicia volveu a ser a primeira comunidade en subir o nero de parados esos tres meses. E isto non constituía por desgracia unha excepci. Incluso nos mellores tempos de crecemento do ciclo econico, o nero de parados vi aumentando en Galicia, mentras disminuía no conxunto de Espa. Para comprobar que esta é a tica basta repasar os datos que nos ofrece o Consello Galego de Relacis Laborais no seu Informe sobre a situaci sociolaboral da Comunidade Automa Galega correspondente a 1996 (non se publicaron os informes de anos posteriores momento de redactar o noso informe). Nese informe do Consello Galego de Relacis Laborais se advirte claramente a tendencia do paro a subir proporcionalmente máis que no conxunto de Espa, ou incluso a subir na comunidade automa cando baixa no conxunto do Estado (Informe citado, páxina 48, cadro 2.1.). Desde o ano 1993 en que Galicia superou os 200.000 parados (219.200 exactamente) a tica foi sempre manterse por encima dos 200.000, con lixeiras oscilacis dun ano a outro. E si do paro estimado (EPA) quixéramos mencionar tamén o paro rexistrado (INEM), Galicia ofrece hoxe porcentaxes de paro con redor do 15%, frente 12% pouco máis que dan os porcentaxes do conxunto do Estado. Galicia ven mantendo cricamente unha tendencia ascendente na destrucci de emprego, perdéndo nos dous timos décadas (1976 e 1996) nada menos que 307.000 postos de traballo. E as previsis dos expertos seguen sendo similares para os primos anos. Pois ning outro sector econico logra crear tantos postos de traballo como os que se destruen no sector primaro (sobre todo na agricultura). 2.2.2. A comunidade automa na que máis veu aumentando o paro . Tanto o aumento como o descenso do emprego non forman unha li contínua. O seu trazado lineal conforma máis ben un trazado con dentes de serra. Existe por exempro moito emprego estacional, sobre todo nas épocas clásicas das vacacis. A época dun veran clásico soe constituir os meses en que, sobre todo a hostelería e todo o que se relaciona co ocio, producen un sito ascenso dos postos de traballo nas zonas costeiras. E iso se acusa inevitablemente na EPA do correspondente trimestre. Pero en Galicia o veran é relativamente corto. O emprego que se crea nesos meses non compensa en absoluto os postos de traballo que se destrn durante o resto do ano. Así, Galicia ven sendo probablemente a comunidade automa en que máis ven aumentando o paro. Si tomamos por exempro o caso do segundo trimestre de 1997, Galicia foi incluso a ica comunidade en que aumentou o paro, baixando en talas demáis. Concretamente, o paro segundo as enquisas da EPA, aumentou nese trimestre en 8.100 persoas en Galicia, mentras no conxunto de Espa baixou en 130.000 persoas, cifra que logrou beneficiar a todas as demáis comunidades automas. Por provincias, Pontevedra é a que presenta unha maior porcentaxe de parados. Este porcentaxe de parados era do 22,5% (81.300 persoas) para esta provincia en 1997; a seguía A Coru con o 19,3% de parados; Ourense, con un 20% da s poboaci en paro, e Lugo con un 14,3%. Recalcamos unha vez máis que estos porcentaxes se refiren ás cifras oficiais da EPA. Pois si quixéramos aquilatar máis en canto á incidencia que o paro ten sobre a pobreza e a exclusi social (verdadeira perspectiva deste informe) probablemente nos atoparíamos que as provincias de Lugo e Ourense nos darían porcentaxes maiores que as máis desenvolvidas da costa, ter un nero maior de subempregados ou parados encubertos nos sectores menos productivos da pequena agricultura, a baixa hostelería e demáis. A título complementario podemos citar tamén as cifras do paro rexistrado (INEM). Por razs que xa expuxemos noutra parte, soen presentar redor dun mill de parados menos que as da EPA. En marzo de 1997 daban para Galicia un total de 177.642 desempregados. Pero o máis significativo é que nestos timos anos Galicia superou en tres puntos conxunto de parados de Espa: Espa, redor do 12% de parados e Galicia redor do 15%. Galicia perdeu 307.000 postos de traballo nas ds timas décadas. Pola s parte a EPA, ademáis da s publicaci trimestral, da a cocer cada ano as ss Tablas Anuales da Enquisa de Poboaci Activa, publicados anualmente polo Instituto Nacional de Estatística. Con iso ofrece un panorama máis amplo sobre a evoluci do emprego e o paro. Publicamos aquí as timas Tablas Anuais ás que puidemos ter acceso para documentar este informe. A prensa en xeral, cada medio informativo seu modo, se fixeron eco desta publicaci. Non obstante, polo seu carácter pedagico, seleccionamos para este informe o cadro comparativo de ocupados e parados que un diario publicaba para ilustrar a s informaci, seg eles, extraidos da EPA. (*) (“El Ideal Gallego”, 6 de agosto de 1997, pax. 37) Cadro 5 Nº de ocupados e parados en 1996 OCUPADOS PARADOS 1996 Dif/95 1996 Dif/95 Andalucía 1.822.300 90.800 875.300 -13.100 Arag 405.600 9.700 72.300 -2.700 Asturias 315.800 4.500 83.600 4.900 Baleares 271.800 7.200 42.200 -1.700 Canarias 492.900 20.700 139.300 -7.600 Cantabria 150.900 -5.500 47.000 2.100 Cantilla-La Mancha 495.800 27.800 120.000 1.800 Castilla Le 777.100 23.400 192.700 -1.800 Catalu 2.159.100 31.500 504.500 -23.100 Comunidade Valenciana 1.293.100 24.400 359.800 -7.100 Extremadura 276.800 9.100 119.000 1.100 Galicia 910.900 -7.200 208.100 12.000 Madrid 1.710.800 87.600 441.300 12.000 Murcia 318.100 1.400 99.800 1.500 Navarra 190.200 10.400 24.300 -2.400 País Vasco 670.900 10.600 181.400 -18.400 La Rioja 88.300 3.700 14.500 -1.700 Ceuta y Melilla 36.100 3.400 14.700 500 Total 12.396.000 354.100 3.540.000 -43.500 Fonte: Tablas Anuais de EPA Como pode observarse comparando as columnas destas tablas anuais, a finais de 1996 había en Galicia 7.200 persoas ocupadas menos que finalizar 1995. Polo contrario, os parados eran 12.000 máis que no ano anterior. O que contrastaba coa tendencia moito máis positiva xeralizada no conxunto de Espa. Galicia non snon se acercaba positivamente á corrente xeneradora de emprego neto no conxunto espal, sen que camiba negativamente en sentido contrario. A mesma tendencia comparativamente negativa do paro en Galicia en relaci do que ten o conxunto de Espa, obsérvase tamén analizandoo en periodos máis longos de tempo. Así, desde o primeiro trimestre de 1995 ata rematar o primeiro trimestre de 1997, os datos da EPA nos dan que Galicia neses 27 meses aumentou a s taxa de paro en 0,81 puntos, mentras no conxunto de Espa a taxa baixou en 2,03 puntos. 2.3. CAUSA PRINCIPAL, A FORTÍSIMA DESTRUCCIÓN DE EMPREGO NO SECTOR PRIMARIO. O constante aumento do paro en Galicia ten varias causas. Pero a principal é a fortísima destrucci de emprego no sector primario, sobre todo na agricultura. Unha destrucci tan forte e acelerada de postos de traballo, moi superior que poden ser sustituidos pola creaci de emprego na industria e os servicios. Espa no seu conxunto e Galicia máis en concreto, están levando a cabo unha acelerada modernizaci das ss estructuras agropecuarias, para adaptalas a competir no mercado internacional. Modernizaci inevitable, que tolos expertos consideran cuesti de vida ou morte para este sector da nosa economía. (O cal, engadiremos, non quere dicir que non quepan diversas maneiras e ritmos para levalas a cabo). A forma en que esta transformaci se ven efectuando arrastra consigo unha acelerada disminuci da man de obra no sector agropecuario. Espa é hoxe o país europeo en que máis aceleradamente ven descendendo o emprego agrícola. E dentro de Espa, é Galicia a que perde máis man de obra na agricultura. Para avaliar este descenso, manexamos aquí as cifras oficiais ofrecidas pola Oficina de Estadística das Comunidades Europeas (Eurostat). Segundo elas, a Uni Europea perdeu en 1995 o 3,2% da s man de obra agrícola. Espa no seu conxunto, perdeu o 5,9%. Galicia perdeu en sese ano o 9,06 por cento de todo seu emprego agropecuario. Nos timos quince anos, a ocupaci agrícola descendeu un 20 por cento para o conxunto de Espa, e nun 80 por cento en Galicia. O nero de empleos (mellores ou perores, esa é outra cuesti) suprimidos na agricultura da nosa comunidade automa durante esa década e media foi de 183.300 postos de traballo. A pesar de todo, os expertos aseguran que esa sustituci de man de obra agrícola galega debe continuar si o noso sector agrícola ten que ir facéndose econicamente competitivo. Pois Galicia aínda ti en 1995 unha porcentaxe de man de obra agrícola que equivale a multiplicar por 5,3 a media comunitaria europea; multiplicar por 3,18 a media espala; e multiplicar por 2,41 a media do norte de Portugal. (Por citar aquí tres áreas básicas onde pode debatirse a nosa competitividade comercial). Vexámolo no seguinte cadro; que nos ofrece a reducci do emprego agrícola en Espa e outros países europeos no ano 1994-1995 e, mesmo tempo as porcentaxes de man de obra agrícola empregados no segundo desos anos. (Vid. “La Voz de Galicia”, de 2 de maio de 1997.) Cadro 6 EMPLEO AGRÍCOLA 1994 1995 (Las cifras e xpresan el porcentaje sobre el total) UE(Media) 5,5 5,3 Bélgica 2,9 2,7 Dinamarca 5,0 4,4 Alemania 3,3 3,2 Grecia 20,8 20,4 Espa 9,9 9,3 Francia 5,2 4,9 Irlanda 13,1 12,0 Italia 7,7 7,5 Paises Bajos 4,0 3,8 Austria 6,9 7,3 Portugal 11,8 11,5 Suecia 3,4 3,3 Reino Unido 2,1 2,1 29 12 En estos datos tomados de Eurostat e complementados cos da Fundaci FIES, se percibe claramente o alto exceso de man de obra agropecuaria que, parecer segue existindo en Galicia. Nada que obxectar pola nosa parte á sustituci de man de obra agrícola si esto resulta necesario para seguir modernizando este sector da nosa economía. O que si cabe preguntarse é isto: ¿Non cabería levar a cabo un modelo de desenvolvemento máis racional e equilibrado e, conseguintemente máis fácilmente asimilable e menos doloroso para os que o sofren?. E xunto co sector agrícola debemos falar do pesqueiro, obrigado asimesmo a sufrir a s propia reconversi. Reconversi que fai necesarios cambeos tecnolicos, e asimesmo adaptaci cambeos que ven tendo lugar no Dereito do mar desde fai varias décadas. A prohibici de faenar en caladeiros en que se vi facendo tradicionalmente; a conseguinte reducci do nero de barcos e postos de traballo. Bástenos con estos datos. O nero de galegos ocupados na pesca e na piscicultura era en 1983 de 45.500 persoas. En 1996 eran xa so 33.200 os galegos que traballaban neste subsector. E o peor de todo isto é que o sector industrial galego, cricamente débil e forzado a efectuar a s propia reconversi está moi lonxe de poder sustitui-los postos de traballo que se destruen na agricultura. Os ven sustituindo en parte o sector servicios, que leva medrado notablemente; pero sen evitar que unha parte da man de obra destruida siga engrosando as cifras de desemprego. 2.3.1. Cando nin siquera existe a posibilidade de emigrar I esto está sucedendo cando xa nin sequera existe a válvula de escape da emigraci. Os historiadores da economía galega consideran hoxe como un feito acreditado que os grandes excedentes de man de obra en Galicia estiveron tradicionalmente relacionados cos esforzos de transformaci do noso mundo agropecuario. E que en Galicia, como en outras rexis de Europa mediterránea, boa parte destes excedentes encontraron un tubo de escape nas oleadas de emigrantes que saíron para outros países en expansi. Así Ramon Villares (Vid. “Figuras de Naci”,de Ram Villares. Edicis Xerais. 1997, capítulo titulado”Emigracis a América e Transformaci de Galicia.) “Existe unha vinculaci moi estreita entre modernizaci agraria, incorporaci de producci mercado e intensidade migratoria”, resume un destos autores (pax. 233). E este mesmo historiador fai s a avalici doutro, segundo o cal, “....Entre 1836 e 1960, calcase que a emigraci galega a América ten suposto algo máis de dous mills de persoas” (pax. 210). E incluindo xa fluxos migratorios máis primos a n no tempo, di tamén: “...os grandes “picos” da emigraci galega, sexa a segunda metade do século XVIII, sexa o primeiro tercio do século XX ou, mesmo, os anos 1950 a 1973 do éxodo combinado cara América e Europa occidental, coincide básicamente con etapas de profunda transformaci da sociedade galega,de modernizaci da s poboaci e, en suma, de diversificaci econica e social de Galicia” (pax. 233). Proceso que concl por resumir coas verbas seguintes: “O proceso migratorio galego forma parte dunha tendencia europea de expulsi dunha porcentaxe (...) da s poboaci en direcci ás “novas Europas”. (pax. 243). Pois ben, a integraci en Europa e máis en xeral a mundializaci dos mercados, obrigan hoxe a Galicia a facer fronte a un proceso acelerado de transformaci econica que expulsa a decenas de miles de persoas do mundo agropecuario. E esto está sucedendo cando nin sequera existe como válvula de escape a posibilidade de emigrar. Posibilidade que, por outra parte, tampouco se instala xa psicolicamente nas expectativas existenciais dunhas xeracis xenes que estudiaron moito máis que os seus maiores. Si para os seus pais ou av o “sair polo mundo” a garse a vida era visto como una posibilidade máis, algo normal, os mozos de hoxe estudian e se preparan pensando en atopar un traballo aquí. E é por outra parte o que con frecuencia lles inculcan os seus pais, que tal vez si foron emigrantes pero agora, afronta-lo esforzo econico de por seus fillos a estudiar, aseguran que o fan “para que non tedes que ir polo mundo, a pasar as que n pasamos”. De feito, en 1996 regresaron para Galicia 5.942 emigrantes, mentras s951 galegos emigraron extranxeiro. É dicir, os que volveron foron redor de seis veces máis que os que se foron. 2.4. NUN MARCO DE CRECEMENTO ECONÓMICO CRÓNICAMENTE INFERIOR Á MEDIA ESPAÑOLA. Pero o marco de fondo en que se ven producindo este constante aumento do desemprego está constituido, sen dida polo escaso crecemento econico de Galicia. Crecemento econico que ven sendo cricamente inferior á media de Espa. A economía galega medra menos que a media espala, e seu porcentaxe de participaci no Producto Interior Bruto (PIB) espal é tamén cada vez menor. Este é o marco de fondo que en parte xenera e en parte axuda a entender a crica incapacidade da economía galega para produci-los suficientes postos de traballo. Esta é a realidade gráficamente reflexada no seguinte cadro, elaborado polo catedrático de Estructura Econica da Universidade de A Coru Julio Sequeiros Tiz. Cadro 7 TASAS DE CRECEMENTO DO PIB ANO GALICIA ESPAÑA PARTICIPACIÓN (Valores de tasas interanuales en porcentajes) 1980 - - 6,52 1981 -0,22 -0,22 652 1982 -2,31 1,20 6,29 1983 -0,18 2,22 6,15 1984 -0,47 1,32 6,04 1985 1,68 2,62 5,98 1986 1,06 3,23 5,86 1987 2,93 5,32 5,72 1988 5,33 4,97 5,74 1989 2,87 4,60 5,65 1990 1,26 3,84 5,51 1991 2,44 1,91 5,54 1992 0,35 0,90 5,51 1993 -0,90 -0,88 5,51 1994 2,70 2,20 5,51 1995 3,40 2,90 5,52 1996 1,30 2,00 5,50 Fonte: Elaboraci do autor con datos do Ministerio de Economía e o Instituto Galego de Estatística. Neste cadro, contrastado a través das fontes máis autorizadas, se mostra como a economía galega veu crecendo sustancialmente menos que a media espala durante o conxunto dos 17 anos estudiados. E que esa perda de producci foi incluso superior á perda de poboaci, que nese mesmo periodo de tempo pasou de representar o 7,47 por cento a so 6,75 por cento da espala. De ahí que, como sinala o mesmo profesor de Economía, durante ese tempo se perdesen en Galicia redor de 150.000 empregos. Sendo o sector primario o que máis postos de traballo perdeu, con 225.000, seguido a distancia pola industria, que perdeu 25.000. E aínda que o sector servicios xenerou 100.000 empregos, estos foron totalmente insuficientes para repo-los 250.000 destruidos. (*) (Vid “La Voz de Galicia”, 27 de abril de 1997 (“Galicia crece menos que Espa”). Como complemento de idéntica valoraci poden lerse diversos traballos do profesor Alvarez Corbacho, e en concreto o titulado “O crecemento econico de Galicia”, de 9 de setembro de 1997, no mesmo diario. 2.4.1. A economía sumerxida, como paliativo da pobreza e como expresi delictiva. Pero para o obxecto do presente informe hai que ter en conta tanto os índices oficiais do crecemento econico e a forma como se distribue entre as diversas capas da poboaci, como outros factores que asimesmo influen en aumentar ou paliar a marxinaci social. De ahí que, ademáis dos índices oficiais, tampouco debamos perder de vista factores como o paro encuberto ou a economía sumerxida. O paro encuberto aumenta o desemprego real. A economía sumerxida palía en certo grado índices de pobreza. Na primaveira de 1997, a prestixiosa revista británica de temas econicos “The Economist” avaliaba en aredor dun 20 por cento o peso da economía sumerxida no conxunto da producci econica espala. É a economía que soe realizarse no que chamamos “diiro negro”, e que soe efectuar as ss transaccis con diiro en efectivo para eludi-los controis de Facenda. Neste aspecto, o 20% de Espa colocaba noso país nivel de algs outros como Bélgica (20% tamén). Por debaixo de Italia (25%). E por encima da maioría dos paises desenrolados: Estados Unidos, Jap, Suiza ou Austria, con niveis de economía sumerxida dun 10 por cento ou menos. Niveis intermedios (entre un 10 e un 20 por cento) se situarían en países como Suecia, Noruega, Dinamarca, Francia, Alemania, Holanda, Gran Breta, Irlanda, Canadá ou Australia. En relaci coa economía opaca ou sumerxida se plantexan diversos problemas, tanto econicos como morales e de educaci cívica, que aquí non podemos entrar a tratar a fondo. Problemas de supervivencia nalgs casos (por falta de postos de traballo legais ou imposibilidade real de cumprir coa máis estricta legalidade). Problemas de insolidaridade cívica, eludi-los impostos, e ata de entrada egoísta e incluso criminal no mundo do delito (narcotráfico, por exemplo). En canto ás comunidades automas espalas, Galicia e a Comunidade Valenciana eran sinaladas por “The Economist” como as que movían maiores porcentaxes de economía sumerxida. Referíndose concretamente a Galicia, puntualizaba que aquí o contrabando foi unha actividade tradicional, e que actualmente segue sendo a entrada natural para “case a metade da cocaína” que se consume en Europa. Outro informe, éste espal, dado a cocer a principios de xullo de 1998, e titulado “Desigualdades territoriais na economía sumerxida”, vi a corroborar esta mesma realidade. Elaborado por un equipo de expertos e dirixido polo catedrático de Economía aplicada da Universidade de Zaragoza, José María Serrano, calcula que a economía sumerxida moveu en Espa, durante 1997 nada menos que 11 bills de pesetas e está en crecemento. O timo ano representaba o 14,1% do Producto Interior Bruto (PIB) de Espa. E as comunidades onde alcanzou unha porcentaxe maior eran Baleares, Galicia e a Comunidade Valenciana. Calquera bon observador da realidade galega sabe que, aquí, a economía sumerxida ven actuando á vez como paliativo da pobreza e como expresi delictiva. Polo demáis, é obvio que a economía sumerxida se camufla nos diversos sectores da actividade econica. Así o presidente da Confederaci de Hostelería de Galicia calculaba a finais do veran de 1997 que esta economía opaca e sen control, ti absorvido o 30 por cento dos clientes do subsector hosteleiro. 2.5. FÁBRICA DE EXCLUIDOS SOCIAIS A falta de postos de traballo aparece así, concretamente en Galicia, non scomo a principal causa de pobreza, sen como verdadeira fábrica de excluidos sociais. Sobre todo nos casos de parados de larga duraci, en que perderon xa seu dereito legal a percibir calquera prestaci de paro sen tamén, con él, a s esperanza de volver a atopar un traballo. Entre estos, o sector máis marxinado e excluido é o de aquelas familias nas cales dos seus membros ning ten un traballo propiamente dito. Logo está o segmento do paro xuvenil, sobre todo aqueles que levan xa anos buscando seu primeiro emprego sen conseguilo. E non digamos si éstos son xa pais ou nais con nenos seu cargo, e si tampouco poden recibir axuda da s familia de orixe. Vamos a referirnos brevemente a cada un destos grupos, e ás peculiares formas de marxinaci e exclusi social que xeneran. 2.5.1. Os parados de longa duraci Se soe entender por parados de longa duraci a aqueles que desde fai máis de un ou dous anos se atopan sen emprego e o buscan. Sobre todo si se lle agotaron xa as prestacis por desemprego ou se son buscadores dun primeiro emprego que aínda no tiveron. Un dos imos análises que puidemos consultar sobre características do mercado de traballo na Uni Europea e Estados Unidos nos informaba que a porcentaxe de parados de longa duraci sobre o conxunto das persoas sen emprego era de 54,9% por cento no conxunto da Uni Europea, e do 60,7% por cento en Espa; e a tendencia en canto s parados de longa duraci é aumentar, incluso cando disminue o do conxunto de parados. A mesma fonte pero de datas un pouco posteriores (“Informe sobre a probeza en Galicia”. Editado pola Direcci Xeral de Servicios Sociais, 1995, pax. 326)., distribuir por sectores econicos o nero de parados en Galicia, desde os anos 1991 ata 1996 inclusive, o nero maior de desempregados os situaba como “inclasificables”; pero advertindo nunha nota pe de cadro que baixo ese término estaban incluidos “os que buscan o primeiro emprego e os que perderon o emprego fai máis de tres anos. Estos sumaban 101.700 no ano 1996, dun total 208.200 parados na nosa comunidade. E o “Informe sobre a pobreza en Galicia” publicado pola Xunta, recocía que xa no ano 1991-1992 os parados de larga duraci constituían en Galicia o 52,3% sobre o total de parados, estando a nosa comunidade neste aspecto, peor ou “por encima de case tolos países da OCDE e do conxunto de Espa (46,8%)” En abril de 1997, o 54,5% dos parados de Galicia non recibían xa ningunha prestaci ou axuda oficiial, superando en cinco puntos á media estatal dos que se atopaban privados de toda protecci. A Enquisa de Poboaci Activa correspondente primeiro trimestre de 1997 nos informaba que no conxunto de Espa había 908.000 familias (7.100 máis que no trimestre anterior) nas que tolos seus membros en idade de traballar se atopaban sen emprego. ¿Cantos en Galicia?. 2.5.2. O degradante drama do paro xuvenil Outro dos aspectos sobre os que hai que chamar moi especialmente a atenci é o degradante drama que constit o paro xuvenil. Como fonte de pobreza, a veces camuflada mentras a protecci familiar se prolonga, pero desde logo en canto cami cara a exclusi social. Un informe oficial do Consello Econico e Social (CES) corespondente ano 1996, nos facía ver que a metade dos desempregados en Espa eran mozos menores de 30 anos; e que dos mozos entre os 20 e os 29 anos a metade levaban en 1996 máis dun ano buscando traballo. Dos mozos entre 16 e 19 anos, a metade vin atopando traballo seis meses de buscalo. Do total de mozos espais sen traballo, o 35,6 por cento levaban xa dous anos ou máis buscándoo. Por outra parte, incluso unha alta proporci dos mozos que ten alg traballo ou ven exercendo con contratos temporais ou en labores que nada ten que ver coa preparaci profesional recibida. E o mesmo informe do CES sinalaba que incluso a experiencia profesional non constitue garantía de atopar emprego, xa que entre o 30% e o 65% dos mozos en paro, segundo tramos de idades, contaban xa con experiencia profesional. O CES, constituido como se sabe por representantes da Administraci, os sindicatos e a patronal, advertía das graves consecuencias que acarrexa o paro xuvenil. Entre elas, sinalaba as seguintes: “ O paro e o subemprego dos mozos non srepresentan un despilfarro de recursos humanos, sen que poden constituir unha ameaza para a cohesi econica e social”, afirmaba o CES. E referíndose sobre todo efectos sociais advertía: “Ten efectos sociais moi altos, especialmente de exclusi social, que levan parellos a falta de participaci e recocemento, o aislamento e a pérda de autoestima, o que pode derivar en delincuencia, drogadicci ou xenofobia”. Pero si o perigo de desembocar na exclusi social ameaza conxunto dos mozos sen traballo, este perigo se acrecenta cando se trata de mozos pertecentes a familias das clases humildes, que non poden xa seguir axudándolles econicamente. Ent, o risco de perder toda autoestima, deixarse atrapar pola drogadicci ou iniciarse na delincuencia como medio para sobrevivir, se multiplican. Por sorte (menos neste aspecto é unha sorte), a gran maioría das familias espalas participan da sensibilidade e a tradici cultural que os sociogos atribuen prototipo de “familia dos países do Sur”. Familias colch, con solidariedade de portas adentro que funciona aínda con gran efectividade. É esta solidariedade econica e de apoio do conxunto familiar a que, a xuicio dalguns especialistas, ven facendo “que o sistema funcione sen que a sociedade se rompa e sen que haxa tensi social excesiva”. De feito, un 82 por cento dos mozos espais desocupados seguen vivindo cos seus pais. Pero ademáis da cara solidaria, esta maior permisividade dos pais encerra asimesmo aspectos negativos. O acostumbrarse a vivir demasiado tempo baixo a protecci dos pais e av, tende a prolongar tamén a inmadurez dos fillos. A madurez sse adquire se se van asumindo progresivamente responsabilidades a través do traballo, a familia, o desempe de servicios á comunidade. Sobre todo por medio do traballo, se adquire a seguridade en si mesmo, a autoestima contrastada coa realidade, a autonomía econica que posibilite o exercicio real das libertades. Polo contrario, a precariedade laboral e a falta de traballo vai acostumando mozos á dependencia da s familia de orixe, a veces maís alá do necesario ou conveniente. Esta especie de deformaci era acusada fai pouco por un informe do Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC), segundo o cal o 60% dos mozos espais con traballo, de entre 25 e 30 anos, seguen viviendo no fogar familiar. Porcentaxe éste que triplicaba que sucede noutros países europeos. Un cari mal entendido por parte de non poucos pais de economía desafogada, que os leva a prestarlle unha potecci máis alá do que é realmente educativo. E unha coartada en parte inconsciente dos fillos, que dilatan así a hora de enfrontarse á vida. É o mal que denunciaba o verán pasado un investigador do instituto de Ciencias da Familia da Universidade de Navarra. Fronte a este problema, que constituiría a estos mozos en verdadeiros cautivos da adolescencia, este mesmo investigador propoa pais emprazar fillos á independizarse a plazo fixo. Por exempro, dándolles un prazo fixo para buscarse alg tipo de traballo e abandoa-lo fogar; ou comenzar por reducirlles a protecci, proporcionándolles por exempro a habitaci e a comida, pero non o diiro para diversis e outros gastos prescindibles. É todo un problema de deformaci o que se plantexa incluso nos fogares que, aínda que sexa con esforzo adicional, poderán seguir axudando seus mozos sen emprego. Pero o problema se multiplica nas familias en que tamén os adultos están en paro ou sobreviven con un traballo moi precario. Nestes casos, a tentaci de non buscar traballo por parte dos fillos ou rexeitar os traballos que non lles gustan, queda descartada. Pero o problema, cando levan tempo buscándoo e non o atopan nin tampouco poden recibir axuda da familia, é de verdadeira destrucci da persoalidade. A humillaci constante, as necesidades básicas que non poden cubrirse; a falta de autoestima e de estima social; as tentacis de buscar refuxio na droga e de roubar para poder consumila; a carencia de razs para respectar a un sistema de vida e unha sociedade que non lles ofrece oportunidades efectivas, comezando por un traballo. Todo isto constitue o itinerario ou o disparador para desembocar no mundo dos socialmente excluídos. 2.5.3. Drama que as mulleres sofren con especial dureza Con ser un terrible drama para calquera persoa ou fogar que o sofre, o paro azouta hoxe con especial dureza en Galicia ás mulleres e mozos. Como nolo reflexa o seguinte cadro que reproducimos tomándoo dun informe do Consello Econico e Social (CES) (Vid. Pax. 45 do “Informe sobre a Pobreza e a Exclusi en Galicia”, abril 1997). Cadro 8 Taxas de paro por sexo e grupos de idade (4º Trimestre de 1996) De 16 a 19 anos De 20 a 24 anos De 25 a 54 anos De 55 e máis anos Total H o m e s M u ll e r e s T o t a l H o m e s M u ll e r e s T o t a l H o m e s M u ll e r e s T o t a l H o m e s M u ll e r e s T o t a l H o m e s M u ll e r e s T o t a l A Coru 25,3 41,4 31,2 34,1 36,9 35,4 13,9 22,6 17,3 11,7 7,1 9,8 15,7 22,6 18,5 Lugo 37,5 44,6 39,2 34,2 57,5 44,9 9,5 19,7 13,9 6,5 2,5 4,6 11,9 19,0 15,0 Ourense 30,1 78,7 45,4 35,1 42,1 37,9 14,1 18,5 18,3 10,1 6,4 8,3 16,6 23,4 19,6 Pontevedra 31,6 69,9 45,5 38,0 53,2 44,3 13,0 29,6 19,6 9,1 3,1 5,5 16,1 29,7 21,7 Galicia 30,3 59,6 40,3 35,8 46,1 40,3 13,0 24,5 18,3 9,1 4,7 5,6 15,4 24,4 19,1 Fonte: IGE, Enquisa de poboaci activa, 1996 Este cadro ofrécenos a distribuci do paro en Galicia á finais de 1996. Nel vemos que si o nero de parados alcanzaba xa ent 19,1% por cento da poboaci galega en idade de traballar, no caso das mulleres ascendía 24,4% por cento do total, sendo o dos homes 9 puntos menos. Pero onde se cebaba máis o paro era contra as idades xuvenis, sendo tamén aquí as mulleres as máis castigadas. Así, entre as persoas de 16 a 24 anos, o paro afecta 40,3% por cento. Pero as mulleres en paro alcanzan 59,6 por cento no tramo dos 16 19 anos, doblando así procentaxe dos mozos en paro; e superan en casi 11 puntos vars en paro no tramo dos 20 24 anos. Sexiste unha excepci, a primeira vista sorprendente, no tramo das persoas maiores de 55 anos. Aquí son os homes os que superan ás mulleres en porcentaxe de paro. Pero a sorpresa non é tanta para quén cozca de cerca a realidade socioeconica de Galicia. Non é difícil adivir aquí que moitas mulleres dos sectores automos e de rentabilidade mínima (agricultura, pequena hostelería), polo que retrasan o mais posible a s afiliaci como activas a unha Seguridade Social que apenas poden pagar, se afilian agora obxecto de ter cotizados menos os quince anos obrigatorios antes da xubilaci. É a partir dos 50 anos cando se afilian a maioría destas mulleres en idade activa, deixando así de engrosa-los porcentaxes de paro da EPA. 2.6. DESEMPREGADOS SEN COBERTURA CONTRA O PARO A incidencia do desemprego na xeraci de pobreza e exclusi social é evidente. Sobre todo naquelas persoas que, por non ter podido traballar, tampouco ten cotizacis que lles den dereito legal a cobra-lo seguro de paro; pero tamén os que, tendo quedado sen traballo, se lles agotaron xa as prestacis por desemprego a que tin dereito. No primeiro caso poden atoparse moitos mozos sen emprego, e no segundo moitos adultos que sofren o paro de longa duraci. O cadro seguinte, dado a cocer polo sindicato UGT-Galicia indícanos co foron evolucionando en Galicia as cifras de paro, así como os porcentaxes de desempregados que cobran alg tipo de seguro contra o paro. Cadro 9 Beneficiarios de prestacis por desemprego en Galicia ANOS PRESTACIÓNS PARO Contributivas Asistenciales(1) TOTAL Rexistrado INEM Estimado EPA* Nº % Nº % Nº % (2) Nº % (2) 1992 39.905 41,24 56.853 58,76 96.758 178.457 54,22 186.100 51,99 1993 44.315 39,35 68.316 60,65 111.631 191.128 58,93 208.400 54,05 1994 40.023 39,31 61.784 60,69 101.807 198.426 51,31 220.200 46,23 1995 36.275 43,08 47.927 56,92 84.202 187.084 45,01 196.100 42,94 1996 36.227 45,22 43.894 54,78 80.121 175.811 45,57 208.200 38,48 1997 32.652 44,18 41.250 55,82 73.902 169.455 43,61 203.600 36,30 (1) A cuantía da prestaci asistencial é o 75% do Salario Mínimo Interprofesional. No ano 1998, a prestaci asistencial é do 51.030 pts. (2) A porcentaxe de cobertura indica que parte de parados recibe prestaci de desemprego. Fonte: Gabinete Técnico UGT-Galicia *INE. Enquisa de Poboaci Activa. Medias anuais. Este cadro, tomado do diario “Faro de Vigo” (19 de xu de 1998), que cita o informe da UGT, ofrécenos datos dos seis anos anteriores. En canto ás cifras de paro, ofrécenos as publicadas polas ds fontes oficiais: as do paro rexistrado nas oficinas do INEM, e as do paro estimado polas Enquisas de Poboaci Activa (EPA). Como sabemos, os datos do INEM se publican mensualmente e os das EPA se dan a cocer cada trimestre. Son considerados máis significativos e completos os da EPA, porque ten en conta a toda a poboaci en idade de traballar, non sas persoas que dan o paso de ir a rexistrarse unha oficina plica. Son por eso as cifras da EPA as que van a ser obxecto dun breve comentario pola nosa parte. En primeiro lugar constátanos que o paro en Galicia ven, afectando a máis de 200.000 persoas ano tras ano, e que incluso tende a crecer. Polo contario, o nero dos desempregados que reciben algunha prestaci de paro tende constantemente a diminuir. Dos seis anos analizados sen dous deles o paro se puxo lixeiramente por debaixo das duascentas mil persoas, e paro iso ano seguinte volveu a superar esa barreira. Pero a proporci dos protexidos polo seguro de paro baixou constantemente desde o ano 1994, inclusive. Si tomamos como base de análise o timo ano completo de que temos datos, o de 1997, vemos que as cifras de desempregados alcanzan ese ano a 203.600. Polo contrario, o nero dos parados que cobraban algunha prestaci ou seguro baixou a 73.902, o que significaba un 36,30% do total. O que é o mesmo, 129.698 de nosos parados, equivalentes 63,7% dos desempregados galegos, xa non percibían prestaci algunha. Signo evidente de que o nero dos parados de longa duraci segue aumentando en Galicia, parecer imparablemente, e que as prestacis de paro, se as tiveron, se lles agotaron xa. E desa minoría de parados que recibían alg tipo de axuda, s32.652 percibían unha prestaci contributiva, é decir, proporcionais ás cotizacis que tin cando estaban en activo. Outras 41.250 percibían sunha prestaci asistencial ou subsidiio de paro, equivalente a nada máis que o 75% do salario mínimo interprofesional. Para todos estos 129.698 desempregados galegos que xa non tin en 1997 cobertura ou axuda social algunha, a situaci é sin dida dramática. Sobre todo para os que ten detrás de sí unha familia que manter e non digamos nada si forman parte de fogares en que ningunha persoa ten traballo. Pero a s situaci tampouco é máis halag si, sendo mozos e aínda sen cargas familiares propias, pertecen a familias modestas que tampouco poden seguir manténdoos. A s caída na sima da pobreza severa e aínda para non poucos, da auténtica exclusi social é un feito prácticamente inevitable. Cando non, para unha parte deles, no precipicio da droga e/ou a delincuencia. 2.7. NON BASTA O SIMPLE CRECEMENTO ECONÓMICO Con demasiada frecuencia se afronta o pavoroso problema do paro cunha rixidez ideolica raiana no dogmatismo. Se dí e se repite, sen fundamento contrastado na realidade, que o ico que fai falta é conseguir un crecemento econico suficiente. Que deste crecemento virá a competitividade das empresas e, como por engadida, a creaci dos novos postos de traballo. E o exta é que quen proclaman ás suas teorías con tal dogmatismo, seguen aferrándose a él por moito que éste, un ano tras outro, siga dándose de focis coa realidade de que o paro contin aumentando ou baixa en proporcis tan modestas que para mills de persoas non ofrece esperanza algunha a medio prazo. Precisamente na segunda semana de outubro de 1997, a publicaci das cifras do paro rexistrado correspondentes a setembro coincidían no tempo coa publicaci tamén do informe trimestral da Central de Balances do Banco de Espa. As cifras de paro daban un aumento do desemprego en 51.050 persoas para o conxunto de Espa, 4.505 desempregados máis para Galicia. Pois ben, precisamente o día anterior, o informe do Banco de Espa referente seis primeiros meses do ano facía plico que o conxunto das empresas non financeiras espalas aumentaran seus beneficios nun promedio do 4,9% pero, pese a iso, as ss plantillas diminuiran nun promedio do 0,8% nese mesmo periodo de tempo. É dicir, mentras os beneficios aumentaban, o emprego seguía diminuindo. Isto se comprende perfectamente coa lica empresarial. Pois todos sabemos que a lica empresarial é conseguir beneficios a base de diminuir gastos e aumentar a s competitividade no mercado. E unha forma de diminuir gastos é sustituir man de obra por novas tecnoloxías. Pero o que non se comprende é que quen ten a obrigaci de gobernar procurando o ben com, indentifiquen a s propia lica coa empresarial. A capacidade das nosas empresas para competir nos mercados en calidade e precio, é unha condici imprescindible para que poidan crear emprego. Pero non é unha condici suficiente. Sempre serán os gobernantes elexidos polo pobo os reponsables de encauza-la economía cara o ben com dos cidadáns. É un dos capítulos básicos deste ben com, quizáis o máis importante, é hoxe garantir cidadáns o dereito e a posibilidade real de traballar. Explorando tolos camis para crear emprego rentable (pois o non rentable sería pan para hoxe e fame para ma). Explicando pobo as grandes dificultades que hoxe existen para crear emprego suficiente, e recocendo sen dogmatismos nin arrogancias que nadie ten panaceas para iso. Recocendo e practicando como un verdadeiro dereito a protecci contra o paro involuntario. 2.7.1. Nen sequera nos periodos longos de boanza econica. Tolos datos e análises máis rigurosos nos pon en evidencia que ninguén ten fmulas máxicas ou atopou a pedra filosofal para diminuir significativamente e de forma sostida as cifras de paro. Incluso nos ciclos prolongados de bonanza econica como ven sendo o actual, nin sequera nestos periodos máis prperos parece que o paro poida diminuirse prácticamente a corto e medio prazo. Ó menos manténdonos dentro dos parámetros considerados ortodoxos pola maioría dos economistas actuais. Como nos fixeron ver unha vez máis as Perspectivas Econicas Mundiais dadas a cocer nas timas asambleas do Fondo Monetario Internacional (FMI) e o Banco Mundial. Ó reunirse en setembro de 1997 en Hong Kong (xa oficialmente integrado en China) este prestixioso foro fixo plicas as ss análises sobre a marcha da economía mundial e as ss perspectivas para os primos anos. Este informe vaticinaba que o actual ciclo de crecemento econico mundial podería prolongarse incluso ata o ano 2002. Cinguíndonos conxunto dos países industrializados, entre os que se atopa Espa, o seu crecemento econico medio previsto era do 2,9 por cento para 1997 e de 2,7 por cento para 1998. A media prevista de crecemento para o conxunto da Uni Europea era de 2,5 e 2,8 por cento respectivamente para esos anos. E para Espa, o crecemento econico previsto era do 3,1 e 3,4 por cento. En canto ás taxas oficiais de desemprego sobre poboaci activa, o informe do FMI e o Banco Mundial prevía que nos anos indicados éstas fosen respectivamente do 7,1 e 6,9 para o conxunto dos países industrializados; do 11,1 e o 10,7 de media para a Uni Europea no seu conxunto; e do 20,8 e 19,9 por cento para Espa. É dicir, Espa, experimentaba un crecemento econico superior á media do conxunto dos países industrializados e que á media comunitaria. Sen embargo, a taxa de paro espala se preveía seguise sendo final de 1998 case o doble que a media eurocomunitaria, e case tres veces máis que a media do conxunto dos países industrializados. Na hora de redactar o presente informe, non sabemos aínda ata qué punto pode empeorar estas perspectivas o cambio de clima econico provocado pola crisis iniciada nos países asiáticos. Pero desde logo, no que toca a Galicia, o timo informe publicado polo Consello de Relacis Laborais xa emitiu o seu prontico. Prontico tan autorizado como alexado de todo optimismo. Neste informe oficial se asegura que a relaci entre crecemento econico e aumento do emprego “vai seguir estando en Galicia nos vindeiros anos bastante por debaixo da media espala”. Cadro 10 PREVISIÓNS DO FMI CRECEMENTO ECONÓMICO PORCENTAXES DE DESEMPREGO 1996 1997 1998 1996 1997 1998 Países industrializados 2,4 2,9 2,7 5,4 5,1 5,3 Uni Europea 1,7 2,5 2,8 11,4 11,1 10,7 Espa 2,2 3,1 3,4 22,2 20,8 19,9 Fonte: Fondo Monetario Internacional Por suposto que as previsis do FMI, nada din expresamente sobre Galicia. Pero todo nos indica que a tendencia a aumentar as taxas de paro proseguiría por bastante tempo. Como nos advertía claramente no seu informe anual o Consejo Superior de Cámaras de Comercio, informar que o crecemento do PIB en Galicia non levaría consigo un crecemento paralelo do emprego. Ou das aseveracis de organismos da propia Administaci Plica cando aseguran que no campo galego existe aínda un excedente de man de obra que ronda as cen mil persoas. A mesma Uni Europea, cando se refire oficialmente ás posibilidades de chegar a establecer un plan de emprego de nivel comunitario, os obxectivos que establece son relativamente modestos. Como é o de rebaixar no prazo de cinco anos a actual base media de paro do 10,6% 7%. E iso, deixando á competencia de cada Estado membro o arbitra-las medidas que considere máis convintes a este fin. E si estos cálculos tan modestos se fan para o conxunto da U.E. ¿ cales habería que facer Espa, que parte de porcentaxes de paro casi dobles? ¿Cales para Galicia?. 2.7.2. Sistema enfermo. E isto non sucede nun país pobre ou tercermundista. Espa non o é. Esta parte de Espa que é Galicia, tampouco pode considerarse pobre. Espa forma parte dos países desenvoltos, aínda que o nivel de desenvolvemento sexa diferente duns a outros. Espa, e dentro dela Galicia, estamos creciendo en canto o noso producto interior bruto. Sen embargo, o desemprego dunha parte considerable da poboaci é un dos novos azoutes e desafíos con que se atopan os países industrializados. O noso en maior medida que ning. O que pasa é que o modelo de desenvolvemento en que nos movemos é capaz de producir mesmo tempo máis riqueza e maior nero de pobres e excluidos. Galicia está medrando econicamente, e mesmo tempo segue aumentando o nero de pobres. Así o pon de manifesto mtiples signos visibles, e así coinciden en detectalo tolos estudios a fondo sobre a pobreza na nosa sociedade. É aquí onde se evidencia un dos efectos máis perversos do modelo de sociedade en que nos movemos. Os pobres son cada vez máis. O nero dos socialmente excluidos crece constantemente. En tempos de boanza econica, porque o sistema lles deixa fora. En tempos de crisis, son os primeiros en ser sacrificados a través da disminuci do gasto social nos capítulos que máis lles afectan. Un sistema así, é un sistema evidentemente enfermo. E o histicamente novedoso desta situaci é que non afecta sás persoas que naceran na pobreza. É que fai pobres a moitas persoas, sobre todo das xeneracis de mozos, que nunca o foran. Co que fará cada vez máis difícil ás xeneracis adultas lexitimar este sistema ante seus propios fillos. Tal situaci constitue unha verdadeira bomba de reloxería, cun perigo social do cal non se ten aínda suficiente conciencia a noso xuicio. É facilmente previsible que os mozos sen traballo, aínda aqueles con pais que están dispostos a seguir manténdoos, se cansarán de ser protexidos. Esixirán ter as ss propias oportunidades para independizarse, para facer a s propia vida. E nesta “guerra entre xeneracis”, irán descubrindo tamén a parte de responsabilidade dos adultos. Sobre todo dunha clase dirixente que non soupo ou non tivo o coraxe de estar á altura das circunstancias. Que non soupo buscar alternativas a un sistema tan contradictorio, nin puxo en marcha unha protecci suficiente contra as ss patoloxías. 2.8. ¿PODEMOS AFRONTAR CON EFICACIA ESTE GRAVISIMO PROBLEMA? Chegados a este punto, é inevitable xa que nos plantexemos decididamente esta pregunta. ¿Somos capaces de afrontar con eficacia este gravísimo problema do desemprego? ¿Scabe ante él que nos limitemos á mentalo con impotencia? ¿Por canto tempo vai a resistir a sociedade que os seus dirixentes recozcan que o paro é o problema maís grave da nosa sociedade, pero non acabou de atoparlle soluci clara e a prazo razoable?. ¿Poden os mills de parados de longa duraci ou de mozos sen emprego (ducias de miles en Galicia) atopar alg aliciente para integrarse nun sistema social que os excl.? 2.8.1. Un problema de tolos países O paro é un problema do mundo enteiro, e ning pais atopou para él solucis definitivas. A diferencia está nas diversas formas de manifestarse este problema duns países a outros. Nos países econicamente menos desenvolvidos, soe revestir sobre todo a forma de paro encuberto. Se sup que cada familia debe traballar para sobrevivir. O problema social máis perceptible reviste as formas da fame, a miseria, o sofremento producido polas epidemias e as grandes catástrofes naturais. O dereito traballo non soe estar aínda recocido nin, polo tanto, a protecci contra o desemprego. O paro, tal como o entendemos nos países desenvolvidos, non está cuantificado nin figura nas estatísticas oficiais. Ou sse cuantifican neles os desempregados de certos sectores econicos, sobre todo da incipiente industria. E así se observa a paradoxa que estatísticas oficiais de paro dan porcentaxes máis abultados nas rexis máis desenvolvidas dos mesmos, mentras os índices de paro menores aparecen nas zonas que aínda se moven en economías de autoconsumo. Pero o que si é seguro é que, se avaliásemos o paro do mundo subdesenvolvido cos parámetros que usamos nos países desenvolvidos, veriámonos obrigados a recocer que o paro, rexistrado ou encuberto, afecta no conxunto do planeta a centos e aínda miles de mills de persoas. Alusi analítica aparte merecen asímesmo os países que ata tempos recentes vivían baixo o sistema comunista ou do chamado “socialismo real”. Alí, oficialmente non se recocía que existisen parados. Se supoa que o Estado, dono de talas empresas debía asegurar a todo o mundo un posto de traballo e, na s falta, un salario. Cando o sistema se desplomou tan estrepitosamente quedaron en evidencia as ss carencias, e que a soluci dada problema do desemprego era máis semántica e propagandística que real e eficaz. Menci aparte entre estos países merece China. O seu sistema se caracteriza hoxe por seguir proclamándose comunista no político e estar adoptando cada vez máis os métodos econicos do mundo capitalista, incluído o recocemento dun crecente nero de desempregados. O noso país, como a maioría dos que integraron o sistema democrático se caracteriza hoxe por ter adoptado un sistema de economía mixta con forte preponderancia da libre empresa. Ten recocido constitucionalmente o dereito de todos traballo, e á protecci social dos que non ten emprego. Se soe dar por suposto que estos países son comparativamente,os que foron máis eficaces en crear riqueza e por en pe un Estado de benestar con considerables parámetros de equidade e seguridade social. Non obstante, tampouco país alg do sistema que pertencemos demostrou ata agora ter atopado a panacea para acabar co paro. Hoxe de feito xa non existe ning Goberno ou partido político que se atreva a incluir o “pleno emprego” entre as ss promesas electorais serias. Non sería creible. En tempos de economía global e mercados de nivel planetario, o problema do desemprego xa nin siquera podería abordarse con medidas exclusivamente nacionais; moito menos, con medidas exclusivamente autonicas. Incluso as economías máis poderosas do mundo, como Estados Unidos, Jap, ou Alemania, contan con mills de parados. O conxunto dos países da Uni Europea contabilizan hoxe redor de 18 mills de desempregados. Espa contabiliza máis de 3 mills de desempregados segundo cifras da EPA. Galicia supera desde fai tempo os 200.000 e segue aumentando, segundo dixemos. O que si lograron ata agora os países desenvolvidos, entre eles o noso, é por en marcha un sistema máis ou menos aceptable de protecci desempregados, así como de asistencia social que se lles agotou o seguro de paro. 2.8.2. Pero sí podemos e debemos seguir buscando medidas máis efectivas. Pero si o paro constit hoxe un problema de tal magnitude, e que ning país logrou resolvelo de forma satisfactoria, a primeira conclusi que temos que sacar é que debemos achegarnos a él con gran rigor e modestia. E a segunda, que non podemos descansar no esforzo por mellorar e facer máis efectivas as políticas de emprego. Ninguén disp de fmulas máxicas para acabar co desemprego; pero ninguén estamos tampouco dispensados de aportar o noso gran de area a esta tarefa. É desde esta actitude de modestia e rigor, que o Valedor do Pobo se atreve desde aquí a aportar as ss suxerencias. Nas lis seguintes: a) Empezar por mellorar cada vez máis a política informativa sobre o problema. Para iso, renunciar a todo atisbo de triunfalismo ou demagoxia anuncia-las cifras periicas de emprego e de paro. Como son, selecciona-las fontes (INEM, EPA...) ou presentalas de forma sesgada que resulten favorables Gobernos de turno. Ou dalas cifras de aumento do emprego, silenciando quizais que medrou menos que en idéntico periodo (mes, trimestre, ano) de anos anteriores. A sociedade debe saber que o desemprego é cousa de todos. Máis aínda,debe saber que a soluci spode vir do esforzo concertado de todos, incluidos se é necesario os recortes no nivel de vida dos que xa traballan para que todos poidan chegar a traballar (moderaci salarial; supresi de horas extra; reparto do traballo existente...) Unha pedra de toque para demostrar efectivo amor fillos e ás xeneracis de xovenes, pode estar constituída por ver ata que punto as xeneracis adultas estarían dispostas a traballar menos (e consumir menos) para que os mozos poidan traballar e atopa-la forma de ser econicamente independientes. Mills de familias espalas están demostrando hoxe que son capaces de seguir “protexendo” seus fillos sen emprego. ¿Estarían dispostas a gar un 15 ou 20 por cento menos, para que seus fillos poidan conseguir un emprego e deixar de necesitar a s protecci?. Algo semellante cabe dicir do emprego a tempo parcial. Espa, con sun 8% dos seus asalariados a tempo parcial, é un dos países da Uni Europea que menor porcentaxe de persoas ocupa baixo esta modalidade. Holanda, cun 38%, Gran Breta (24%), Suecia (23%) e Dinamarca (21%), son as que máis. Esta modalidade se adapta mellor sobre todo emprego femenino, por resultar máis compatible con outros traballos que, hoxe por hoxe, recaen principalmente sobre a muller. Pois ben, todo isto e outros aspectos spoden plantexarse constructivamente na sociedade na medida que ésta esté informada a fondo sobre os diversos aspectos do problema. b) Supera-lo falso dilema sector plico-sector privado Como pode ser o dar apriorísticamente por suposto que é a iniciativa plica ou é exclusivamente a iniciativa privada a responsable de crear emprego. Ou que unha delas é sempe máis eficaz que a outra. Ambas demostraron histicamente ser necesarias, segundo o momento e a actividade econica de que se trate. Ningunha delas demostrou superioridade sobre a outra en tolos sectores e en tolos momentos do desenvolvemento econico-social. c) Facer un seguimento serio das axudas oficiais para creaci de emprego Talas axudas ou incentivos econicos que oficialmente se conceden para crear emprego, deben ser obxecto dun seguimento serio en canto a s efectividade seguimento e inspecci que deben levar consigo a correspondente sanci, e esixencia de responsabilidades , cada vez que se comprobe picaresca ou irresponsabilidade. E isto debe valer igualmente para as axudas ou incentivos concedidos ás empresas, como para as prestacis de paro entregadas dunha soa vez traballadores que cessan no emprego co compromiso de que intenten xenerar seu propio posto de traballo. d) Explorar talas experiencias que xa deron resultado De calquera país que sexan, e calquera sexa o signo do Goberno que as promovera. Todo aquilo, en calquera parte, se considere que tivo éxito na creaci de emprego, debe ser analizado a ver si é adaptable ás condicis de Espa, ás posibilidades de Galicia. e) Tratar de detecta-las necesidades emerxentes Este concepto “necesidades emerxentes”, é un dos máis orixinais e básicas en que se inspira o Plan de Emprego Xuvenil que se está tratando de levar a cabo en Francia. Se refire ás novas necesidades que a sociedade xa reclama pero que o mercado aínda non as descubriu como rentables (“necesidade solventes”) nin, polo tanto, pode esperarse aínda que a iniciativa privada as cubra. Pode animarse a responder a elas a prazo máis longo. Como son boa parte das necesidades relacionadas coa ensinanza, a sanidade, a vellez, a protecci do medio ambiente, a animaci do ocio. Sobre todo cando estas necesidades se as concibe como dereitos de todos os cidadáns, e non saspiracis máis ou menos lexítimas dos que podan pagalas. Por exempro. ¿Cánto tempo tardaría a iniciativa privada ou o libre mercado en por alcance de todos bens como a ensinanza ou a sanidade? e ¿acaso non está hoxe de acordo todo o mundo civilizado en que a cultura e a sae son, ademáis de dereitos cívicos de todos, ds columnas básicas da riqueza e competitividade dun país?.¿Existe rentabilidade máis segura para un país que a inversi en capítulos como estos?. E por suposto que son asimesmo fontes creadoras de postos de traballo. Un traballo non srentable para os que o executan, sen de servicio indiscutible para a comunidade. Por iso, unha tarefa propia das políticas de emprego debera ser, hoxe, a de detectar tanto as “necesidades” artificiais ou supérfluas, a demanda das cales logra manterse sa base de multiplica-las presis da publicidade, como as necesidades reais aínda “emerxentes”, que a inversi privada non descubriu aínda. As primeiras para suprimilas ou menos desincentivalas; as segundas, para responder á elas. f) Dentro do posible, procurar acompasar a supresi de postos de taballo coa sustituci por outros novos. Decimos “dentro do posible”, conscientes do difícil que é isto respectando mesmo tempo a liberdade de empresa e de mercado. Pero supomos que algo poderán e deberán face-las Administracis plicas para influir por exempro en que o ritmo de transformaci das estructuras agrarias galegas non sexa indefinidamente tal que os postos de traballo destruidos non resulten en medida aceptable asumibles por outros postos creados nos demáis sectores econicos. A nosa Constituci recoce (art. 38) “a liberdade de empresa”; pero matizando que ésta ten que compatibilizarse” coas esixencias da ecocomía xeral e, no seu caso, da planificaci”. 2.9. DISXUNTIVA DE FONDO NA QUE SE ATOPA O ESTADO DE BENESTAR Diversos factores contribuiron a que, no noso seculo, xurdise e se articularse o que agora ven denominándose “Estado de benestar”. Un maior desenvolvemento econico fixo posible pensar en asegurar para tolos cidadáns uns niveis básicos de bens sin os cales a vida non se considera “digna”. Simultáneamente, a conciencia contemporánea foi medrando no sentido de que todos somos corresponsables uns dos outros, pero máis alá do que cada un pode procurarse cos seus propios medios. Así, foi considerándose que determinados niveis de sanidade, de educaci, pensis e demáis debían estar alcance de todos. Neste proceso de construcci do Estado de benestar tampouco foi alleo o factor cultural e moral referente tipo de sociedade que desexamos construir. E as opcis que se foron adoptando estiveron xeralmente na li de mellor asegura-la cohesi social e a convivencia. A igualdade como valor foi abríndose paso en canto complemento da liberdade. No caso de Espa, este tipo de Estado é definido pola nosa Constituci (art. 1) como “Estado social e democrático de dereito”, que entre os “valores superiores” do seu ordenamento xurídico propugna precisamente a liberdade e a igualdade. Hoxe, sobre todo a partir da tima crise eonica, o concepto de Estado do benestar entrou en discusi. No orde teico, algs chegaron a por incluso en dida se debe existir ou non. Sen embargo, no nivel das opcis políticas ninguén se atreve a propugnar a s destrucci. O debate rematou por centrarse non na s existencia, sen no seu tama. E aquí se plantexan dous tipos de cuestis: qué tipo de bens debe hoxe asegura-lo Estado a tolos cidadáns, e cales de estos bens convén que sexan directamente xestionados polo mesmo Estado. Quizais a nota que mellor nos serva para valora-lo grado de xustiza dun sistema econico é a relaci que nel exista entre crecemento e equidade. Unha vez superadas as primeiras fases do desenvolvemento econico deberá existir unha relaci directa entre crecemento e equidade redistributiva. Si a riqueza medra, pero non se redistrib, ent se converte en acumulaci en mans das minorías, facendo que as desigualdades aumenten e, con elas, o nero de excluidos sociais. Un sistema econico en que medra mesmo tempo o volume global de riqueza e o nero de pobres, é claramente un sistema enfermo, radicalmente inxusto. E é pois claramente falsa a afirmaci de que basta preocuparse polo crecemento econico global, e que a expansi do benestar se dará por engadidura. A observaci da realidade social nos da máis ben a evidencia de que é imprescindible unha seria vontade política para facer que a sociedade cami cara unha maior xustiza. 2.9.1. Espa e a Uni Europea Os niveis de benestar e protecci social acadados ata agora por Espa, son máis ben modestos si se os compara coa media da Uni Europea á que pertencemos. Basta recocer que os nosos niveis de paro son aproximadamente o doble que os da Uni Europea no seu conxunto; redor do 20 por cento, fronte a un pouco máis do 10 por cento. E si o ideal neste aspecto se establece en acadar o pleno emprego, en Espa este horizonte aparece casi imposible de acadar a medio prazo. Pois aínda que o volume de creaci de emprego se acrecentase durante un certo tempo (e non sabemos canto poderá durar o ciclo de crecemento), hai que ter en conta que a nosa taxa de actividade é aínda demasiado baixa en comparaci coa da Uni Europea; entre o 48 e o 49 por cen, fronte 60 por cento da UE. Outro punto de comparaci Espa-Europa pode ser o porcentaxe do Producto Interior Bruto dedicado a gastos corrientes de protecci social. Pois ben, si temos enconta os porcentaxes deste timo ano que dispomos de datos comparativos, o de 1991, vemos que Espa dedicou ese ano a protecci social o 21,4 por cento do seu PIB, mentras a medida da UE era do 26 por cento. Por debaixo de Espa sestaban Portugal (19,4%), Irlanda (21,3%) e supomos que Grecia (desta tima nons dispomos de datos). Os países comunitarios que invertían porcentaxes maiores da s riqueza en protecci social eran Holanda (32,4%), Dinamarca (29,8%), Francia (28,7%), Luxemburgo (27,5%), etc. Espa quedaba, pois, a 4,6 puntos por debaixo da media comunitaria, pese a que o seu aumento en canto a porcentaxe anual do PIB adicado a protecci social foi constante na década de 1980. Obsérvase así a pequenísima raz que lles asiste, si é que lles asiste algunha, a quenes entre n viron bramando contra os gastos sociais. Sobre todo se se ten en conta que, ter porcentaxes sustancialmente máis altos de parados, Espa vese tamén obrigada a adicar seguro de paro a proporci máis alta dos seus gastos sociais. Co que o gasto adicado a outros capítulos (pensis, sanidade, etc.) resulta aínda máis reducido do que globalmente parece. É pois de todo punto necesario seguir facendo esforzos por mellora-la protecci social dos nosos cidadáns. Non sería nin xusto nin presentable estar máis preocupados de que cadren as contas (as grandes magnitudes econicas) en orde a formar parte da primeira ronda de países da moeda ica, que de si as nosas clases populares viven con elemental dignidade. Sen olvidar que a tan traída e levada “competitividade” se está conseguindo, en non poucos casos, a base de aumentar tamén o nero dos excluídos sociais. 2.9.2. Por unha política europea de emprego O antigo Tratado de Roma polo que se puxo en marcha nleo central do que, hoxe de denomina Uni Europea (UE), estableceu como obxectivo esencial “a constante mellora das condicis de vida e de traballo dos seus pobos”.Este proxecto dunha Europa unida foi dando pasos moi importantes cara a s configuraci como realidade. Daqueles 6 países que asinaron o Tratado de Roma pasou a estar hoxe integrada por 15 e cami cara vintetantos. Símbolo do seu éxito pode constituilo o feito de que siga habendo candidatos na lista de espera para ser aceptados, e que ning país se haxa separado. Significativo da constante evoluci do proxecto cara formas superiores de integraci poden selo os diversos nomes que viron dándose: Mercado Com Europeo (MCE), Comunidad Econica Europea (CEE), Uni Europea (UE). Ainda que máis lentos do que se sora desde un principio, os pasos dados para ir avanzando cara a integraci foron impresionantes. Sobre todo para armoniza-las grandes magnitudes da economía. Conseguiuse crear un espacio comercial econico para máis de 300 mills de consumidores. Reducíronse de forma moi importante a inflaci, o déficit plico e os tipos de interés dos países. Conseguiuse un crecemento econico máis estable. Logrouse dar un crecente sentido “ser europeos”. Pero o gran déficit deste proxecto veu sendo “o social”. A “Europa social” é a gran carencia que os cidadáns acusaban. Parecía como si os gobernantes europeos non acabasen de enterarse que para millls de cidadáns o gran problema está hoxe en conseguir un posto de traballo. Un posto de traballo que lles permita sentirse iles e dar un pouco de estabilidade as ss vidas. Nunha palabra, que o afán elemental de poder “garse a vida” por sí mesmos pasara a ser prioritaria para mills de mulleres e homes de Europa. E que se ese non se consigue, é moi difícil que poidan tomar en serio a proclamaci fundacional e xenérica de “mellorar constantemente as condicis de traballo dos seus pobos”. O chamado europesimismo foi medrando en diversos países. Empezou a porse en evidencia na pérdida de alg referendum de integraci, ou na falta de entusiasmo con que os cidadáns participaban nas eleccis para o Parlamento. Moitos parecían preguntarse: ¿Qué significa Europa para min si en problemas como o emprego -o meu principal problema- parece non ter nada que dicir, e se remite Goberno do meu país que non o da resolto?. Paradicamente, Espa foi un dos países menos contaxiado polo europesimismo, pese a ser con moito o país con maiores porcentaxes de paro. O anterior presidente da Comisi Europea, o francés Jacques Delors, foi o primeiro en percibi-la gravidade deste posible divorcio entre cidadáns e institucis europeas. De ahí que baixo a s presidencia se chegase a elabora-lo primeiro plan europeo de loita conxunta contra o desemprego. Non logr que fose aprobado. 2.9.2.1. A Cumbre de Luxemburgo Pero o problema lonxe de desaparecer seguiu medrando. E foi baixo a presidencia do luxemburgués Jacques Santer cando fín se celebrase un Consello de Xefes de Goberno monotemáticamente adicado problema do paro e de co crear emprego. Foi a chamada cumbre de Luxemburgo, celebrada os días 20 e 21 de novembro de 1997. Proba da importancia que o problema fora gando acollida nos gobernantes europeos é que, das 68 ocasis en que ata agora se reunira en Consejo de Europa, era a primeira vez que se adicaba a un stema. E este tema era o emprego. O primeiro éxito desta cumbre foi o feito de que se celebrase. O segundo, que dela salisen as lis do que pode e debe chegar a ser unha verdadeira política comunitaria de emprego. E o terceiro, que lograse por Gobernos de cada país ante as ss propias opinis plicas e conseguintemente seus votantes (“sanciones morales”), como xuíces timos das ss políticas de emprego. A importancia da Cumbre de Emprego en Luxemburgo estriba en ter sentado as bases dunha verdadeira política comunitaria de emprego. E en ter dito dunha vez que a “converxencia” monetaria non basta; que é necesaria a converxencia social. Que Europa non pode limitarse a ser sun mercado unificado. Que as institucis europeas non poden ser insensibles que hoxe constit a principal preocupaci dos seus cidadáns; ter un posto de traballo digno, como base esencial para construir as ss propias vidas. 2.9.3. Propostas para reparti-lo traballo existente Entre as propostas para facer fronte problema do paro, foron cobrando forza estos timos anos as que propugnan reparti-lo traballo existente a fin de que poidan traballar un maior nero de persoas. Dalgunha maneira, a idea en parte ven de moito antes. Así, os sindicatos reivindicaron tradicionalmente a reducci sustancial, ou incluso simple prohibici das horas extra, co fin de aumenta-los postos de traballo. Outra fmula que vai abríndose cami é a da xornada a tempo parcial, especialmente indicada para persoas que tratan de compaxinar este traballo con outras ocupacis non remuneradas: amas de casa, estudiantes... Nalgs países, como Holanda, son xa porcentaxes elevados de traballadores e traballadoras os que se acolleron a esta fmula. E o que é moi sginificativo, Holanda pasou por ser hoxe o país occidental que compaxina o maior nero de traballadores a tempo parcial cos menores índices de paro e un alto grao de competitividade das ss empresas. Outro intento por reducir o paro, é o chamado “pacto de emprego” anunciado polo Goberno Francés, con suxerencias tan interesantes como a de facer aflora-los “xacementos de emprego”, aínda latentes pero susceptibles de convertirse en empregos permanentes do mercado de traballo. Este proxecto en principio interesantísimo, conta por agora con unha notable limitaci: non está aínda contrastado en canto a s efectividade. Pero nestes timos anos entrou de cheo no debate socio-laboral unha proposta máis radical de reparto do traballo. Voces diversas empezaron a propor que se reparta o traballo existente, sé é preciso impondoo por lei, a fin de que todos poidan traballar. Ata agora, esta proposta non logrou facerse realidade en ning país, nin parece que sexa viable en alg spor separado. Pero non por iso se debe deixar de analizala a fondo. Sobre todo si temos en conta que o paro é quizáis o problema maís dramático, de efectos potencialmente máis explosivo a que se enfrontan as sociedades industrializadas do noso tempo; e que ninguén responsablemente pode dicir que ten soluci para él a medio prazo. 2.9.3.1. Duas cuestis de fondo Diminui-las horas de traballo para pode manter e aumenta-los postos de traballo é unha fmula que ata agora sresultou viable nalgunhas empresas ou sectores cunha crise que era evidente. Por iso, os traballadores aceptaron traballar menos e gar menos para evitar despidos. Pero as verdadeiras dificultades de fondo con que se atopa a discusi desta fmula son as seguintes: En primeiro lugar, que ning país (e moito menos Galicia) podería implantala por si ssen por en perigo a s competitividade e equilibrio econico. Sería necesario o acordo entre grandes áreas econicas: a Uni Europea, Estados Unidos e a s área de influencia latinoamericana, Jap e demáis países do Pacífico. En Segundo lugar está un problema que parece ninguén se atreve a plantexar, pero que é o verdadeiro nleo da cuesti. Que o traballar menos horas levaría consigo, na gran maioría dos casos, gar menos diiro e, probablemente, cotizar menos á Seguridade Social. E o seu corolario sería aprender a vivir consumindo menos. Esixiría un cambio de costumes. Requeriría en timo término, optar por un modelo bastante distinto de sociedade. ¿Aceptarían os pobos, o noso pobo en concreto, os cambeos necesarios?. Dependería da forma en que se lles explicase, da gradualidade con que se tratase de levalo a cabo; do grao de lexitimacii con que se elaborase a proposta: apoio politico e sindical, xusticia na distribuci dos sacrificios...En timo término, de que o vexan como realmente necesario e máis convinte que a situaci actual. Se se leva á conciencia da xente que os seus fillos (familiares, vecis, as xeneracis futuras...) poidan ter un traballo depende en boa parte de que eles acepten repartir o traballo que agora ten, posiblemente o aceptarían. O Valedor do Pobo non evita comprometerse en cuesti tan transcendente. A s opini é que, en principio, todos deberíamos estar dispostos a asumi-la parte que nos toca si iso aparece como a fmula adecuada para reducir sustancialmente o drama social do paro. Un drama que para moitos dos nosos cidadáns se convirte en traxedia, encerralos nun horizonte que para eles non ten seguridade nin esperanza. Unha sociedade menos consumista non ten necesariamente por qué ser unha sociedade menos feliz; podería incluso ser unha sociedade máis solidaria e que facilitase a convivencia. Tampouco tería por qué ser unha sociedade menos rica globalmente, xa que serían máis persoas a traballar e a producir. ¿Acaso cabe pensar en alg factor máis ruinoso que, por exempro, manter na desocupaci casi masiva á xeneraci de mozos máis preparada que tivemos nunca?. O que aquí propomos e, polo tanto, que esta fmula do reparto do traballo existente, non se rexeite por principio. Que se a estudie a fondo, xunto con outras fmulas de loita contra o paro, e que desde Galicia - ¿por qué non?-se promova un estudio a fondo en ámbetos máis amplios que o galego. CAPÍTULO 3 A DISCRIMINACIÓN DA MULLER NO AMBITO LABORAL 3.1. O longo cami cara a igualdade. En véspera do ano 2000 e malia avances rexistrados en tolos ordes da vida social nos países do denominado “primeiro mundo”, aínda se continn producindo situacis de inferioridade e discriminaci das que son víctimas as mulleres. Se iso é así nos Estados do noso contorno, ¡qué dicir da situaci das mulleres nos países que integran o “terceiro mundo”! onde a carencia dos dereitos máis elementais fai moi ilusoria a concepci da dignidade da persoa humana como tal, e das mulleres, en particular. O cami cara a igualdade entre homes e mulleres aínda non ten estaci de término, está erizado de dificultades, e preséntase longo, a pesares dos logros obtidos nos timos tempos. Iso é así porque na consecuci da igualdade real entre as persoas, sen ter en conta o sexo, con ser importantes as leis favorecedoras desa paridade, -condici necesaria- sen embargo, non son suficientes para acada-lo obxectivo indicado xa que éste ten que se insertar no cigo de valores e conviccis dos homes e plasmarse logo en comportamentos concretos que, dalg xeito, ratifiquen a vontade de non discriminar á muller. É máis fácil cambialas leis que as mentalidades sociais. Sen desder outros feitos, circunstancias e épocas histicas, cpre lembrar algs momentos culminantes na loita pola igualdade sostida polas mulleres. En 1791 e mercede a Olimpe des Gouges cocese a “Declaraci dos Dereitos da muller e a ciudadania”, na que se manifesta que os dereitos naturais da muller están limitados pola tirania da situaci que debe ser reformada segundo as leis da natureza e a raz; en 1792 publicouse a “Vindicaci dos Dereitos da Muller” de Mary Wollstonecraft, que por moitos foi considerado o primeiro gran manifesto feminista e que recollía a idea de ca feminidade era unha construcci artificial, unha imposici da cultura patriarcal; en 1848 e convocada por E. Cady Stone reuníuse en Seneca Falls a primeira asemblea dos dereitos da muller que tivo moita importancia porque a partir de ent o sufraxismo comezou a se extender. En efecto foi o movemento das sufraxistas o que en 1890 conseguiu o voto para a muller no Estado de Wyoming, que en 1920 faríase extensible a todo o territorio que comprende os EEUU de América. A partir de aí, as reivindicacis feministas no tempo víronse incrementadas nos seus postulados e contidos ata o punto de que o espertar da muller orientouse a s incorporaci á vida cultural, política e profesional dos homes. Desta forma o ideario feminista foise enriquecendo co transcorrer dos tempos con novos obxectivos e propitos como son a igualdade de oportunidades, a consecuci de dereitos econicos sen restriccin nin discriminaci cos que o home detenta a traballo de igual valor e capacitaci profesional, a planificaci racional da natalidade, o acceso a cargos plicos, as novas formas de cumpri-los fins familiares, as posturas ante o divorcio e o aborto, a educaci com cos vars etc., moitos das cales xa se conseguiron nas sociedades das que formamos parte. Pero “a igualdade social práctica” que constit o desideratum do feminismo, dista de se ter acadado e aínda que se construiu moito nesa li, quedan tramos importantes por concluir. Agora ben, malia a persistencia de actitudes discriminatorias da muller, sobre todo no concerniente mundo do traballo, sen embargo non podemos esquece-lo progreso rexistrado na igualdade de sexos, medible en térmos de avance social, que se experimenta hoxe en día nas sociedades do noso entorno socio-econico e cultural, máxime se temos en conta as condicis das que partía a muller. En efecto, se procedemos a mirar cara atrás, conviremos en que a muller viuse desposuída dos máis elementais dereitos (no orde privado e plico) e cando logrou o recocemento dalgs deles -por exemplo o dereito a traballar por conta allea-, en moitas ocasis exercitounos en condicis infrahumanas. Para corrobora-lo dito é abondo recordar como era no século pasado o traballo e a posici social da muller. 3.1.1. A muller traballadora en Europa: unha aproximaci histica. Coas limitacis que sup resumir nunhas breves lis toda unha etapa histica non exenta de complexidade, sen embargo é posible -e ata necesario- enumerar unhas constantes que se rexistraron no S. XIX referentes á situaci familiar, social e laboral das mulleres na dita época. Antes de calqueroutra precisi hai que destacar un feito: o pasado século é o periodo no que, en diferentes países europeos, organízanse os sistemas educativos nacionais -paso do sdito cidadán-e conságrase o dereito á instrucci plica. Pois ben, as mulleres quedan excluidas do dereito á educaci e non se lles considera dentro do estatuto de cidadania. A partires de dito dato, atopan explicaci moitas cousas que logo se dirán sobre as mulleres Como está escrito no importante documento “O traballo das mulleres a través da Historia” (Mº de Cultura - Instituto da Muller 1985), o S. XIX contempla en Europa profundas transformacis socio-econicas que se concretan na instauraci da revoluci industrial. Pásase dunha sociedade rural, onde unha alta porcentaxe de persoas vive da agricultura, a unha sociedade industrial caracterizada porque nela dáse cabida á producci de bens manufacturados e de servicios. A producci agraria -sometida a un réxime de servidume- é substituída, en gran parte, pola producci en réxime de asalarizaci. Este proceso non repercutiu da mesma forma nos homes e nas mulleres xa que soamente unha minoría destas timas participaron directamente na producci industrial e, cando o fixeron, foi en condicis inferiores traballo desenvolto polos homes. É verdade que a revoluci industrial propiciou que as mulleres traballasen en sectores novos como oficinistas, traballadoras fabrís pero, a maioría, debido valores vixentes na dita etapa da historia, permaceron no fogar familiar. No plano laboral, as mulleres eran obxecto de discriminaci retributiva con respecto home e sofrían un ríxido segregacionismo se dividi-lo traballo en funci do sexo: así as mulleres realizarán traballos de criadas, camareiras, lavandeiras, pasadoras, entre outros. No plano familiar e social as mulleres casadas van depender do marido e viven -vala a expresi-emparentadas cunha especie de morte civil, xa que ante a lei necesitan autorizaci marital para calquera actividade. Ó se xeneraliza-lo traballo asalariado e concentrarse a poboaci nas grandes urbes, a muller vaise a especializar nas tarefas domésticas. Chégase así a instaurar unha política contraria emprego feminino, que ten unha arma ideolica que a sustenta, e que non é outra ca de que a muller debe permacer no fogar para coidar fillos e atender as obrigacis familiares mentras o home traballa na fábrica. Nese contexto tamén entre as mulleres existe divisi de clases. As mulleres dos estratos máis baixos realizan os labores máis duros no fogar (prepara-la comida, lavado da roupa, vestido, limpeza, etc.); as mulleres de clase media válense de servientas e da instituci da nodriza que no campo atenden fillos daquelas e aliméntanos, aínda que a finais de século esta figura decae; as mulleres de estratos altos dedícanse a actividades sociais e están eximidas de calquera traballo doméstico que levan a cabo diversas criadas, as cales serven tamén para reflecti-la riqueza dos seres, que utilizan ademais nodrizas dentro do propio fogar familiar para poder controla-la s funci. Nese mundo, as organizaci sindicais xogaron o seu papel. En principio excluían da s militancia ás mulleres e opoanse a que traballasen fa do fogar, e iso non tanto pola competencia na loita por un posto de traballo, coma polo feito de que se as mulleres traballaban non podían cumprir ent coas ss obrigacis domésticas, que era o rol principal que tin asinado segundo os valores imperantes da época. A postura dos sindicatos de tiprafos en Europa, limitando o traballo da muller na imprenta, é significativa. Agora ben, a li seguida polos sindicatos para obstaculiza-lo acceso da muller mercado laboral, foi tratar de instaurar unha lexislaci protectora que reducira a xornada de traballo das mulleres para que, deste xeito, o empresario optáse pola contrataci masculina. En Inglaterra esta actitude concretouse na creaci do “Short Time Movement” que ti por finalidade conseguir para as mulleres unha xornada laboral de 10 horas. Pero o Século XIX é tamén o período do surdimento dos sindicatos femininos, como por exemplo en Inglaterra, co integrado por traballadoras da industria do algod. Cpre recordar como nese país, pondo un exemplo, alá polo ano 1840, o salario medio da muller era de oito chelins á semana cando os seus gastos ascendían á cifra de catorce chelins. A diferencia compensábase coa mendicidade e a prostituci o que nos dá unha idea das condicis de vida da muller traballadora e da necesidade de se organizar para defende-los máis elementais dereitos laborais e sociais. Seguindo co apunte histico, logo do ano 1874 no que se creou a “Women’s Trade Unions League”, é cando, por aquel ent, a muller participaba no sector comercial (dependentas), en industrias como a textil e o papel (onde realizaba o labor de recollida e clasificaci de trapos vellos), e en fábricas de porcelana, calzado, canteiras e minas nos que, en moitas ocasis, as mulleres arrastraban as vagonetas con carb, traballo sometido a todo tipo de riscos e que cumpría, entre outros fins, o de proporcionar man de obra barata patr. A finais do século pasado, xurdiron, ademais, os traballos de enfermeira, oficinista, camareira, mestra e iníciase a longa peregrinaxe ás profesis liberais. Nese momento e época, adquire gran desenvolvemento a industria da confecci, levada a cabo no domicilio das propias mulleres mediante o denominado sistema de suor. Os sindicatos femininos, a pesares de obter algs éxitos, axi foron absorvidos polo movemento obreiro xeral. No ano 1919 fundouse a Organizaci Internacional do Traballo (OIT) que fixou como un dos seus obxectivos “acabar coas discriminacis, das que eran obxecto as mulleres no traballo asalariado e crear condicis máis propícias para que tolos seres humanos calquera que sexa a s raza, a s crenza ou o seu sexo ten o dereito de prosegui-lo seu progreso material e o seu desenvolvemento espiritual dentro da liberdade, e a dignidade, completa seguridade econica e con iguais oportunidades”. Desde os seus inicios a OIT, no concerniente á muller traballadora, orientouse por medidas proteccionistas e así adoptou, en 1919, o Convenio n. 3 relativo emprego das mulleres antes e logo do parto e o Convenio n. 4 relativo traballo nocturno das mulleres no que, no seu art. 3 dispse que “as mulleres, sen distinci de idade, non poderán ser empregadas durante a noite en ningunha empresa industrial plica ou privada, nin en ningunha dependencia destas empresas, con excepci daquelas en que estean empregados unicamente membros dunha mesma familia”. Logo da crise acontecida con motivo da I Guerra Mundial e o periodo de entreguerras, hai que esperar á finalizaci da II Guerra Mundial para chegar periodo en que a muller vai poder ocupar progresivamente maiores cotas de presencia nos diversos sectores laborais e o seu status na sociedade vai supera-los vellos dogmas que lle asignaban papeis subalternos e a mantin no fogar familiar. E iso pola necesidade acuciante de consegui-lo maior crecemento econico posible, para o que resulta esencial a máxima utilizaci dos recursos dispobles de cada país que se traduce na creaci dun maior nero de postos de traballo e a necesidade de que alguén os ocupe. Con diferencias significativas entre os países occidentais, pese dicir que o Estado do benestar -o Welfare State- posibilitou que a muller se fora incorporando a unha diversidade de ocupacis, sendo significativo o incremento de empregos feminimos no sector terciario onde se fai com ver á muller-oficinista. Nesta sociedade a estructura do traballo asalariado feminimo rexistra outras particularidades, fundamentalmente a que indica que o nero de mulleres no sector agrícola dimin, e aquela que constata un desprazamento das mulleres de estratos máis baixos desde a prestaci de servicios domésticos á industria. Á s vez, cada vez máis se eleva a idade media das traballadoras asalariadas debido a que se prolonga a escolaridade e acese a un aumento do nero de mulleres casadas que exercen un emprego, as cales tamén soportan os labores e cargas do fogar coas consecuencias que iso carrexa. Este é un tema no que as mulleres están en desventaxa con respecto homes e que está de máxima actualidade. Xa desde 1981 existe, neste sentido, o Convenio da OIT n. 156, sobre a igualdade de oportunidades e de trato entre traballadores e traballadoras: traballadores con responsabilidades familiares. 3.1.2. A muller traballadora en Espa: un bosquexo histico. A finais do S.XIX Emilia Pardo Bazán dirá que a distancia social entre homes e mulleres é maior que na Espa antiga, porque o home gau dereitos (sufraxio, etc.) e as mulleres non. Hai que pensar nalgs feitos de especial importancia. En 1857 publícase a Lei de Instrucci Plica (“Lei Moyano”) que declara obrigatoria a ensinanza primaria e establece que en tolos municipios existiran ds escolas, unha para nenos e outra para nenas; o problema residia, en maior grado, no feito de que a educaci das “nenas” ti contidos diferentes á dos nenos. En 1876, os krausistas baixo a Instituci Libre de Ensinanza defenderon novos métodos de ensinanza e o dereito de educaci para as mulleres. En 1871 créase por Dn. Fernando de Castro Rector da Universidade Central de Madrid, a “Asociaci para a ensinanza da muller”. En 1915, e abeiro da Xunta de Ampliaci de Estudios, creouse a “Residencia de Seritas”, centro cultural que chegou a contar con máis de 500 mulleres cada ano. No plano laboral, en 1883 abríuse a Escola de Correos e Telégrafos que preparaba ás mulleres para o ingreso no Corpo. Agora ben, a inferioridade da muller naquel ent, que consagraba a lexislaci civil foi denunciada por Concepci Arenal cando dixo: “Se a Lei Civil mira á muller como un ser inferior home, moral e intelectualmente considerada, ¿por qué a lei criminal lle imp iguais penas cando delinque? ¿Por qué para o dereito é mirada como inferior home, e ante o delito se lle ten por igual? ¿Por qué non se lle mira como neno que obra sen discernimento, ou cando menos como menor? Porque a conciencia alza a s voz poderosa e sublévase ante a idea de que o sexo sexa un motivo de impunidade, porque o absurdo da inferioridade moral dunha muller toma aquí tais porporcis que a ven todos: porque o erro chega a un deses casos en que necesariamente ten que limitarse a sí mesmo, que transegir coa verdade e optar pola contradicci. É monstruosa a que resulta entre a lei civil e a lei criminal; a unha dinos: -eres un ser imperfecto; non pode concederche dereitos. A outra: -considérote igual home e impoche os mesmos deberes; se faltas a eles incurrirás en idéntica pena-” En efecto, o Cigo Civil na s edici de 1889 (con antecedentes no proxecto de Cigo Civil de 1851 con clara influencia do “Code” francés), patentiza a inferioridade xurídica da muller con respecto home. Así, no seu art. 57 (fiel traducci do art. 213 do Cigo francés) dise literalmente que “o marido debe protexer á muller, e ésta obedecer marido”; a s vez no art. 154 e seguintes estipase que dentro do matrimonio a patria potestade ou autoridade paterna sobre os fillos pertence pai e, no seu defecto, á nai. Polo demais noso país, no S.XIX aínda está inmerso nunha economía basicamente agrícola e no que, laboralmente, as mulleres concéntranse no campesido, o traballo a domicilio e o servicio doméstico. As mulleres campesis situábanse en sectores non asalariados, familiares e de escasa consideraci social levando a cabo tarefas que se consideraban “femininas” como carrexa-la auga ata a casa, prepara-los alimentos, coidar de animais domésticos e atender nenos, anciáns e enfermos. Nesa tesitura aínda resoan as palabras escritas en 1890 por Emilia Pardo Bazán cando dicía o seguinte: “...No meu país, Galicia, vése á muller encinta ou criando, cava-la terra, sega-lo millo e o trigo, pisa-lo toxo, corta-la herba para os bois, desfollar, bate-lo li, tercelo, fialo, texelo... carga sobre os seus ombreiros pesados sacos cheos de centeo ou maía e lévaos mui... amasa a fari, encende ela mesma o forno e coce nel o tosteir ou o molete... Fai de ama, apacenta os bois, moxe as vacas...; marcha mercado coa cesta na cabeza para vende-los seus productos: leite, polos, ovos, follas de berza, queixos... Esta muller, que traballa sen tregua, vai ser criada e escrava de todos: do av do pai, do marido, do neno, dos animais que coida...” Por outra parte, desde os comezos da industrializaci o traballo a domicilio, na casa, considerouse moi apropiado para a muller e así se incrementou o seu traballo como costureiras, encadernadoras de libros, pasadoras, etc. o que lles permitía compaxina-las obrigacis familiares -indeclinables para o cigo de valores vixente- e o traballo asalariado. Desta forma o colectivo feminimo ocupado neses mesteres non entraba en competencia co home para obter un emprego. Nin que dicir ten que as condicis dese traballo (a destaxo e sen contrato), non reunían os mínimos esixibles para un traballo remunerado no concepto que se ten del na actualidade. Neste contexto cabe citar ás cigarreiras, que se adicaban labores do tabaco, quizáis pola s maior habilidade manual, e que constituíu un colectivo importante ata o punto de que en 1847, na fábrica de tabacos da Coru, traballaban 2.810 mulleres dun total de 2869 persoas. Nos comezos do S. XX prodese o acceso das mulleres de modo significativo mercado de traballo asalariado, así como ás cualificacis profesionais e a ensinanza universitaria, aínda que nestes timos casos o proceso transcorre con máis lentitude. Coa chegada da II Replica prodese a gran esperanza para as mulleres e a posibilidade real de que se transformen as estructuras sociais que retardaban a incorporaci da muller traballo nun plano de igualdade co home. A actividade sindical e política conseguiron o aumento dos salarios das mulleres aínda que cabe sinalar que, pola curta duraci da Replica, quedaron frustradas moitas posibilidades de equiparaci da muller con respecto home, e por iso durante o quinquenio republicano o papel da muller, concebido de acordo cos cánones tradicionais, continuou vivo en diferentes capas da sociedade. Agora ben, debemos á Constituci da II Replica, de 9 de decembro de 1931 algunhas declaracis importantes e fundamentais para o tema que nos ocupa. En efecto, proclamouse a igualdade de tolos espais ante a lei (art. 2), así como que nin a natureza, a filiaci, o sexo, a clase social, a riqueza, as ideas políticas e as crenzas relixiosas poderían ser fundamento de privilexio xurídico (art. 25); así mesmo o art. 36 recoceou que os cidadáns dun e doutro sexo maiores de vintetrés anos terán os mesmos dereitos electorais e o art. 52 recolleou o sufraxio universal, igual, directo e secreto. Ó chega-lo réxime totalitario xurdido da Guerra Civil, prodese un retroceso no cami da igualdade entre homes e mulleres e nas reivindicacis femininas por razs facilmente comprensibles. Nunha primeira etapa, e como consecuencia do baleiro demográfico que deixou tras de si o periodo de guerra, a muller quedou encasillada no rol de esposa e nai que lle foi asignado, primando a s funci reproductora. Os gobernos de turno, implanta-lo modelo de autarquía econica, propiciaron o alonxamento da muller do mundo laboral e, nos supostos en que a muller casada iniciara un traballo, necesitaba da autorizaci marital para celebra-lo contrato laboral correspondiente como esixía o art. 11-d) da vella Lei de Contrato de Traballo de 26 de xaneiro de 1944. Ademais, diversas regulamentacis de traballo impoan á muller a excedencia forzosa por contraer matrimonio, situaci que, nalg caso, foi examinada polo actual Tribunal Constitucional, por exemplo na Sentencia 7/1983, de 14 de febreiro, referida persoal de Telefica, e na que declarou inconstitucional a cláusula que establecía a suspensi do contrato de traballo para o persoal feminimo por causa do matrimonio, e concedéndolles o dereito de reingreso ás afectadas. No mesmo sentido algunhas normas sectoriais establecían a concesi dunha dote destinada ás mulleres que cesaban na prestaci laboral contraer matrimonio, circunstancia que tamén foi obxecto de pronunciamento xudicial, en concreto, por parte do Tribunal Central de Traballo que, por exemplo, en Sentencia de 2 de decembro de 1987 declarou que esta clase de disposicis eran nulas por discriminatorias. Hai que sinalar que nesa época as mulleres non podían acceder -entre outros- postos de avogados do Estado, axentes de cambio e bolsa, diplomáticos, xuíz. E todo iso malia a que o Fuero dos Espais de 17 de xullo de 1945 proclamaba no art. 3 que “a lei ampara por igual o dereito de tolos espais, sen preferencia de clases nin acepci de persoas”. Nin que dicir ten que as limitacis de participaci política eran evidentes e así o art. 10 do Fuero dos Espais manifestaba que “tolos espais ten dereito a participaren nas funcis plicas de carácter representativo a través da familia, o municipio o sindicato sen perxuízo doutras representacis que as leis establezan”. A partir da década de 1960 a situaci foi evolucionando e revisáronse algunhas prohibicis que tin por obxecto á muller. Con carencias significativas e esenciais, publicáronse a Lei de 27 de xullo de 1961 sobre dereitos políticos, profesionais e de traballo da muller, a Lei de 28 de decembro de 1966 que permitíu o acceso da muller á carreira xudicial, e o Decreto de 21 de abril de 1966 que posibilitou que as mulleres litigaran nas Maxistraturas do Traballo sen o permiso do marido. Logo do Plan de Estabilizaci de 1959, produciuse un cambio substancial no econico, non exento de serias contradiccis. En efecto, fronte desenvolvemento econico, industrial, a expansi do turismo e a apertura comercial rexistrados no noso país, o proceso modernizador quedou freado polo anquilosamento das estructuras políticas que non evolucionaron a un sistema democrático de corte occidental como o instaurado con posterioridade pola Constituci de 1978. Nese tesitura a muller dos anos 60 non foi unha gran beneficiada da expansi econica. En moitos casos permaceron no campo, noutros emprenderon o cami da emigraci cos seus maridos que foi un dos custos sociais do desenvolvemento dequeles anos, aínda que non hai que desde-la s incorporaci mercado laboral producto do desenvolvemento da época. Pola contra, esa etapa foi o comezo dunha contínua concienciaci da clase traballadora que reivindicaba melloras de todo tipo nas relacis laborais e a apertura a un sistema democrático, obxectivos que suscribían sectores sociais progresistas ligados ás profesis liberais, universidade, etc. Pois ben, esta sucinta -e, por ende, limitada-referencia histica ata a chegada da Constituci, aptanos unha idea do dificultoso que resultou -e contínua nalgs sentidos resultando- o papel activo da muller nas sociedades de corte occidental dos nosos días. Porque foi lento o proceso gradual de emancipaci e de igualdade co home desde os seus inicios aínda que, co transcorrir dos tempos, ese proceso de cambio social profundo que constitue a participaci das mulleres no ámbito político, social, econico, cultural e laboral se tornou irreversible. 3.1.3. Obter un traballo digno. Fronte usos, costumes e mentalidades imperantes en tempos pretéritos, que tin como fundamento o feito de que a muller -sobre todo a muller casada-debíase recluir no fogar familiar e desemper alí as funcis encomendadas polos valores sociais vixentes no sentir dunha época, xa desde o Século XIX alzáronse voces significativas en contra da segregaci sexual e en defensa de que a muller traballase fa de seu domicilio, xa que diso soamente se derivarían beneficios e vantaxes de todo tipo. Resulta ilustrativo mencionar a Stuar Mill porque os seus escritos traslucen a s posici de defensor do acceso da muller a toda clase de traballos, como se pode constatar transcribindo o que deixou escrito en 1869: “O segundo beneficio que reportaría o conceder á muller o libre uso das ss facultades, a libre elecci do seu posto de traballo, abrirlle os mesmos campos de actividade e ofrecerlle os mesmos premios e incentivos c demais seres humanos, sería o de duplica-lo continxente de facultades mentais para servir á humanidade”. No mesmo sentido e a finais do século pasado Concepci Arenal defende a igualdade de salarios e traballo para homes e mulleres coas seguintes palabras escritas en 1891: “Igualdade ante o traballo, dereito tan sagrado e necesidade máis imperiosa que a igualdade ante a lei... Posto que se suprimiron os gremios de oficio que non subsistan os de sexos, con exclusis especialmente inxustas, posto que os homes poden facer e fan todo o labor de mulleres, e éstas vénse excluídas de case tolos traballos delas”. Con independencia do acerto da ilustre ferrolá incidir na igualdade máis real que proporciona o traballo, fronte á igualdade formal ante a lei, e da visi, un tanto idílica, de que os homes fan todo o labor de mulleres, que como máis adiante se indicará, é precisamente aí, na ausencia dun verdadeiro reparto das cargas familiares e do traballo doméstico, onde na actualidade persiste un dos focos de discriminaci da muller, o que non cabe dida é do feito de que progresivamente as mulleres reivindicaron incorporarse mercado do traballo como fmula de dignificaci e realizaci personais, autoafirmaci, así como medio de lograr independencia econica que serva para materiliza-la s liberdade, sen esquecer que con iso se contrib sostemento econico da familia que, en numerosas situacis, esixe como auténtica necesidade, o traballo e conseguinte remuneraci de ámbolos dous cxuxes. 3.1.4. No cincuentenario da Declaraci Universal dos Dereitos Humanos. Cando estamos no ano que conmemora o cincuentenario da Declaraci Universal dos Dereitos Humanos, proclamada pola 183 Asemblea Xeral da ONU o 10 de decembro de 1948, é un bo momento para traer a colaci os dereitos recollidos en tal capital documento que afectan á muller: igualdade de dereitos e liberdades sen distinci de sexo (art. 2); igualdade ante a lei e dereito á protecci contra a discriminaci (art. 7); dereito a se casar e fundar unha familia (art. 16); igualdade de dereitos en canto matrimonio, durante o matrimonio e en caso de disoluci do matrimonio (art. 16); dereito de acceso, en condicis de igualdade, ás funcis plicas do seu país (art. 21); dereito traballo e a percibir, sin ningunha discriminaci, igual salario por traballo igual (art. 23); protecci especial na situaci de maternidade (art. 25); dereito á educaci (art. 26); e dereito a tomar parte libremente na vida cultural da comunidade da que se forma parte (art. 28). Malia a citada proclamaci, os dereitos da muller requiriron novas formulacis plasmadas en documentos internacionais que irémos cocendo longo desta exposici. O que interesa sublir, aquí e agora, é o feito de que, logo dos anos transcorridos desde a Declaraci de 1948, aínda non se levaron á práctica na s totalidade os principios que se acaban de enumerar, polo que a igualdade entre homes e mulleres dista aínda de ser total e efectiva. Agora ben, isto require algunha matizacin porque non cabe efectuar xeneralizacis sen ter en conta o contexto político, social, econico e cultural onde se inserta a muller. En efecto, os problemas das mulleres dos países desenvolvidos son distintos que posn nos países de Africa e Asia xa que, nestes timos, aparte dos coms xénero, ense en moitas ocasis ligados á propia supervivencia. Nalgunhas destas sociedades do continente africano ou asiático ademais, a muller é obxecto de cosificaci e de claros comportamentos vexatorios. Por todo iso a situaci da muller non pode ser obxecto dun tratamento xeneralizado, o cal está acorde coa idea de que nos procesos sociais é moi dificil a extracci de leis xerais. Non obstante, sequera brevemente, imos efectuar algunha indicaci de tendencias e rexistros que nos sinalan cal é a situaci da muller nos países desenvolvidos. Aínda que a dita situaci tamén é variable, atendendo á clase social, nivel cultural, relixi dominante, espacio xeográfico, desenvolvemento político etc. podemos en principio extraer algunhas conclusis. En principio pese afirmar que o cami á igualdade prosperou con pasos firmes e decididos nos países do noso entorno onde os dereitos fundamentais e as liberdades plicas recocidos a talas persoas, quedaron plasmados nas Constitucis respectivas. Finalizouse así unha primeira etapa, esencial, e que non se conquistou aínda en moitos países do planeta. Nas sociedades de corte occidental, a muller síntese que é igual home no tocante dereitos civís, políticos e sociais pero, instalada na realidade de cotío, contempla como nalgs ámbitos, existe aínda un treito por recorrer para que eses dereitos proclamados constitucionalmente os poida disfrutar de forma efectiva en igualdade de condicis chome. Base en falta maiores doses dunha “ética da igualdade” que invada tolos segmentos sociais capaz de xerar actitudes para incorporar á muller a máis postos de representaci política e á diversidade de ocupacis. En terminoloxía feminista existen “teitos de cristal” nos países desenvolvidos e democráticos que impiden, por exemplo, que, hoxe en día, a muller sobrepase determinados límites de presencia nas institucis de representaci política onde se toman decisis que lles afectan en materia de educaci, emprego, seguridade social e participaci en tolos ordes da vida social. Se prestamos atenci á situaci da muller no mercado laboral nas sociedades occidentais democráticas observarémos, como se deduce do informe da ONU sobre “a situaci da muller no Mundo en 1995”, que é nos sectores da sae e da ensinanza onde as mulleres posn unha moi estimable representaci, non obstante cal, continn rexistrándose no mundo do traballo desigualdades entre mulleres e homes que se traslucen en diferencias nas remuneracis, á vez que se produce segregacionismo ocupacional e subrepresentaci da muller en empregos de alta estimaci social e boa retribuci econica. 3.1.5. Mirando noso país. A raíz da Constituci de 1978, o noso país incorporouse grupo de Estados que recocen en normas fundamentais a igualdade entre ámbolos dous sexos. Por outra parte, e a raíz do ingreso de Espa na Uni Europea, o ordenamento xurídico espal enriqueceuse co “acervo comunitario” -que con posterioridade faremos menci-referido á prohibici de discriminaci por raz de sexo. Como consecuencia do dito, nos timos anos producíronse importantes cambios na situaci xurídica e social das mulleres espalas propiciado, sen dida, á vez polas reivindicacis feministas e pola asunci dos principios de igualdade de homes e mulleres incorporados programas dos partidos políticos do arco constitucional. Neste orde de cousas, a mellora da posici da muller no ámbito político, social, cultural e econico foi indubidable, sobre todo debido cambio de mentalidade no referente á s incorporaci mercado do traballo, verdadeira clave de beda para que a muller vexa concretada e realizada a s liberdade e independencia persoais. O logro dun traballo remunerado constit, hoxe por hoxe, unha cuesti que preocupa á muller, máxime cando na chamada sociedade do benestar, preséntase como un ben escaso. A pesares de todo iso, no noso país o feneno do acceso masivo da muller mercado de traballo produciuse tardiamente e na actualidade, aínda que rexe no ordenamento xurídico espal unha normativa progresista sobre á igualdade de sexos, en diferentes reductos sociais e laborais, continn persistindo actitudes discriminatorias da muller que irémos contemplando e que frean ou retardan a consecuci da igualdade real entre ámbolos dous sexos. Non obstante e con talas limitacis que se rexistran na vida cotidiá en torno á finalidade de chegar á equiparaci efectiva entre o home e a muller nos distintos campos de actividade, o que non cabe a menor dida é que quedaron atrás e prescritas proclamacis como a contida no Fuero do Traballo de 1938 no que na s declaraci II establecíase que “o Estado prohibirá o traballo nocturno das mulleres, regulará o traballo a domicilio e liberará á muller casada do taller e a fábrica”. Este confinamento da muller casada ás tarefas do fogar, respondía valores imperantes en Espa nesa época histica, onde se lle adoita asigna-lo papel de gardiana do fogar e coidadora da familia á vez de que era obxecto de discriminacis de varias clases. O propio Tribunal Constitucional referíuse con claridade a aqueles momentos cando na s Sentencia 3/1993 de 14 de xaneiro, enxuiza-la constitucionalidade dunha axuda da Seguridade Social establecida con anterioridade á vixencia da Constituci, e na que as beneficiarias soamente eran as fillas ou irmás do causante subliu que “a medida que se pode calificar como de norma protectora da muller non traballadora, descansa na secular discriminaci familiar da muller á que tradicionalmente se lle vén confiando funcis domésticas, como se gozase dunha vocaci ou predisposici cara elas”. Nesta li de razoamento cpre deixar apuntado a distinta situaci da muller no plano da vida plica e no da privada. En efecto, o Estado social de dereito e a sociedade do benestar posibilitaron, mediante unha lexislaci laboral pensada na igualdade de sexos, que a muller acceder mercado laboral te unha serie de garantías, entre elas, as protectoras da situaci de embarazo, maternidade e lactancia, que, en timo termo, tradense en reaccis xurídicas ante os Tribunais de Xustiza se son transgredidas polos empresarios ou os poderes plicos. No ámbito da vida plica, a muller foi conquistando maiores cotas de igualdade co home. Sen embargo no ámbito da vida privada as cousas non transcorren do mesmo xeito. A muller casada, que ten un traballo extradoméstico, pola sobrecarga de tarefas no fogar familiar, está nunha situaci de desigualdade e, malia a toda unha lexislaci favorable á compatibilidade do traballo extramuros do domicilio familiar co desenvolvemento dentro del, o certo é que as obrigacis domésticas operan como un serio handicap material para o emprego, para se formar ou simplemente para a reanudaci dun traballo logo da maternidade. Anticipando algunha impresi que máis adiante merecerá especial atenci, pese soster que en moitos casos a muller que pos un emprego atopa na s vida privada -pola presencia de fillos, pais anciáns, enfermos-serias dificultades para desenvolvelo satisfactoriamente, non estar eximidas do cumprimento das responsabilidades familiares. Temos aquí, no ámbito doméstico, unha clara posici desfavorable e de desvantaxe da muller con respecto home. En efecto, a muller traballadora que sostén un fogar co home, soporta unha xornada de traballo duplicada (laboral e doméstica) e, con iso, sitse nunha posici que, á vez que é desigual en relaci co home, tnase inxusta. É certo tamén que non existe un ico modelo e que as novas xeracis parecen moito máis predispostas a comparti-las responsabilidades domésticas. As mulleres xoves que colocaron entre as ss prioridades acceder a un emprego, e fixeron da s proxecci social e profesional un obxectivo irrenunciable, na actualidade educan os seus fillos na corresponsabilizaci das tarefas que conleva o fogar. Sen embargo, polo peso das tradicis e dunha cultura de subordinaci xénero masculino que aínda pervive en diferentes sectores da sociedade, resulta evidente que o reparto de cargas domésticas para as mulleres nacidas nos anos corenta e cincuenta, estar desequilibrado, operou na s contra. Para reequilibra-la situaci faise preciso que o conxunto da colectividade e especialmente os homes que a integran, asuman decididamente a distribuci equitativa das obrigacis doméstico-familiares, e iso non sno plano dos principios -necesario como paso previo-sen sobre todo no das actitudes e comportamentos, pois doutra forma, as posibilidades reais da muller no ámbito laboral -acceso, promoci, ascenso no traballo­vvense ilusorias. A igualdade entre os dous xéneros pasa inexcusablemente por este aspecto e, en definitiva, pola interiorizaci e posta en práctica por parte do home, da cultura da cooperaci nas tarefas do fogar familiar. Nesta li de razoamento, pode resultar esclarecedor reproduci-los térmos en que se pronunciou o Tribunal Constitucional na Sentencia 128/1987 de 16 de xullo, cando á hora de enxuizar se a medida de conceder unha cantidade mensual en concepto de garderías soamente ás mulleres (solteiras, casadas e viuvas con fillos menores de 6 anos) era discriminatoria sostivo que: “Non se pode admitir, como xustificaci da diversidade de trato, que as donas dos traballadores casados poden atender fillos pequenos, polo cal eses traballadores non precisarán que se lles subvencione os gastos de gardería, mentres que as traballadoras con fillos si o precisarán, para compensa-la imposibilidade de prestar tal atenci debido o seu traballo. Iso suporía partir da premisa de que, mentras as mulleres dos traballadores terán que permacer no fogar familiar atendendo fillos menores e iso sen excepci algha (de forma que, en ning caso, procederá, respecto destes traballadores, a mencionada prestaci por gardería), no caso da muller traballadora os pais dos fillos menores non realizarán actividades domésticas de coidado deles (polo que, en todo caso, procederá, respecto a esas traballadoras a mencionada prestaci polo concepto de gardería). Obviamente, esta perspectiva que excl, aparte de situacis de separaci ou enfermidade, a posibilidade de actividades extradomésticas da muller casada (laborais ou de calqueroutro tipo), e a prestaci de colaboraci no coidado dos fillos da traballadora por parte do pai, non se pode considerar xustificaci suficiente, pois non se adecua as previsis igualitarias entre homes e mulleres contidas na Constituci, contrarias á discriminaci por raz de sexo, tanto en forma xeral (art. 14) como en áreas específicas, tales como o matrimonio (art. 32.1), o traballo (art. 35.1) e o coidado de fillos coms (art. 39), convirtindo en inadmisible unha posici que parte da dedicaci exclusiva da muller ás tarefas domésticas e da exclusi absoluta do home delas,...” 3.1.6. Supera-las causas da discriminaci. Como sostivemos anteriormente é un feito constatable, o que a muller desexa acceder a un posto de traballo mercede cal poida desenvolverse en liberdade e con independencia. Sen embargo tradicionalmente, no noso país, concitáronse unha serie de factores que discriminaron á muller á hora de participar no mercado de traballo. En primeiro lugar existiron unhas causas socio-familiares que propiciaron o retraimento da muller da esfera laboral e a s conseguinte permanencia no fogar familiar. Existiron na sociedade actitudes patriarcais que se plasmaron nunha patente subordinaci da muller con respecto home no referente traballo e que tiveron o seu reflexo tamén na persistencia dunha divisi ríxida de roles na esfera social e familiar. Á muller -con este esquema funcional-asignouselle o traballo dentro do fogar familiar, concretado en actividades domésticas e de coidado dos membros da familia, que, nalgunhas situacis (-medio rural-) facíase extensible a traballos nas explotacis agrícolas, non remuneradas na maioría das ocasis (axudas familiares). Nos supostos das mulleres que traballaban fa do fogar (nuns primerios momentos con porcentaxes moi baixas), sempre tin a consideraci de man de obra secundaria necesaria para supri-la falta ou escaseza de man de obra masculina. Polo contario, nese sistema de valores, o rol dos homes consistía no traballo fa do fogar e retribuído porque con iso sosti economicamente á familia. Non cabe a menor dida de que este factor de discriminaci da muller que practicamente lle impidia adicarse a un traballo por conta allea fa do ámbito doméstico, foi superado, aínda que quedan reductos por conquistar. A iso contribuiu, por unha banda, o feito de que as mulleres espalas cada vez estudian máis, de tal forma que se pode sinalar que a matricula das mulleres na Universidade en 10 anos (1975-86) creceu un 142%, pasando a ser feminimo máis do 50% do alumnado universitario. Esta circunstancia propiciou un cambio cultural extraordinario que incide en toda a sociedade na evoluci das actitudes das mulleres en relaci co traballo e a familia. Por outra banda, a participaci da muller no mercado laboral foi outra das circunstancias que contribuiu a arrumba-los vellos valores de asignaci de funcis do home e á muller no fogar e na sociedade da que forman parte. Outra das causas que posibilitaron a discriminaci da muller son as culturais. Ata non hai moito tempo a educaci que recibían homes e mulleres eran distintas xa que as materias obxecto de estudio tin diferente contido en funci dos papeis socialmente asignados a ámbolos dous sexos, o que desembocaba nunha discriminaci legal en canto á adquisi de cocementos, existindo certas profesions nas que a s entrada estivo vetada á muller como por exemplo o seu acceso ás Academias Militares, situaci de desigualdade que declarou discriminatoria a S.T.C. 216/1991 de 14 de novembro. Ademais de todo iso, o nivel de estudios da muller e, en lis xerais, o s bagaxe cultural, era inferior dos homes o que repercutía negativamente na participaci no mercado laboral. Non resulta ocioso recorda-la correlaci existente entre o aumento no nivel de estudios, o emprego e a substituci dos valores tradicionais que subsumían á muller en papeis meramente de coidado e atenci do fogar familiar. Por timo outro dos factores que coadxuvaron no mantemento da muller subordinada home é o econico. Nos países menos evolucionados en orde á nivelaci social da muller, ésta veu constituindo un colectivo de reserva de man de obra que irrompiría no mercado laboral cando a man de obra masculina fora insuficiente. Así ocorreu en períodos de guerra e de forte expansi econica como a rexistrada en Espa nos anos 1960 e posteriores, onde a man de obra feminina se intensificou, tamén motivado polo feito da forte emigraci dos homes a Europa en busca de soldos máis altos cos que poder aforrar para invertir na s terra. Este feito pese constatar con soamente comproba-las taxas de actividade feminina que se incrementan en 1969 (á redor do 23 por 100) e continn aumentando ata 1974 (aproximadamente ata o 28 por 100) o que traducido a neros supuxo un crecemento de case un mill de mulleres activas nese curto periodo de tempo. A crise do petreo iniciada nos anos 1973-74 truncou ese ciclo que volvería a se recuperar anos logo. Todo este culo de cousas, correron parellas a unha normativa laboral que nun principio foi de claro matiz proteccionista e tutelar da muller para evita-la sobreexplotaci de man de obra feminina, e compensar as ss inferiores condicis de traballo. Os traballos prohibidos á muller e certas vantaxes en determinadas prestacis atopan acomodo nese primeira etapa de lexislaci laboral. Na época actual, polo contrario, o que prima é unha lexislaci social e laboral que ten a igualdade como norte xa que se constatou que, en moitas ocasis, as normas protectoras do traballo feminino poderon supor un obstáculo para o acceso real da muller a un emprego en igualdade de condicis de traballo cos vars e en tal sentido pronunciouse o Tribunal Constitucional na Sentencia 28/1992, de 9 de marzo. 3.2. Uns datos reveladores en Galicia. Constit unha esixencia ineludible, siquera brevemente, facer menci panorama do mercado de traballo en Galicia á luz dos timos datos estatísticos que posuímos. Se prestamos atenci Cadro 11 (pax. 152) podemos destaca-los seguintes puntos: - A poboaci activa galega, é dici-lo conxunto de persoas que, nun periodo dado, subministran man de obra para a producci de bens e servicios econicos ou que están dispobles e fan xestis para incorporarse a dita producci (definici do INE con base nas recomencacis da OIT aprobadas na decimoterceira Conferencia Internacional de Estatísticos do Traballo-Xinebra, 1982), presenta un descenso continuado, aínda que cabe apuntar que a poboaci activa feminina experimentou un lixeiro aumento no conxunto. En 1997 prodose unha caída de arredor de 16.000 persoas, cando en 1996 foran 2.800 e en 1994 6.000 persoas. Se observamos o Cadro12 (pax. 153) constataremos o feito, de sinalada importancia, consistente en que existe un crecemento da poboaci activa feminina no grupo de idade intermedio (de 25 a 54 anos) de modo continuado, mentras que, á inversa, rexístrase unha contracci da poboaci activa masculina, tamén de forma constante, nese mesmo grupo de idade. Á vista destos datos podemos extraer unhas conclusis iniciais. A incorporaci da muller mercado de traballo, e a s saída do ámbito doméstico, é unha constante nos timos anos o que repercute na estructura e dinámica familiar á vez que posibilita novos papeis da muller na sociedade. As mulleres galegas representan, no conxunto da poboaci activa, aproximadamente un 41 por cento, no período que se corresponde con 1997 (Cadro 11), o que sup un aumento considerable con relaci a períodos anteriores dos aquí contemplados. Este cambio social ten tanta máis importancia se se consideran dous tipos de causas: por un lado, unha certa ralentizaci ou tardía entrada da muller galega no mercado de traballo; e polo outro, a persistencia -aínda perceptible nalg nleo-do concepto tradicional da muller, cinguida ámbito familiar sen asumir plenamente os novos papeis no entorno social en que se integra. -A taxa de actividade, que é a porcentaxe de activos respecto á poboaci de 16 e máis anos, experimentou unha tendencia decrecente Cadro 13 (pax. 154), sendo máis intensa a caída da taxa de actividade masculina nos timos tres anos (1995, 1996 e 1997). Maior importancia merece o Cadro 14 (pax. 155) onde constatamos un feito singular: a taxa de actividade feminina no grupo de idade de 25 a 54 anos experimenta un continuo ascenso, mentras que, polo contrario, a taxa de actividade masculina, para ese mesmo grupo de idade, experimenta un decrecemento aínda que a diferencia entre ámbalas ds sexa de redor de 30 puntos. Neste orde de cousas pode tamén chamar a atenci o feito de que a taxa de actividade feminina no grupo de idade de 16 a 19 anos decreceu en 7 anos, redor de 11 puntos (a másculina soamente experimentou nese período unha caída de cerca de 5 puntos), o que pode ter como explicaci, por un lado, o abandono do sector primario, do campo, pola mocidade, e polo outro, pola incorporaci masiva á educaci superior e a prolongaci dos períodos formativos. -A poboaci galega ocupada, se atendemos datos dos anos 1993-1997 que se reflexan no Cadro 11, veu descendendo, rexistrándose un repunte en 1997 e no primeiro trimestre de 1998, onde se incrementaron os ocupados en 3.500 persoas con respecto que se atopaban nesa situaci a finais do cuarto trimestre de 1997 -Cadro 15 (pax. 156). Do total de poboaci galega ocupada o 61 por cento corresponde a homes e o 38 por cento a mulleres. A caída da poboaci ocupada (coa significativa salvidade apuntada) acada a tolos grupos de idade e a ámbolos sexos, sendo máis perceptible no sector agrícola-pesqueiro. Cabe destacar que a primacia do emprego feminino de forma moderada sobre o masculino, como se pode observar no Cadro 16 (pax. 157), dase no sector agrario e soamente no grupo de idade de 55 e máis anos, o que fai reflexionar sobre a vinculaci aínda da muller campo e a estratexia seguida para disfrutar das prestacis do Réxime Especial Agrario da Seguridade Social. Por outro lado, o principal sector de ocupaci feminino o constitue o sector servicios (un 62,1 por cento do total das mulleres ocupadas en Galicia en 1997), e que foi crecendo (un 58,2 por cento en 1996 e un 53,8 por cento en 1995), o que ven a demostrar o descenso do sector primario -tan tradicional en Galicia-como fonte de ocupaci. En concreto, no sector servicios as mulleres ocupadas acadaron en 1997 a cifra de 217.100 persoas (13.300 máis que en 1996 e 23.600 máis que en 1995), o que indica ás claras unha tendencia crecente Cadro 16. -Se prestamos atenci á situaci profesional dos ocupados -Cadro 17-(pax. 158), poderemos observar como o colectivo dos asalariados é o que integra máis ocupados, (un 64,2 por cento do total en 1997), feito que ademais ven incrementándose sucesivamente xa que en 1995 representaba o 58,6 por cento e en 1996 o 60,2 por cento. Este proceso crecente -un cambio estructural importante-que podemos denominar de salarizaci da poboaci galega ocupada, tamén se rexistra con relaci ás mulleres. Así, seguindo cos datos do cadro citado anteriormente, contemplamos que as mulleres que están na situaci profesional de asalariadas, representan o 35,4 por cento do total de asalariados en 1997 (en 1996 representaban o 33,7 por cento), que lles sit aínda moi por debaixo das cotas dos homes asalariados que supon un 64,5 por cento en 1997 (un 66,3 por cento en 1996). Estos datos parecen constatar unha evidencia: a tendencia alcista da poboaci galega ocupada feminina, na s situaci de asalariada, o que en parte ven a xustifica-lo crecemento da poboaci galega asalariada en térmos absolutos. - Interesa prestar atenci, pola s importancia en Galicia, datos referidos á axuda familiar que se conten no Cadro 17. O peso que posn entre as mulleres as axudas familiares non pode equipararse co que ten para os homes. Aínda que desde 1994 caera o nero de mulleres na situaci profesional de axuda familiar (entre 1994 e 1997 perdéronse 15.700 ocupacis), continua sendo elevado o nero no sector primario (o que demostra o peso do campo en Galicia) xa que do total de mulleres ocupadas en “axuda familiar” en 1997, o 72,5 por cento intégranse no sector agrícola (un 73,6 por cento en 1996). -A taxa de emprego -Cadro 15-que expresa a porcentaxe de ocupados con relaci á poboaci de 16 ou máis anos, rexistra un lixeiro aumento no primeiro trimestre de 1998 con respecto a 1997 e 1996. A taxa referida homes experimentou un aumento máis significativo (catro décimas en 1998), mantendose constante a taxa de ocupaci da muller, o que fai pensar nas dificultades que pos o sistema productivo galego para absorve-los recursos humanos que se posn, aínda que parece iniciarse unha tendencia de incremento neste sentido. -O paro estimado descendeu a finais de 1997 en 22.500 persoas -Cadro 11-, circunstancia a ter moi en conta, máxime cando en 1996 rexistrara un aumento de 11.900 persoas con respecto a 1995. O paro feminino, no período 1993-1997 (coa ica excepci de 1996), veu decrecendo lixeiramente, aínda que as mulleres rexistran taxas de paro moi superiores homes. Como é cocido a taxa de paro, que é a porcentaxe de parados sobre a poboaci activa, presenta unhas cifras desfavorables nas mulleres con respecto homes. Pois ben, a taxa de paro feminino supuxo en 1997 un 22,7 por cento, cando en 1996 foi un 24,4 por cento, aínda que o diferencial coa taxa de paro masculino representou 9 puntos en 1997 o que é moito (8 puntos en 1995 e 9 puntos en 1996). -Unha vez máis, cos datos rexistrados, e a pesares do esforzo que se está levando a cabo polos axentes econicos e sociais e a intervenci dos poderes plicos, constátase as dificultades do mercado de traballo para incorporar, a un rítmo rápido, ás mulleres que están en condicis de introducirse no mundo laboral. Cabe dicir que este feneno de forte presencia da taxa de paro feminino, corre parello coa crecente presencia da muller en moi diferentes sectores da vida social. -Merece destacarse un feito. Na poboaci de maiores de 55 anos, a taxa de paro masculino en Galicia é superior á feminina, tal como se rexistra no Cadro 18 (pax. 159). Dito doutra forma: as mulleres presentan taxas de paro moi superiores ás dos homes excepto no grupo de 55 e máis anos de idade (un 4,6 por cento fronte a un 9,1 por cento en 1996 e un 3,4 por cento fronte a un 8,7 por cento en 1997). Con maior precisi se pode comprobar dito dato no Cadro 16 no referente sector de agricultura e pesca, xa que mentres nese grupo de idade, en 1996, había 16.500 mulleres máis que homes e 14.200 en 1997, no conxunto de ocupados no dito sector os homes superaban ás mulleres neses anos. - Neste orde de cousas é oportuno significar como a taxa de paro feminina no grupo de idade de 16 a 19 anos -Cadro 18-decrecera en 1997 para situarse case nivel do mesmo grupo en homes quenes incrementaron o paro nese segmento da poboaci, o que é unha mostra das dificultades que aínda posn os mozos para incorporarse mercado laboral. CADRO 11 Evoluci das variables básicas do mercado de traballo Por sexos. Galicia. 1993-1997* Homes Mulleres TOTAL Poboaci de 16 e máis anos 1993 1.097,7 1.199,8 2.297,4 1994 1.084,4 1.206,2 2.290,6 1995 1.084,3 1.199,4 2.283,7 1996 1.094,8 1.198,5 2.293,4 1997 1.099,0 1.206,6 2.305,6 Poboaci activa 1993 682,5 481,1 1.163,6 1994 657,9 463,2 1.121,1 1995 649,7 465,4 1.115,1 1996 649,3 462,9 1.112,3 1997 644,1 451,8 1.095,9 Poboaci ocupada 1993 569,8 374,6 944,4 1994 554,1 354,7 908,8 1995 554,5 359,6 914,1 1996 549,5 349,8 899,4 1997 556,4 349,2 905,6 Paro estimado 1993 112,7 106,5 219,2 1994 103,8 108,5 212,3 1995 95,2 105,8 201,0 1996 99,8 113,1 212,9 1997 87,7 102,7 190,4 Poboaci inactiva 1993 406,0 718,6 1.124,6 1994 417,1 743,0 1.160,1 1995 425,5 734,0 1.159,5 1996 437,3 735,6 1.172,9 1997 445,2 754,8 1.200,0 * Datos en miles do 4º trimestre Fonte: INE (EPA) CADRO 12. Evoluci da poboaci activa. Por sexos e grupos de idade. Galicia. 1991-1997* Poboaci activa 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Ambos sexos 1.149,2 1.161,4 1.163,6 1.121,1 1.115,1 1.112,3 1.095,9 de 16 a 19 anos 42,6 47,2 38,3 35,6 30,9 34,2 32,1 de 20 a 24 anos 125,2 119,7 116,0 112,5 112,1 117,8 120,5 de 25 a 54 anos 767,6 773,3 799,6 786,3 786,4 784,8 783,8 de 55 e máis anos 213,8 221,2 209,7 186,7 185,7 175,5 159,6 Homes 668,5 687,8 682,5 657,9 649,7 649,3 644,1 de 16 a 19 anos 24,1 27,6 24,3 22,0 17,5 22,6 22,5 de 20 a 24 anos 69,4 71,6 67,0 58,7 63,0 65,8 68,3 de 25 a 54 anos 473,0 466,0 480,7 469,4 464,4 464,7 459,5 de 55 e máis anos 121,9 122,6 110,4 107,8 104,8 96,2 93,8 Mulleres 460,7 473,7 481,1 463,2 465,4 462,9 451,8 de 16 a 19 anos 18,5 19,7 14,0 13,7 13,4 11,6 9,6 de 20 a 24 anos 55,8 48,1 49,0 53,8 49,1 51,9 52,2 de 25 a 54 anos 294,6 307,3 319,0 316,9 322,0 320,1 324,3 de 55 e máis anos 91,9 98,6 99,2 78,9 80,9 79,3 65,8 * Datos en miles do 4º trimestre Fonte: INE (EPA) CADRO 13. Evoluci da taxa de actividade. Global e por sexos Galicia. 1991-1997* Galicia Homes Mulleres Total 1991 63,9 38,6 50,6 1992 63,2 39,6 50,8 1993 62,2 40,1 50,6 1994 60,7 38,4 48,9 1995 59,9 38,8 48,8 1996 59,3 38,6 48,5 1997 58,6 37,4 47,5 * Datos do 4º Trimestre Fonte INE (EPA) * Datos do 4º trimestre. Fonte INE (EPA) CADRO 14. GALICIA: Taxas de actividade por sexo e distintos grupos de idade POBOACIÓNS 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997* Homes De 16 a 19 anos 29,4 28,3 29,0 26,0 23,3 19,8 24,2 25,0 De 20 a 24 anos 68,9 67,7 65,6 62,1 60,8 56,6 58,7 58,6 De 25 a 54 anos 93,4 92,9 91,9 92,1 91,9 91,3 90,0 89,6 55 e máis anos 35,0 33,0 32,6 31,5 29,3 28,2 25,7 24,7 TOTAL 65,4 64,4 63,4 62,4 61,2 59,6 59,3 58,6 Mulleres De 16 a 19 anos 22,7 20,3 20,5 16,2 13,1 15,1 13,4 11,8 De 20 a 24 anos 51,9 49,0 48,9 44,0 47,7 48,2 46,2 46,6 De 25 a 54 anos 56,7 57,4 60,3 61,0 61,9 62,7 61,6 62,0 55 e máis anos 22,1 20,2 19,4 20,3 18,3 17,0 16,5 13,4 TOTAL 39,7 38,8 39,7 39,5 39,1 38,3 38,6 37,4 Ámbolos dous De 16 a 19 anos 26,2 24,2 24,7 21,3 18,3 17,0 19,0 18,8 De 20 a 24 anos 60,8 58,5 57,2 53,0 54,0 51,8 52,5 52,7 De 25 a 54 anos 74,8 75,0 76,0 76,5 76,8 77,0 75,7 75,6 55 e máis anos 27,6 25,8 25,2 25,2 23,1 21,6 20,5 18,3 Total 51,8 50,9 50,9 50,5 49,6 48,6 48,5 47,5 CADRO 15 GALICIA HOMES MULLERES TOTAL Poboaci activa * 1997 644,1 451,8 1.095,9 ** 1998 650,4 461,8 1.112,2 Poboaci ocupada * 1997 556,4 349,2 905,6 ** 1998 556,7 352,4 909,1 Taxa de ocupaci * 1997 50,6 28,9 39,2 ** 1998 51,0 28,9 39,3 Elaboraci propia. * Datos en miles do 4º trimestre ** Datos en miles do 1º trimestre Fonte INE (EPA) CADRO 16 Evoluci dos ocupados. Por sectores econicos, sexos e grupos de idade. Galicia 1994-1997* Total de 16 a 19 anos de 20 a 24 anos de 25 a 54 anos de 55 e máis anos 1994 1995 1996 1997 1994 1995 1996 1997 1994 1995 1996 1997 1994 1995 1996 1997 1994 1995 1996 1997 Ambos sexos Agric. e Pesca Industria Construcci Servicios Homes Agric. e Pesca Industria Construcci Servicios Mulleres Agric. e Pesca Industria Construcci Servicios 908,8 246,6 129,3 94,7 438,2 554,1 117,9 96,4 93,3 246,5 914,1 246,3 138,5 95,9 433,4 554,5 118,0 103,2 93,3 239,9 899,4 216,6 146,4 97,2 439,2 549,5 108,0 111,6 94,6 235,3 905,6 185,8 152,2 101,3 466,3 556,4 93,1 114,9 99,2 249,2 21,0 4,2 5,6 3,3 7,9 14,2 2,3 4,4 3,3 4,1 18,9 5,9 2,6 3,5 6,9 11,5 3,5 1,7 3,5 2,8 20,4 4,3 4,8 5,4 5,9 15,7 3,5 3,0 5,4 3,8 18,9 3,9 4,0 5,7 5,3 13,2 3,0 2,4 5,7 2,1 68,2 10,8 10,8 9,1 37,6 40,2 7,6 6,3 8,9 17,4 70,5 8,6 14,0 11,5 36,4 45,1 5,9 9,5 11,0 18,8 70,3 8,8 15,7 9,6 36,1 42,2 6,2 11,5 8,7 15,8 81,7 6,4 19,7 13,6 42,0 50,2 4,1 13,7 13,5 19,0 646,5 139,2 99,3 72,7 335,2 402,5 67,9 73,8 71,6 189,2 652,3 137,1 106,9 72,5 335,8 402,9 69,6 79,3 70,4 183,5 645,7 123,0 108,1 74,5 340,0 404,1 66,3 81,7 72,9 183,2 655,9 113,5 111,0 73,6 357,9 407,4 62,1 84,0 71,6 189,8 173,1 92,4 13,6 9,5 57,6 97,3 40,0 11,9 9,5 35,8 172,4 163,0 149,1 94,6 80,5 62,0 14,9 17,8 17,5 8,5 7,6 8,4 54,4 57,1 61,1 95,0 87,4 85,5 39,0 32,0 23,9 12,6 16,4 14,9 8,5 7,6 8,4 34,9 32,4 38,3 354,7 128,8 32,9 1,3 191,7 359,6 128,3 35,3 2,6 193,5 349,8 108,6 34,6 2,6 203,8 349,2 92,6 37,3 2,1 217,1 6,8 1,9 1,2 -­3,8 7,4 2,4 0,9 -­4,1 4,7 0,8 1,8 -­2,1 5,6 0,8 1,6 -­3,2 28,1 3,2 4,5 0,2 20,2 25,4 2,7 4,5 0,5 17,6 28,0 2,6 4,1 0,9 20,3 31,6 2,4 6,1 0,1 23,0 224,0 71,3 25,5 1,1 146,1 249,4 67,5 27,6 2,0 152,3 241,5 56,7 26,4 1,7 156,8 248,5 51,3 27,1 2,0 168,1 75,8 52,4 1,7 -­21,8 77,4 55,7 2,3 -­19,5 75,6 48,5 2,4 -­24,7 63,5 38,1 2,6 -­22,8 *Datos en miles do 4º trimestre Fonte: INE (EPA) 284 CADRO 17 Evoluci dos ocupados. Por sectores econicos, sexos e situaci profesional. Galicia 1994-1997* Situaci profesional Total Empresario ou membro de Axuda familiar Asalariado Outra cooperativa 1994 1995 1996 1997 1994 1995 1996 1997 1994 1995 1996 1997 1994 1995 1996 1997 1994 1995 1996 1997 Ambos sexos Total 908,8 914,1 899,4 905,6 297,3 278,3 278,7 258,0 91,9 98,5 78,6 65,0 517,4 536,0 541,5 582,1 2,2 1,3 0,7 0,6 Agric. e Pesca 246,6 246,3 216,6 185,8 147,0 142,7 131,3 112,0 69,9 77,1 59,1 48,4 29,5 26,5 26,2 25,5 0,2 -­ -­ -­ Industria 129,3 138,5 146,4 152,2 17,6 20,6 22,1 20,5 1,5 1,5 2,6 1,4 110,2 115,9 121,7 130,3 -­ 0,5 -­ -­ Construcci 94,7 95,9 97,2 101,3 29,9 22,4 22,7 23,5 0,3 0,8 1,3 0,7 64,4 72,7 73,2 77,0 -­ -­ -­ -­ Servicios 438,2 433,4 439,2 466,3 102,8 92,5 102,6 102,0 20,1 19,1 15,5 14,5 313,3 321,0 320,4 349,2 2,0 0,8 0,7 0,6 Homes Total 554,1 554,5 549,5 556,4 172,9 162,9 161,7 161,3 29,9 36,5 28,0 18,6 349,5 354,7 359,5 375,9 1,8 0,5 0,4 0,6 Agric. e Pesca 117,9 118,0 108,0 93,1 66,6 65,2 61,6 54,8 24,1 29,5 21,9 14,7 26,9 23,3 24,5 23,6 0,2 -­ -­ -­ Industria 96,4 103,2 111,6 114,9 13,1 15,2 16,0 16,2 0,8 0,5 1,5 0,9 82,5 87,3 94,1 97,7 -­ 0,2 -­ -­ Construcci 93,3 93,3 94,6 99,2 29,7 22,2 22,7 23,3 0,3 0,2 0,4 -­ 63,3 70,9 71,6 75,9 -­ -­ -­ -­ Servicios 246,5 239,9 235,3 249,2 63,4 60,2 61,4 67,0 4,6 6,2 4,3 3,0 176,8 173,2 169,3 178,7 1,6 0,3 0,4 0,6 Mulleres Total Agric. e Pesca Industria Construcci Servicios 354,7 128,8 32,9 1,3 191,7 359,6 128,3 35,3 2,6 193,5 349,8 108,6 34,8 2,6 203,8 349,2 92,6 37,3 2,1 217,1 124,4 80,4 4,5 0,2 39,4 115,4 77,6 5,4 0,2 32,3 117,0 69,7 6,1 -­41,2 96,7 57,2 4,2 0,2 35,1 62,0 45,8 0,7 -­15,5 62,0 47,5 1,0 0,6 12,9 50,5 37,2 1,1 0,9 11,2 46,3 33,6 0,5 0,7 11,5 167,9 2,6 27,7 1,1 136,4 181,3 3,2 28,6 1,8 147,8 182,0 1,7 27,6 1,6 151,1 206,2 1,8 32,6 1,2 170,6 0,4 -­-­-­0,4 0,8 -­0,3 -­0,5 0,3 -­-­-­0,3 -­-­-­-­-­ * Datos en miles do 4º trimestre Fonte INE(EPA) 285 CADRO 18 Evoluci das taxas de paro. Por sexos e grupos de idade. Galicia. 1994-1997* Taxas de paro (1) 1994 1995 1996 1997 Ambos sexos Total 18,94 18,02 19,14 17,37 Menores de 25 anos 39,77 37,43 40,33 34,09 de 25 e máis anos 15,76 15,17 15,79 14,67 de 16 a 19 anos 41,09 38,68 40,30 41,29 de 20 a 24 anos 39,35 37,09 40,34 32,17 de 25 a 54 anos 17,78 17,05 17,73 16,31 de 55 e máis anos 7,26 7,18 7,11 6,58 Homes Total 15,77 14,65 15,37 13,62 Menores de 25 anos 32,64 29,63 34,41 30,24 de 25 e máis anos 13,42 12,53 12,37 10,90 de 16 a 19 anos 35,45 34,12 30,34 41,22 de 20 a 24 anos 31,59 28,38 35,80 26,58 de 25 a 54 anos 14,26 13,23 13,04 11,33 de 55 e máis anos 9,75 9,43 9,13 8,78 Mulleres Total 23,42 22,73 24,43 22,72 Menores de 25 anos 48,30 47,50 48,57 39,80 de 25 e máis anos 19,19 18,89 20,59 20,02 de 16 a 19 anos 50,15 44,64 59,64 41,46 de 20 a 24 anos 47,82 48,28 46,09 39,50 de 25 a 54 anos 23,00 22,56 24,54 23,38 de 55 e máis anos 3,87 4,28 4,65 3,46 (1) Porcentaxe de parados respecto da poboaci activa de cada grupo de idade *Datos do 4º Trimestre Fonte: INE (EPA) 3.3. O principio de igualdade na Constituci. A igualdade é unha referencia constante na nosa Norma Suprema e, como tal, aparece contemplada e citada en numerosos preceptos constitucionais. Para empezar o art. 1.1 da C.E. eleva a igualdade a valor superior do Estado social e democrático de Dereito que debe atender, sen dida, o poder lexislativo. Nalgs dereitos do Titulo I do texto constitucional a igualdade cítase de modo explícito: dereito dos cidadáns a accederen en condicis de igualdade ás funcis e cargos plicos (art. 23.2); dereito do home e a muller a contraeren matrimonio con plena igualdade xurídica (art. 39.2) ou, simplemente figura de forma implícita como cando se empregan as expresi “todos ten dereito” ou “talas persoas ten dereito”: así, todos ten dereito á educaci (art. 27.1); todos ten dereito a se sindicar libremente (art. 28.1); todos contribuirán sostemento dos gastos plicos de acordo coa s capacidade econica mediante un sistema tributario xusto inspirado nos principios de igualdade e progresividade (art. 31.1); todos ten dereito a disfrutar dun medio ambiente adecuado (art. 45.1); talas persoas ten dereito a obte-la tutela xudicial efectiva (art. 24.1). Tamén a igualdade aplicada no ámbito da organizaci territorial do Estado emprégase no art. 139.1 da C.E. como obrigaci de parificaci entre os espais residentes nas distintas Comunidades Automas cando indica que “tolos espais ten os mesmos dereitos e obrigacis en calquera parte do territorio do Estado”. Nesta mesma li de razonamento, a Constituci residencia en mans do Estado exclusivamente a responsabilidade de “a regulaci das condicis básicas que garanticen a igualdade de tolos espais no exercicio dos dereitos e no cumprimento dos deberes constitucionais”. (art. 149,1,1º C.E.) 3.3.1. O principio de igualdade e a interdicci da discriminaci. A Constituci espala refírese principio de igualdade na lei e na aplicaci da lei no art. 14.1 cando sostén que “os espais son iguales ante a lei” que se completa co mandato de igualdade real ou substantiva contemplado no art. 9.2 da Norma Suprema -precepto capital para a consecuci dos postulados do Estado social e democrático de Dereito- cando sinala que “correspdelle poderes plicos promove-las condicis para que a liberdade e a igualdade do indivíduo e dos grupos nos que se integra sexan reais e efectivas, removendo os obstáculos que impidan ou dificulten a s plenitude...” Agora ben, o principio de non discriminaci -que non é idéntico de igualdade-aparece recollido no segundo inciso do art. 14 cando, logo da formulaci xeral, se engade “sen que poida prevalecer discriminaci ningunha por raz de nacemento, raza, sexo, relixi, opini ou calqueroutra condici ou circunstancia persoal ou social”. A interdicci da discriminaci como principio, ten unha proxecci máis profunda que a mera parificaci a que se refire o art. 14 cando indica que “os espais son iguais ante a lei”, de contido formal, e iso debido a que aquél entronca co art. 9.2 da C.E. que, como afirmamos, preconiza a “igualdade real” a leva-la cabo pola actuaci dos poderes plicos. No plano internacional, ademais dos pronunciamentos acerca da igualdade contidos na Declaraci Universal dos Dereitos Humanos e sobre os que nos referimos con anterioridade, cpre sinala-lo que en torno principio indicado recollen diversos textos internacionais: -O Convenio Europeo para a Protecci dos Dereitos Humanos e das Liberdades Fundamentais de 4 de novembro de 1950 establece que o goce dos dereitos e liberdades recocidos nel ha de ser asegurado sen distinci ningunha, especialmente por razs de sexo, raza, cor, lingua, relixi, opinis políticas ou outras, orixe nacional ou social, pertenza a unha minoría nacional, fortuna, nacemento ou calqueroutra situaci (art. 14). -O Pacto Internacional de Dereitos Civís e Políticos de 19 de decembro de 1966 determina que talas persoas son iguales ante a lei e ten dereito sen discriminaci a igual protecci da lei, e a ese respecto, a lei prohibirá toda discriminaci e garantizará a talas persoas protecci igual e efectiva contra calquera discriminaci por motivos de raza, cor, sexo, idioma, relixi, opinis políticas ou de calquera índole, orixe nacional ou social, posici econica, nacemento ou calqueroutra condici social (art. 26). Nesta orde de cousas procede tamén traer a colaci as formulacis efectuadas pola Organizaci Internacional de Traballo (en adiante OIT), da que cpre sulir, pola s importancia, á efectuada na s vixésimo sexta reuni en 1944 (Declaraci de Filadelfia) cando sancionou o principio de igualdade de trato para homes e mulleres e de igualdade de oportunidades nos seguintes termos: “tolos seres humanos, con independencia da s raza, crenza ou sexo ten dereito a perseguir o seu progreso material e o seu desenvolvemento espiritual na liberdade e a dignidade, na seguridade econica e con iguais oportunidades”. Pola s parte o Tratado da Uni Europea, no seu art. 2, (modificado polo Tratado de Amsterdam) establece que a Comunidade terá por misi promover -entre outros obxectivos-a igualdade entre o home e a muller. 3.3.2. A igualdade e discriminaci da muller na relaci de traballo: enfoque global. A temática da muller no traballo é unha cuesti amplamente examinada, de plena actualidade e que esixe novidosos plantexamentos, habida conta das dificultades que existen para consegui-la finalidade da efectiva igualdade entre ámbolos dous sexos no entorno laboral. Do que se indicou pese dicir que a partir deste momento a exposici que segue centraráse en toda a problemática que rodea á muller no mundo das relacis laborais, onde perduran, a pesares da normativa legal que prohíbe toda clase de discriminaci, obstáculos “de facto” que retardan a plena realizaci do principio de igualdade co var. Porque é na consecuci dun traballo digno, en igualdade de condicis co home, onde a muller, na actualidade, pode levar a cabo un verdadeiro proxecto vital, libre e independente das ataduras que, noutras épocas, a tin infravalorada como ser humano en igualdade de dereitos cos homes. Urxe por iso fomentar desde talas instancias plicas e privadas a equiparaci entre mulleres e homes na vida econica e social e, para iso, se deben adoptar todas aquelas medidas que garanticen ás mulleres o dereito traballo, como un dereito inalienable do ser humano chegando punto, se fora necesario, de revisa-las normas, os convenios colectivos, as prácticas e os costumes existentes que limitan a integraci plena da muller no mercado de traballo en pé de igualdade co home. Sostido o que antecede resulta conveniente como premisa prevía, e inicial punto de partida, menciona-lo que respecto do art. 14 da C.E., na s dimensi de prohibici da discriminaci por raz de sexo, rese a Sentencia do Tribunal Constitucional 128/1987, de 16 de xullo, fundamento xurídico 5 (en adiante S.T.C.): “O art. 14 da C.E. vén a establecer, no seu primeiro inciso, unha cláusula xeral de igualdade de tolos espais ante a lei. Pero, a continuaci, procede a se referir expresamente a unha serie de prohibicis de motivos de discriminaci concretos, entre os que se atopan os derivados do sexo das persoas. Esta referencia constitucional ... representa unha explícita interdicci do mantemento de determinadas diferencias historicamente moi arraigadas e que situaron, tanto pola acci dos poderes plicos, como pola práctica social, a sectores da poboaci en posicis non sdesvantaxosas, sen abertamente contrarias á dignidade da persoa que recoce o art. 10 da C.E.. Neste sentido non se debe certamente esquecer que a expresa exclusi da discriminaci por raz de sexo atopa a s raz concreta, como resulta dos mesmos antecedentes parlamentarios do art. 14 C.E., e é admitido unanimemente pola doutrina científica, na vontade de rematar coa histica situaci de inferioridade en que, na vida social e xurídica se colocara á poboaci feminina, situaci que no aspecto que aquí interesa, tradese en dificultades específicas da muller para o acceso traballo e a s promoci dentro del. Non é necesario, ante o culo de datos e probas que subministra a historia da nosa sociedade, facer referencia en extenso a tales dificultades, pero a s persistencia tradese, aínda hoxe, e innegablemente, nunha menor incorporaci da muller traballo.” Esta longa cita do Alto Tribunal sitnos en inmellorables condicis para cprende- lo tema que nos ocupa e que merecerá a maior dedicaci. Para situa-las cuestis nos seus xustos térmos parece oportuno facer referencia instrumentos internacionais que xeneralizaron o concepto de discriminaci para reaccionar fronte fenenos de desigualdade e marxinaci social en materia de emprego. É significativo, neste punto, o alcance que pos o termo discriminaci no Convenio n. 111 e na Recomendaci n. 111 da OIT, de 25 de xu de 1958, relativos, ámbolos dous, á discriminaci en materia de emprego e ocupaci pois dentro del compréndese: “calquera distinci, exclusi ou preferencia baseada en motivos de raza, cor, sexo, relixi, opini política, ascendencia nacional ou orixe social que te por efecto anular ou altera-la igualdade de oportunidades ou de trato no emprego e a ocupaci”. Aínda con maior precisi a Convenci sobre a eliminaci de talas formas de discriminaci contra a muller de 18 de decembro de 1979, explica que esa expresi denotará toda distinci, exclusi ou restricci baseada no sexo que te por obxectivo ou por resultado menoscabar ou anula-lo recocemento, goce ou exercicio pola muller, independentemente do seu estado civil, sobre a base da igualdade do home e a muller, dos dereitos humanos e as liberdades fundamentais nas esferas política, econica, social, cultural e civil ou en calqueroutra esfera” (art. 1) Nesta li de razoamento pese manifestar que a idea de igualdade está presente desde as mesmas orixes do Dereito do Traballo, xa que este xorde como ordenamento tuitivo dos traballadores e compensador da desigual posici econica en que se atopan con respecto seus patrs ou empresarios na contrataci laboral por conta allea. O ordenamento xurídico laboral configase como un dereito de garantías que se plasma na máxima “in dubio pro operario” de ampla tradici e asunci laboral, aínda que hoxe en día, pese falar dun dereito do traballo da crise, na medida en que a busca e obtenci dun emprego estable constit un verdadeiro problema da sociedade que afecta en maior intensidade a diversos colectivos como o das mulleres que, en numerosas ocupacis, están subrepresentadas. Fálase así dun dereito laboral cautivo da economía porque ésta imp os seus dictados á hora de xerar posibilidades de ocupaci e de melloras nas condicis de traballo. Agora ben, volvendo tema inicial, hai que sinalar que o principio de igualdade non é similar principio de non discriminaci como se indicou con anterioridade. Aínda que os dous se contemplan no art. 14 C.E., as ss diferencias son sensibles: o principio de igualdade admite diferencias de trato sempre que ten unha xustificaci obxectiva e razoable esixíndose para que ten cobertura constitucional a proba da razonabilidade e ademais que as diferencias “superen un xuízo de proporcionalidade en sede constitucional sobre a relaci existente entre a medida adoptada, o resultado producido e a finalidade pretendida...” (S.T.C. 110/1993). O principio de non discriminaci ten un alcance e contido que excede da simple parificaci, convertíndose nunha expecífica concreci do principio de igualdade real recollido no art. 9.2 da C.E.. De aí que o principio de igualdade se dirixa a tolos poderes plicos -cláusula xeral de igualdade-, mentras que o principio de non discriminaci vincula non sa éstes, sen que tamén suxeitos privados. Con palabras elocuentes díxoo o Tribunal Constitucional: “o respecto da igualdade ante a lei impse ganos do poder plico, pero non suxeitos privados, que a s autonomía está limitada spola prohibici de incorrer en discriminacis contrarias orde plico constitucional, como son entre outras, as que expresamente se indican no art. 14 da C.E.” (S.T.C. 108/1989). Na realidade, a problemática preséntese na tensi existente entre a uniformidade de trato entre os sexos, entendida como igualdade formal, e a igualdade efectiva entre mulleres e vars no traballo, e que cprende tamén a igualdade real de oportunidades. Nese sentido, a Constituci integrou o mandato de parificaci e a tutela antidiscriminatoria a prol da muller (art. 14) pola s peor situaci de partida e por iso recolle a imposici poderes plicos de promove-las condicis para que a igualdade do indivíduo e dos grupos en que se intregra sexa real. (art. 9.2). Sen abandoa-lo espacio europeo hai que facer menci á Carta Social Europea, de 18 de outubro de 1961 xa que no seu preámbulo quedou dito que “o goce dos dereitos sociais debe quedar garantido sen discriminaci por motivos de raza, cor, sexo, relixi, opini política, proveniencia nacional ou orixen social”. No ámbito do dereito comunitario, a referencia á discriminaci por raz de sexo conténse no art. 119 de Tratado da Uni Europea (modificado polo Tratado de Amsterdam, de 2 de outubro de 1997) se ben referido á igualdade retributiva entre sexos. En efecto, o dito precepto sinala que “Cada Estado membro garantizará a aplicaci do principio de igualdade de retribuci entre traballadores e traballadoras para un mesmo traballo ou para un traballo de igual valor” (o art. 4.3 da Carta Social Europea pronciase en similares térmos). En desenvolvemento do citado artigo existen as seguintes normas de dereito derivado: -Directiva 75/117/CEE/, de 10 de febreiro, sobre a aproximaci das lexislacis dos Estados membros relativas á aplicaci do principio de igualdade de remuneracis entre traballadores masculinos e femininos. - Directiva 76/207/CEE/, de 9 de febreiro, sobre a posta en práctica do principio de igualdade de trato entre homes e mulleres no que concierne acceso emprego, á formaci e promoci profesionais e ás condicis de traballo. - Directiva 79/7/CEE/, de 19 de decembro, sobre a aplicaci progresiva do principio de igualdade de trato entre homes e mulleres na materia de Seguridade Social. -Directiva 86/378/CEE/, de 24 de xullo, sobre a aplicaci do principio de igualdade de trato entre homes e mulleres nos réximes de profesionais de Seguridade Social. -Directiva 86/613/CEE/, de 11 de decembro, sobre a aplicaci do principio de igualdade de trato entre homes e mulleres que exerzan unha actividade automa, incluidas as agrícolas, asi como sobre a protecci da maternidade. Neste mesmo sentido tanto o Convenio n. 100 da OIT, de 29 de xu de 1951 como a Recomendaci n. 90 do mesmo organismo e adoptada nese ano versan sobre a igualdade de remuneraci entre a man de obra masculina e a man de obra feminina por un traballo de igual valor. Aínda que o art. 119 do Tratado da Uni Europea soamente se refire á remuneraci discriminatoria entre os xéneros, prohibíndoa, progresivamente foise xeneralizando a discriminaci a outros comportamentos e así se recolleu en sucesivas normas. Hoxe en día a interdicci de discriminaci no ámbito do dereito comunitario europeo abarca á remuneraci, o acceso emprego, promoci e formaci profesionais, as condicis de traballo e a seguridade social. O Tribunal de Xustiza das Comunidades Europeas (en adiante T.X.C.E.) acolleu un concepto de discriminaci entendido en térmos amplos e, a s vez, interpretando o art. 119 do Tratado atopou nel un componte social. En efecto na Sentencia de 8 de abril de 1976 “Asunto Defrenne II” dito Tribunal chegou á conclusi de que co citado precepto inténtase conseguir unha dobre finalidade: por un lado, un obxectivo econico que consistiría en evitar que na competencia intercomunitaria coloquese en situaci de desventaxa ás empresas que non discriminan; por outro, un obxectivo social concretado en asegura-lo progreso social e a mellora das condicis de vida na li co art. 117 do Tratado. Segundo o citado Tribunal, a igualdade de remuneraci forma parte dos fundamentos da CEE y o artigo mencionado con anterioridade, é de aplicaci directa naqueles supostos de discriminacis directas, constatadas por simples criterios de identidade de traballo e de igualdade de remuneracis, propio tempo que enxendra dereitos que os xuices nacionais deben garantir. Neste orde de cousas aínda convén efectuar ds puntualizacis. Unha primeira, sería recolle-lo que disp o art. 118.1 do Tratado da Uni Europea, na redacci dada polo Tratado de Amsterdam no sentido de que para consegui-los fins previstos no art. 117, a Comunidade apoiará e completará a acci dos Estados membros no concerniente “a igualdade entre homes e mulleres polo que respecta ás oportunidades no mercado laboral e trato no traballo”. Unha segunda, vería dada polo interese que a Carta comunitaria dos dereitos sociais fundamentais dos traballadores (non subscrita polo Reino Unido) p na eliminacin da discriminaci calquera que fose a s forma de aparici, e no seu compente social, de maneira que no seu preámbulo se mencioa a necesidade de combatir “a exclusi social” cun espíritu de solidariedade. 3.3.3. A discriminaci positiva Chegamos así á consideraci de que resulta lícito e ata constitucionalmente obrigado, promover accis positivas ou afirmativas por parte dos poderes plicos en beneficio de determinados colectivos -sinaladamente ás mulleres-que longo da historia estiveron marxinados e desprotexidos, e iso ca finalidade de que mediante a concesi de certas vantaxes ou cun trato máis favorable vexan compensada a s situaci de desigualdade, historicamente constatada. (nese sentido expresouse a S.T.C. 216/1991). O noso Tribunal Constitucional deu cabida na s doutrina á posibilidade, constitucionalmente admitida pola interpretaci sistemática dos arts. 9.2 e 14 da C.E., de que os poderes plicos instrumenten medidas positivas que rompan a desigualdade de feito que padecen as mulleres no ámbito laboral. Así polo Alto Tribunal considerouse que o tratamento diverso de situacis distintas “pode incluso vir esixido, nun Estado social e democrático de Dereito, para a efectividade dos valores que a Constituci consagra co carácter de superiores do ordenamento, como son a xustiza e a igualdade (art. 1) a cuio efecto atrib ademais poderes plicos que promovan as condicis para que a igualdade sexa real e efectiva S.T.C. 34/1981, de 10 de novembro, fundamento xurídico 3, doutrina reiterada, entre outras, na S.T.C. 3/1983, de 25 de xaneiro, fundamento xurídico 3º-” (S.T.C. 128/1987, de 16 de xullo, fundamento xurídico 7) e engadindo a S.T.C. 16/1995, de 24 de xaneiro, no seu fundamento xurídico 3 que “por fin á histica situaci de inferioridade da muller”, “o seu desigual punto de partida” (S.T.C. 3/1993, fundamento xurídico 4), é un obxectivo constitucionalmente plantexado na actuaci dos poderes plicos, en orde á consecuci das condicis de igualdade que propugna o art. 9.2 da C.E. e a este respecto, entre os posibles elementos xustificadores do distinto tratamento normativo, atoparánse indubidablemente aquelas “medidas de acci positiva en beneficio da muller” (S.T.C. 3/1993, fundamento xurídico 3), en virtude das cales a persoa de sexo feminino, como suxeito protexido delas (S.T.C. 229/1992, fundamento xurídico 2) pero sobre todo como axente ou suxeito activo da s propia realizaci persoal poidan contribuir a por fin a unha situaci de inferioridade na vida social e xurídica, caracterizada pola existencia de numerosas trabas de toda índole no acceso traballo e na promoci longo da actividade laboral e profesional. Por iso, o propio Tribunal Constitucional, na citada S.T.C. 128/1987, fundamento xurídico 7 sinala que “a actuaci dos poderes plicos para remedia-la situaci de determinados grupos sociais definidos, entre outras características polo sexo (e, cabe afirmar, na inmensa maioria das veces, pola condici feminina) e colocados en posicis de innegable desvantaxe no ámbito laboral, por razs que resultan de tradicis e hábitos profundamente arraigados na sociedade e dificilmente eliminables, non se pode considerar vulneradora do principio de igualdade, aínda cando estableza para eles un trato máis favorable, pois trátase de dar tratamento distinto a situacis efectivamente distintas”, e matizando aínda máis a s postura na S.T.C. 229/1992, de 14 de decembro, fundamento xurídico 2 establecerá que “a consecuci do obxectivo igualatorio entre homes e mulleres permite o establecemento dun “dereito desigual igualatorio”, é dicir, a adopci de medidas reequilibradoras de situacis sociais discriminatorias preexistentes para lograr unha substancial e efectiva equiparaci entre as mulleres, socialmente desfavorecidas e os homes para asegura-lo goce efectivo do dereito á igualdade por parte da muller...”. Polo demais foi a xurisprudencia do Tribunal Supremo dos EEUU a que deu orixe establecemento de accis positivas non sdirixidas colectivo feminino sen tamén a minorías étnicas e relixiosas. Neste sentido nese país cumpren os seus cometidos de loita contra a discriminaci a denominada Comisi da igualdade de oportunidades de emprego que ten funcis inspectoras, conciliatorias, de recepci de queixas e promotora de procedementos xudiciais baseados na discriminaci, e tamén o organismo encargado de examina-los contratos federais. Naquel país, os instrumentos de acci afirmativa contribuiron a potencia-la contrataci das mulleres e a s promoci en actividades distanciadas do papel social que a tradicci lles recluira. Agora ben, aínda que o Tribunal Supremo dos EEUU foi pioneiro no recocemento das medidas de discriminaci positiva, co transcorrer do tempo víu impondo determinadas esixencias á hora de consideralas conformes á Constituci daquel país. En concreto a xurisprudencia dos EEUU entende que unha medida integrada no concepto de discriminaci positiva adecse principios constitucionais cando resiste a proba da proporcionalidade concretada nos seguintes parámetros: que se constate con estatísticas verdadeiras que no sector laboral en que se aplique a medida positiva existe discriminaci contra a muller; que a dita medida non supo un dano grave para os homes; e que a mesma te vixencia nun periodo de tempo de tal forma que remate no momento no que se consegan uns niveis de integraci da muller satisfactorios. En realidade, todo iso obedece feito de que dentro do conxunto de instrumentos xurídicos ideados para combati-la discriminaci de que poida ser obxecto a muller no ámbito laboral, nos timos tempos, por algs estudiosos destos temas, distinguíuse entre as chamadas accis afirmativas e as propiamente denominadas discriminacis positivas ou inversas. As primeiras integraríanse -e sería a s sinal de identidade- por un conxunto de medidas destinadas a promove-la igualdade de oportunidades entre os dous xéneros e elimina-las desigualdades do grupo social feminino que parte dunha inicial situaci de desventaxa no mundo laboral, e entre elas poderían mencioarse aquelas que se dirixen a palia-los déficits de presencia da muller no mercado de traballo e tamén as orientadas a que a muller poida compaxinar as ss obrigacis laborais coas responsabilidades familiares, mediante o favorecemento das condicis e tempo de traballo. Pola contra, as accis de discriminaci inversa (así citadas por algs autores) consisten na reserva de cotas no acceso a bens escasos e apreciados da sociedade (postos de traballo, postos de dirixentes en partidos políticos e sindicatos, postos en listas electorais, na Universidade, etc.) integrantes de determinados colectivos (sinaladamente, no caso que merece esta reflexi, o colectivo feminimo), que están en condicis desventaxosas e precisamente para favorecelos, e equilibra-la situaci desfavorable que rexistran. Esta sutil distinci, que non é pacífica, introduce certa controversia. En efecto, para os que sosten a diferenciaci entre accis afirmativas e discriminaci inversa, ésta revistiría caracteres de ilexitimidade xurídica xa que, consistir nunha reserva de cota ou unha porcentaxe no acceso emprego, por exemplo, perxudicaría que non compon o grupo beneficiado por iso, xa que se introduciría na selecci un criterio distinto mérito individual. Cabería, neste punto, apostillar unha cuesti: non é o mesmo prever “cotas por decisi” -que poderían ser inconstitucionais- que “cotas por resultado” que fixan obxectivos de igualaci, a acadar nun periodo de tempo, entre homes e mulleres no mercado laboral. Neste sentido e sen maiores detementos neste tema, cabe lembrar que o Tribunal Constitucional en Sentencia n. 269/1994, de 5 de outubro declarou axustada á Constituci, a reserva porcentual de prazas nunha oferta de emprego plico destinada colectivo de minusválidos. Pois ben, sen entrar no fondo do asunto que é discutido entre os que se achegaron estudio da discriminaci positiva, e que pode conlevar doses de artificiosidade, parece axeitado reser que as accis positivas e a aplicaci das medidas de discriminaci positiva están xustificadas polas razs que máis arriba quedaron apuntadas. A tima ratio de todas elas (con independencia da denominaci que se emprege), consiste en acadar que colectivos sociais como o das mulleres, en clara situaci de desvantaxe no mercado de traballo, poidan chegar a ter, non sigualdade de oportunidades sen tamén de probabilidades á hora de obter un emprego e promocionarse profesionalmente unha vez que o esten a desemper. En definitiva, a discriminaci feminina positiva trata de corregir un estado de cousas preexistente que, neste tema, vén caracterizado por unha posici social desventaxosa das mulleres que adquire o seu reflexo na desigualdade de oportunidades laborais entre o home e a muller e no descompensado reparto de empregos entre ámbolos dous xéneros producto da mesma organizaci xeral da sociedade. Os obstáculos con que se atopa a muller no mundo actual -a pesares dos avances acadados-para incorporarse a calquera traballo e realizalo libremente, esixe unha acci dedicida de todos -axentes sociais e econicos e poderes plicos-para superalos, propio tempo que hai que socializar unha cultura da igualdade que supere hábitos, inercias e prexuízos que contribuen a facer inalcanzable o postulado da paridade real entre ámbolos sexos. Pois ben, os ordenamentos xurídicos europeos contemplan medidas de acci afirmativa, se ben, en diferentes ocasis, optaron por aplicar-lo sistema de “cotas flexibles” de mulleres no momento do acceso e promoci no traballo (fundamentlamente nos países ndicos) obviando o sistema de “cotas rixidas” que non resisten o test de proporcionalidade. No ámbito internacional, a figura das accis afirmativas a prol da muller, dada a s inferioridade de feito ante diferentes ocupacis, contémplase no Convenio 111 da OIT de 1958, cando no seu art. 5.2 non considera discriminatorias “as medidas especiais destinadas a satisface-las necesidades particulares das persoas ás que, por razs tales como o sexo ... xeralmente se lles recoza a necesidade de protecci ou asistencia especial”. Á s vez, a Declaraci da OIT con motivo do Ano Internacional da Muller de 1975, e as Resolucis do citado organismo de 1975 relativa a un plan de acci con miras a promove-la igualdade de oportunidades e de trato para as traballadoras, de 1985 e de 1991, referentes á acci da OIT para os traballadores, aconsellan a adopci de medidas de acci positiva que compensen a tradicional desvantaxe da muller no mercaco laboral. En concreto, na tima resoluci citada exhortase Gobernos dos Estados membros da OIT a que “promovan programas de acci positiva con miras a asegura-lo pleno acceso das mulleres ás oportunidades de emprego, ascensos, educaci, formaci e readaptaci profesionais, así como a diversificaci das opcis profesionais das mulleres”. Neste mesmo sentido cabe cita-lo art. 4.1 da Convenci para a eliminaci de talas formas de discriminaci contra a muller de 1979 que admite claramente que os Estados partes adopten medidas especiais de carácter temporal encamidas a acelera-la igualdade “de facto” entre o home e a muller, que non terán a consideraci de discriminatorias, pero que non poderan entrar, en ning caso, o mantemento de normas desiguais ou separadas, debendo cesar tales medidas, cando se ten acadado os obxectivos de igualdade de oportunidade e trato”. Como se pode observar este precepto introduce ds limitacis: unha, a temporalidade das accis afirmativas (ata que se consigan os obxectivos de igualdade) que tamén se prevé no art. 1 da Declaraci de 1975 da OIT (“non se considerará discriminatorio un trato especial positivo durante un periodo de transici co fin de lograr unha igualdade efectiva entre os sexos”); outra, a prohibici do carácter segregacionista na que puidera desembocar este tipo de medidas (as medidas positivas non poden implica-lo mantemento de normas separadas). No campo do dereito comunitario hai que citar o apartado 4 do art. 119 do Tratado da Uni redactado de acordo co Tratado de Amsterdam, cando indica que “con obxecto de garantir na práctica a plena igualdade entre homes e mulleres na vida laboral, o principio de igualdade de trato non impedirá a ning Estado membro manter ou adoptar medidas que ofrezan ventaxas concretas destinadas a facilitar sexo menos representado o exercicio de actividades profesionais ou a evitar ou compensar desventaxas nas ss carreiras profesionais”; e tamén a Directiva 76/207/CEE, de 9 de febreiro, relativa á aplicaci do principio de igualdade de trato entre homes e mulleres no que se refire acceso emprego, á formaci e á promoci profesionais e ás condicis de traballo no seu art. 2.4 admite a licitude das accis positivas, cando se sinala que “a presente directiva non obstará ás medidas encamidas a promove-la igualdade de oportunidades entre homes e mulleres, en particular para correxi-las desigualdades de feito que afecten ás oportunidades das mulleres...”. Con iso trátase de garanti-la realizaci efectiva do dereito a non ser discriminado, promocionando a igualdade de oportunidades individuais e colectivas. Así mesmo e nesta orde de cousas, tamén é de recibo menciona-la Recomendaci do Consello 84/635, de 13 de decembro Estados membros para que iniciaran programas de acci afirmativa a prol das mulleres e o Protocolo 14, sobre a política social, no entorno do Tratado de Maastricht, que no seu art. 6.3 recoce expresamente as accis positivas se indicar que “o presente artigo non impedirá que cada Estado membro mante ou adopte medidas que prevexan vantaxes concretas destinadas a facilitar ás mulleres o exercicio de actividades profesionais ou a evitar ou compesar alg impedimento nas ss carreiras profesionais”. Como é cocido, o mencionado Protocolo non foi aceptado polo Reino Unido. Neste punto resulta moi interesante traer a colaci a Carta comunitaria dos dereitos sociais fundamentais dos traballadores, adoptada na reuni de Xefes de Estado ou de Goberno de Estrasburgo de 9 de decembro de 1989, e que aínda que non foi aceptada polo Reino Unido, co cal non se pode considerar dereito orixinario reformado ou dereito derivado comunitario, sí pos importancia polo feito de que o seu art. 2 sinala como propito o impulso das accis que garanticen a posta en práctica da igualdade entre sexos. Por outro lado a Comisi Europea presentou o 19 de xullo de 1995 o seu cuarto programa de acci comunitaria para a igualdade de oportunidades entre homes e mulleres (1996-2000), e entre os seus obxectivos fíxase o de fomenta-la igualdade nunha economía cambiante, concilia-la vida familiar e profesional -de importancia capital para as mulleres-e a extensi da informaci sobre o dereito comunitario en materia de igualdade de trato entre homes e mulleres. Se nos imos campo do dereito comparado, tamén aquí temos exemplos que abondan na asunci, como lexítimas, daquelas medidas tendentes á igualdade real entre os sexos no ámbito laboral e social. En Italia e como consecuencia dos postulados do art. 3.2 do seu texto constitucional, atopouse fundamento para a publicaci da Lei 125/1991, de 20 de marzo, que ten como finalidade favorece-la ocupaci feminina e realiza-la igualdade substancial entre homes e mulleres no traballo, incluso mediante a adopci e incentivaci de medidas de acci afirmativa que responderían obxectivos de, por un lado, elimina-las disparidades de feito no acceso traballo, condicis de traballo e promoci profesional que repercuten de modo negativo na man de obra feminina e, doutro, á anulaci da segregaci do mercado laboral. Sen esgotar tolos exemplos dos ordenamentos xurídicos extranxeiros, polo seu interese paga a pena cita-lo caso de Suecia, onde a partir da Lei de 17 de decembro de 1979 establecéuse a obrigaci empresarial de fomenta-la igualdade e fixouse como finalidade a homoxeneidade na composi da poboaci traballadora. A tal fin crese como medio de control, un “comisionado da igualdade”, e establecéronse medidas de acci positiva a prol da muller que se plasmaron, con posterioridade, na Lei de 1 de xaneiro de 1992. Esta norma prevé as denominadas medidas activas a por en marcha nos centros de traballo entre as que se atopan: a) A obrigaci do empresario con máis de 10 empregados de redactar e desenvolver un plan de igualdade. b) Facilita-la compatibilizaci do traballo coa maternidade/paternidade a través do establecemento de xornadas de traballo reducidas, entre outras, sen que iso repercuta na promoci profesional. c) Consegui-la equiparaci home-muller na distribuci dos traballos dentro da empresa. Para vixiar e contribuir a que a lei se cumpra, os interesados poden acudir Ombudsman para a igualdade de sexos, o cal, desenvolve actividades de asesoramento, mediaci e impulso da igualdade entre xéneros. En definitiva, desde hai xa anos, asistimos, por dicilo dalgunha maneira, a unha especie de activismo das institucis internacionais e dos Gobernos de países democráticos occidentais, en pro do establecemento de medidas de acci positiva a prol da muller, tanto no que concerne á promoci e maior presencia no mercado de traballo, en condicis de igualdade co var, como no tocante a facilita-la compatibilizaci entre as obrigacis laborais e o traballo doméstico. O ordenamento xurídico espal incorporou, en determinadas normas que con posterioridade se mencionarán, esta tendencia xa consolidada a instrumentar medidas de acci positiva a prol do colectivo feminino sobre todo no referente acceso mercado laboral onde a muller aínda esta subrepresentada en mtiples ocupacis. De todo o dito poderíamos concluir cunhas acertadas reflexis da S.T.C. 216/1991, de 14 de novembro fundamento xurídico 5, cando indica que: “A incidencia do mandato contido no art. 9.2 sobre o que, en canto se dirixe poderes plicos, encerra o art. 14 sup unha modulaci deste timo, no sentido, por exemplo, de que non se poderá reputar de discriminatoria e constitucionalmente prohibida -antes contrario-a acci de favorecemento, sequera temporal, que aqueles poderes emprendan en beneficio de determinados colectivos, historicamente preteridos e marxinados, fin de que, mediante un trato especial máis favorable, vexan suavizada ou compensada a s situaci de desigualdade substancial”. 3.3.3.a) A posici do Tribunal de Xustiza das Comunidades Europeas: do “asunto Kalanke” “asunto Marschall”.1 1 Neste apartado seguimos as exposicis de Joaquin Brage Camazano no seu traballo “Discriminaci positiva en favor de la mujer en el derecho comunitario (en torno a la S. del T.J.C.E. de 11 de noviembre de 1995)”, e da catedrática de Dereito Internacional Plico de Cádiz Lucia Millan no seu traballo “Igualdad de trato entre hombres y mujeres respecto a la promoci profesional en la jurisprudencia comunitaria: igualdad formal versus igualdad sustancial”. O T.X.C.E. tivo ocasi de pronunciarse en varios momentos, aperto das medidas nacionais de discriminaci positiva e a s compatibilidade coa Directiva 76/207/CEE do Consello das Comunidades Europeas, de 9 de febreiro relativa á aplicaci do principio de igualdade de trato entre homes e mulleres no que se refire emprego, a formaci e a promoci profesionais e as condicis de traballo. Paga a pena que retomenos esta cuesti dada a importancia actual que encerra. Como se coce suficientemente, a citada Directiva ten por finalidade a aplicaci nos Estados membros do principio de igualdade de trato entre ámbolos sexos no que se refire, en particular, acceso emprego e a promoci nel. Segundo o apartado 1º do art. 2 da citada Directiva, este principio de igualdade de trato sup “a ausencia de toda discriminaci por raz de sexo, sexa directa ou indirectamente...”. Pola s parte o apartado 4º do art. 2 disp que a Directiva “non obstará as medidas encamidas a promove-la igualdade de oportunidades entre homes e mulleres, en particular para correxi-las desigualdade de feito que afecten ás oportunidades das mulleres nas materias contempladas no apartado 1º do art. 1” (a saber, acceso emprego, formaci e promoci profesionais e condicis de traballo). Este apartado constitue unha excepci e encádrase na remoci de situacis discriminatorias precisamente para consegui-la igualdade real. Máis en concreto, fai referencia ás medidas de acci afirmativa que tratan de garantir -como se sostivo máis atrás- a realizaci efectiva do dereito a non padecer discriminaci, promovendo a igualdade real de oportunidades de colectivos -como as mulleres- en posici de inferioridade no mercado laboral. Pois ben, nos timos tempos o TXCE, enxuiciou a adecuaci de medidas de discriminaci positiva adoptada por alg Estado membro, á Directiva 76/207. O caso máis chamativo foi o analizado pola Sentencia do TXCE de 17 de outubro de 1995, cocido como “asunto Kalanke”, que concitou críticas doutrinais e de colectivos feministas polas conclusis que se derivaron do fallo dela. Parece boa ocasi para recoller, sequera brevemente, o que na dita sentencia se dilucidaba e con posterioridade continuar co comentario dunha posterior sentencia, o “asunto Marschall” sobre a mesma problemática, que, o noso xuízo, vai a po-las cousas nos seus xustos térmos. A sentencia sobre o “asunto Kalanke” incide sobre unha serie de cuestis referidas principio de igualdade de trato entre homes e mulleres e, de modo concreto, fai menci á licitude dalgunhas accis positivas nacionais adoptadas para mellora-la situaci profesional das mulleres confrontadas co dereito comunitario derivado. Como se lembrará o asunto Kalanke consistíu en que nun proceso de selecci interno para cubrir un posto de xefe de secci do Servicio de parques e xardíns da cidade de Bremen optábase entre dous candidatos, de igual titulaci, distinta antigdade e distinto sexo. Partindo da base de que ámbolos candidatos posuian a mesma capacitaci creíuse que era aplicable caso un precepto (art. 4º) dunha Lei de 1990 do Land de Bremen referente á igualdade de trato de homes e mulleres na funci plica segundo o que levar a cabo unha promoci “concederáse preferencia ás mulleres fronte traballadores masculinos coa mesma capacitaci se, no sector de que se trate, están infrarrepresentadas”, entendendo que existe subrepresentaci cando as mulleres non cubran alomenos a mitade dos postos. Adxudicado o posto á muller, o Sr. Kalanke formulou reclamaci xudicial e, unha vez que o caso chegou Tribunal Federal Laboral (tima instancia xurisdiccional interna), éste gano xudicial promoveu ante o T.X.C.E. unha cuesti prexudicial para obter unha declaraci referida á interpretaci que se proporcionaría apartados 1º e 4º do art. 2 da Directiva 76/207/CEE. Temos que reser que a xurisprudencia emanada do T.X.C.E. pos unha gran significaci, xa que, por un lado, vincula no orde interno incidir sobre normas comunitarias que formen parte dos ordenamentos xurídicos nacionais dos Estados membros, e polo outro, porque marca os marxes de actuaci dos lexisladores nacionais, de sinalada trascendencia no suposto obxecto de reflexi, como é o alcance permitido polo principio de igualdade ás discriminacis positivas. O T.X.C.E. dictou sentencia no “asunto Kalanke” na que sinalou que a norma nacional que establece que, nunha promoci, as mulleres que posn a mesma capacitaci que os seus competidores masculinos gozan de maneira automática de preferencia nos sectores nos que están infrarrepresentadas, entre unha discriminaci por raz de sexo (apartado 16 da sentencia) e, por ende, incorre nunha violaci do principio de igualdade de trato contemplado no apartado 1º art. 2 da Directiva 76/207. Agora ben, esa norma podería estar cuberta pola exepci establecida no apartado 4º do art. 2 da Directiva pero, nese punto, o T.X.C.E. chega á conclusi de que a medida de discriminaci positiva prevista na Lei de Bremen vai más lexos do que é unha acci de fomento da igualdade de trato e rebasa os límites da excepci que como tal, debe ser interpretada restrictivamente. O problema fundamental que se plantexou na Sentencia reseda (de igual forma que a que resolveu o “asunto Marschall” que máis adiante examinaremos) é o da compatibilidade, coa normativa comunitaria sobre o principio de igualdade de trato entre homes e mulleres, de determinadas accis positivas a favor das mulleres discriminadas profesionalmente por raz do seu sexo. Na lexislaci comunitaria non existe unha definici de acci positiva, pero a Comisi na s comunicaci referida á Sentencia Kalanke entende que dentro dese concepto compréndense “... talas medidas destinadas a contrarresta-los efectos de discriminaci no pasado, a elimina-la discriminaci existente e a promove-la igualdade de oportunidades entre mulleres e homes, particularmente en relaci con tipos ou niveis de emprego onde os membros dun sexo están infrarrepresentados...”. Dentro da variedade de accis positivas, existen algunhas que intentan compensa-las discriminacis da muller que se arrastran de tempos pasados e que se instrumentan a través de medidas como as cotas ou os obxectivos. As cotas poden ser ríxidas, establecer unha preferencia para o grupo discriminado facendo abstracci dos méritos ou capacitaci das persoas, e tamén poden ser flexibles, nas que a preferencia para o grupo discriminado é sempre a igualdade de méritos en relaci a un determinado posto de traballo. Nos casos Kalanke e Marschall vanse a enxuizar este tipo de medidas de acci positiva ou, se se quere mellor, este modelo -entre outros-de accis afirmativas a favor da muller no traballo. Pois ben, o T.X.C.E. considerou que a lexislaci da funci plica do Land de Bremen, no asunto Kalanke, no referente a unha acci positiva favorecedora da muller no que respecta á promoci profesional, en concreto a previsi do art. 4 citado anteriormente, era incompatible co dereito comunitario por dous motivos: en primeiro termo, porque a lexislaci de Bremen -a xuízo do Tribunal- establecía un sistema de cotas ríxidas (o propio T.X.C.E. expresou que un sistema de cotas como o contemplado na lexilaci alemana introducía unha igualdade numérica pero a cambio de dana-lo principio de igualdade de oportunidades que a Directiva recolle no artigo 2.4.); en segundo lugar, porque o seu obxectivo era consegui-la igualade de resultados e no de oportundiade que é a excepci permitida pola Directiva, criterio que asume o Tribunal do Avogado Xeral. Nin que dicir ten que estos argumentos foron fortemente criticados, tanto polos colectivos feministas como pola doutrina especializada. En efecto, a disconformidade coa Sentencia baseouse, por unha banda, no feito de que se decantou por prima-lo principio de igualdade formal en detrimento do principio de igualdade substancial. Por outra banda, en que as medidas de acci positiva da lexislaci alemana e que o T.X.C.E. examinou, en puridade, non se correspondían co modelo de cotas ríxidas. Ó fio do pronunciamento Kalanke -que provocou un sennero de comentarios-, alg autor eminente, puido afirmar que se ben as oportunidades para homes e mulleres poden ser iguais, sen embargo o que son diferentes son os resultados e se estos permacen intocables para as medidas de acci positiva, a s eficacia será máis ben escasa. Velaquí un paso que non pode obviarse: a igualdade entre os sexos, á hora de enfrontarse mercado laboral pasa non spola igualdade de oportunidades para obter un emprego, sen tamén, por ter probabilidades de acadalo e, no caso de que se desenvolva un traballo, probabilidade certa de promoci no mesmo. Por iso e volvendo a unha reflexi anterior, pode afirmarse -en palabras dun gran estudioso do tema-que non existe igualdade de oportunidades se non se consegue unha igualdade nos resultados. Por todo o antedito e como se anticipou, a Sentencia do T.X.C.E. sobre o “asunto Kalanke” defraudou, xa que con ela se creíu ver unha postura restrictiva do Tribunal alcance das accis positivas en favor da muller á hora de enfrontarse á consecuci dun emprego ou á promoci dentro do mesmo. Non obstante iso, recentemente víu a luz un novo pronunciamento do T.X.C.E. que reabre a esperanza. Vexamos os feitos. En efecto, unha Sentencia do T.X.C.E. dictada con data 11 de novembro de 1997, no “asunto Marschall”, e na que enxuízou se unha normativa nacional se axustaba art. 2.4 da Directiva 76/207/CEE, vai a supor un xiro, ou matizaci, á doutrina sentada no “asunto Kalanke”. A cuesti debatida foi a seguinte. O Sr. Marschall traballaba para o Land Nordrhein-Westfalen como profesor titular e en febreiro de 1994 presentou a s candidatura para a promoci a un posto do centro escolar da cidade de Schwerte. A autoridade competente comunicoulle a s intenci de nomear a unha muller para dito posto, xa que, segundo unha norma do Estatuto de Funcionarios do Land “cando no sector do organismo competente no que se deba produci-la promoci, haxa menos mulleres que homes no nivel do correspondente posto da carreira, concederáse preferencia na promoci ás mulleres, a igualdade de aptitude, competencia e prestacis profesionais, salvo que concorran na persoa dun candidato motivos que inclinen a balanza o seu favor”. O Sr. Marschall recurriu ante o Tribunal administrativo de Gelsenkirchen (Alemania) e o Tribunal solicitou T.X.C.E. que interpretara a Directiva e, en concreto, se a medida de discriminaci de carácter positivo que se acaba de reflectir, era compatible cos apartados 1º e 4º art. 2 da Directiva 76/207/CEE. Resulta de todo punto oportuno significar que os Gobernos dos países ndicos manifestaron que a norma nacional controvertida favorecía o acceso das mulleres a postos de responsabilidade e contribuia a reequiliba-los mercados de traballo, que, no seu estado actual, seguen estando compartimentados en funci do sexo, concentrando o traballo feminino nos postos inferiores da xerarquía profesional. Segundo o goberno finlandés, a experiencia demostra que as accis que se limitan a intervir na orientaci e a formaci profesionais das mulleres, ou no reparto de responsabilidades profesionais e familiares, non bastan para por fin a esa compartimentaci. A s vez a sentencia -seguindo os argumentos do Land e de varios gobernos-indica que, incluso no caso de igual capacitaci, existe a tendencia a promover preferiblemente candidatos masculinos, en prexuízo das candidatas femininas, debido, particularmente, a determinados prexuízos e ideas esterotipadas sobre o papel e as capacidades da muller na vida activa, e temor, por exemplo, a que as mulleres interrompan máis frecuentemente a s carreira, a que debido ás tarefas do fogar e familiares, organicen a s xornada laboral de forma menos flexible ou a que se ausenten máis a míudo debido a embarazos, partos e periodos de lactancia. Neste tesitura e depois do exame do tema debatido, o T.X.C.E. vai considerar que a disposici da lei dos Funcionarios do Land atase incluida dentro da excepci que sup o apartado 4º art. 2 da Directiva. Para chegar a esta conclusi, e no que sup unha modificaci da doutrina declarada no “asunto Kalanke”, o Tribunal baseouse en que a norma cuestionada -a diferencia da normativa examinada na sentencia de 17 de outubro de 1995­contén unha “cláusula de apertura” mercede á cal as mulleres non gozan dunha automática e incondicionada preferencia (resultado da discriminaci positiva) na promoci xa que se concurren na persoa dun candidato masculino motivos que inclinen a balanza o seu favor o posto controvertido recaera nel. A xuízo do T.X.C.E. a disposici debatida da lei dos Funcionarios do Land conter esa cláusula de apertura, -poderíase dicir cláusula de salvagarda do principio de igualdade de oportunidades-, non rebasa os contornos e límites do apartado 4º do art. 2 da Directiva se, en cada caso particular, garantiza candidatos masculinos con igual capacitaci que as femininas, que as candidaturas serán valoradas obxectivamente tendo en conta tolos criterios relativos ás persoas de ámbolos sexos e ignore a preferencia concedida ás mulleres cando un ou varios deses criterios fagan que a balanza se incline a favor do candidato masculino. Velaí pois o matiz diferenciador coa normativa aplicable no asunto Kalanke e que motivou a Sentencia do T.X.C.E. amplamente criticada. De todo iso dedese -segundo Tribunal- que poda estar incluida no ámbito de aplicaci do art. 2.4 da Directiva unha norma nacional, conforme a cal, en caso de promoci, as mulleres que presenten igual capacitaci que os homes ten dereito, sen prexuízo da cláusula de apertura, a un trato preferente nos sectores en que estén infrarrepresentadas, posto que tal norma pode contribuir a servir de contrapeso efectos perxudiciais para as mulleres derivados das actitudes e comportamentos que se rexistran na sociedade (e que fixemos menci con anterioridade), e a reduci-las desigualdades de feito que poideran existir na realidade da vida social. Non cabe dida que a sentencia sobre o “asunto Marschall”, reconduce os seus xustos térmos a doutrina xurisprudencial do T.X.C.E. sobre a discriminaci positiva e supor unha matizaci da recaida no “asunto Kalanke” recupera para o dereito antidiscriminatorio comunitario unha preferencia da muller con base legal cando a igualdade de preparaci profesional concurra cun home para acceder a un emprego ou para promocionarse no mesmo, aínda que esa preferencia nunca terá carácter absoluto porque mediante unha cláusula de apertura pode ser o var o que incline a balanza o seu favor atendendo a criterios relativos a s persoa. 3.3.4. A proscripci da discriminaci indirecta. Fronte á discriminaci directa, proscrita polos ordenamentos xurídicos dos países democráticos de corte occidental consistente en utiliza-lo sexo como criterio de diferenciaci nas relacis laborais, tamén está prohibida a denominada discriminaci indirecta ou oculta que é máis sutil. Como ocorrera coas accis positivas o s orixe é norteamericano, o denominado impacto desigual que con posterioridade foi asumido polo dereito comunitario e os ordenamentos dos Estados democráticos como o noso. Foi a Sentencia do Tribunal Supremo americano “Caso Griggs V. Duke Power Co.”, 1971, a que mellor resumiu a doutrina da discriminaci indirecta (“disparate impact”) que consiste en considerar como discriminatorias aquelas conductas ou actos, que aplicando aparentemente criterios neutros, producen, sen embargo, efectos perxudiciais na práctica a persoas integradas en certos colectivos, polo que aquí e agora interesa, colectivo feminino. A indicada Sentencia -que non contemplou un asunto no que estaban presentes as mulleres-considerou como discriminaci indirecta, ou se se quere mellor, que producía un impacto desigual, a medida que esixía para o acceso a un traballo ter concluido a ensinanza secundaria, cando iso non era necesario para desempelo, xa que perxudicaba cidadáns de raza negra, porque practicamente lles impedía o paso á contrataci, tendo en conta que os ditos cidadáns tin moitas dificultades para iniciar e finaliza-la ensinanza en xeral e, dentro dos correspondentes niveis, a secundaria de modo particular. Gran importancia, neste mesmo orde de cousas, tivo a Sentencia do Tribunal Supremo americano “Caso Wards Cove Paxking V. Antonio” de 1989 que aínda que referida a un suposto de discriminaci racial no acceso emprego, aplicouse tamén á discriminaci por raz de sexo. Aínda que o Tribunal non considerou a existencia de impacto desigual sentou as bases para a s auténtica conceptuaci. Tratábase de enxuizar se había unha práctica discriminatoria por parte dunha empresa que contrataba máis minorías doutras razas que non eran brancos, para os traballos peor remunerados. A partir deste pronunciamento quedou configurado todo un sistema para aprecia-lo impacto desigual e que, en síntese, ía ter en conta a estructura da poboaci e da contrataci que se leva a cabo nun momento determinado e a composici do cadro de persoal da empresa. A teoría do impacto desigual contemplouse polos Tribunais norteamericanos nos casos de acceso emprego, promoci, retribucis e demais condicis de traballo de mulleres e minorías, ata o punto que se instrumentou un procedemento moi minucioso para constata-la existencia de discriminaci indirecta baseado na utilizaci de datos estatísticos comparativos da man de obra feminina dispoble na área da empresa de que se trate, e a proporci de mulleres contratadas que forman parte do cadro de persoal. Máis alá de certos desfases, os Tribunais aprecia-la existencia de impacto desigual no colectivo feminino van a leva-la cabo a inversi da carga da proba: o empresario terá que demostrar que non contratou a maior nero de mulleres ben por necesidades do negocio, ben porque non poderían executa-lo traballo correctamente ou ben porque a decisi de non contratar a máis mulleres obedece bo desenvolvemento do traballo. Este corpus xurisprudencial norteamericano, así como a utilizaci nestes supostos da inversi da carga da proba propiciou que moitos empresarios, en evitaci de que se poidera apreciar na s empresa a existencia de impacto adverso, se ten autolimitado e, por conseguinte, ten aplicado cotas na contrataci de mulleres. Non obstante, nos timos tempos, a inversi da carga da proba non está sendo aceptada na s integridade polos Tribunais producíndose un retroceso nese sentido. No dereito comunitario a Directiva 76/207/CEE, de 9 de febreiro, veda as discriminacis indirectas, e o propio Tribunal de Xustiza das Comunidades Europeas deixou moi claro desde hai tempo que a prohibici de discriminaci que establecen o Tratado e o dereito comunitario derivado incl as discriminacis encubertas, camufladas ou de carácter indirecto, considerando que son contrarias dereito comunitario europeo aquelas disposicis, prácticas ou criterios aparentemente neutros, que perxudican desproporcionadamente membros dun sexo (no caso que nos ocupa as mulleres), e que non se xustifican obxectivamente ou por unha raz ou condici necesaria relacionada coa persoa en cuesti (así Sentencias do T.X.C.E. de 13 de maio de 1986 “Asunto BILKA” e de 7 de febreiro de 1991 “Asunto NINZ”). A Xurisprudencia do T.X.C.E. longo do tempo foi configurando a delimitaci da discriminaci indirecta, ou simulada con relaci sexo e fíxoo a partir da análise da contrataci a tempo parcial que é unha modalidade que se residencia principalmente no colectivo feminino porque -entre outras razs- lle permite compaxina-lo traballo fa do fogar coas obrigacis familiares e domésticas. Así a Sentencia do T.X.C.E. de 31 de marzo de 1981, “Asunto Jenkins” considerou que se estaba en presencia dunha discriminaci indirecta ou oculta no suposto dunha inferior retribuci da hora traballada en contratos a tempo parcial que en contratos a tempo completo e iso porque tal circunstancia repercutía desfavorablemente (ti impacto adverso puidérase dicir) no conxunto de traballadores a tempo parcial integrado maioritariamente por persoas do sexo feminino. Hai que reser, tal como se deduce da doutrina do T.X.C.E., que a discriminaci indirecta -a diferencia da directa que choca frontalmente co art. 119 do Tratado da Uni Europea- non require da intencionalidade ou propito voluntario de inferir unha desigualdade de trato con base no sexo, polo que admite que o empresario xustifique razonadamente a aplicaci do acto, práctica ou conducta. O propio T.X.C.E. considerou, nalgs supostos, que existían fundamentos obxectivos para xustificar disposicis ou prácticas de efectos favorables para os homes e, por contra, desventaxosos para a muller. Así, con base na liberdade dos Estados membros para configura-lo sistema de prestacis asistenciais -condicis para o seu disfrute-a Sentencia do T.X.C.E. de 11 de xu de 1987, “Asunto Teuling” atopou xustificada unha lexislaci que concedía beneficios traballadores con cargas familiares, cando, en realidade, o que nela se establecía repercutía negativamente nas mulleres traballadoras -efecto desigualatorio-por canto que, cotizando igual, esporadicamente elas soas contan con familiares a cargo ou polo menos con bastante menos frecuencia c homes. A Lei italiana 125/1991 de forma moi nítida define a discriminaci indirecta como “un tratamento perxudicial consecuente á adopci de criterios que perxudiquen en modo proporcionalmente maior traballadores dun ou outro sexo e sexan requisitos non esenciais para o desenvolvemento da actividade laboral” (art. 4). Puidérase concluir dicindo que o impacto desproporcionalmente desfavorable dunha esixencia ou requisito para un determinado sexo -na presente análise, o sexo feminino-é o que permite considerar discriminatorio ese requisito aparentemente neutro. Polo tanto, cara á consecuci no futuro da igualdade real de oportunidades, da igualdade efectiva entre ámbolos dous sexos e da nivelaci das condicis de traballo entre homes e mulleres, a tutela antidiscriminatoria terá que cprender, non sa correcci das discriminacis directas ou abertas, sen tamén as indirectas ou ocultas, xa que ámbalas ds están vedadas constitucionalmente. O concepto un tanto complexo e noveidoso de discriminaci indirecta foi analizado e asumido polo Tribunal Constitucional quen se encarou con esa cuesti na S.T.C. 145/1991, de 1 de xullo, con ocasi dun suposto de discriminaci na retribuci salarial por raz de sexo baixo a aparente cobertura dunha distinta categoría profesional (“Asunto diferencia retributiva entre limpadoras e pes no Hospital Provincial de Madrid”). No indicado pronunciamento, fundamento xurídico 2, o Alto Tribunal deixou dito o seguinte: “A prohibici constitucional de discriminaci por características personais e en particular polo sexo, como signo de pertenza da muller a un grupo social determinado obxecto historicamente de infravaloraci social, econica e xurídica, conéctase tamén coa noci substancial de igualdade. Iso permite ampliar e enriquece-la propia noci de discriminaci, para incluir non sa noci de discriminaci directa, ou sexa, un tratamento diferenciado perxudicial en raz do sexo onde o sexo sexa obxecto de consideraci directa, sen tamén a noci de discriminaci indirecta que incl os tratamentos formalmente non discriminatorios dos que derivan, polas diferencias fácticas que ten lugar entre traballadores de diverso sexo, consecuencias desiguais perxudiciais polo impacto diferenciado e desfavorable que tratamentos formalmente iguais ou tratamentos razonablemente desiguais ten sobre os traballadores dun e doutro sexo a causa da diferencia de sexo”. O Tribunal Constitucional con esta importante Sentencia incorpora e segue o acervo do dereito comunitario referente á discriminaci indirecta e no caso arriba citado entendeu que se estaba ante unha verdadeira discriminaci da muller limpadora no mencionado centro hospitalario con respecto vars pes, xa que realizando traballos idénticos, percibían salarios diferentes porque estaban encadrados en distintas categorías profesionais. Precisamente o Tribunal Constitucional sinalará nese caso que “a diferencia por sexo de categorías profesionais entre os que realizan un mesmo traballo non se pode considerar como a xustificaci, sen antes ben, como a orixe ou instrumento mesmo a través do cal se formaliza esa discriminaci vedada”. Con posterioridade o Alto Tribunal tivo ocasi de volver a entrar no espiso tema da discriminaci oculta e o fixo cando enxuiciou diferencias entre homes e mulleres e diversas asignacis de categorías profesionais entre ámbolos dous sexos tendo como criterio a maior penosidade do traballo ou o maior esforzo físico que require, polo que se residenciaban no var as retribucis superiores. En efecto, a S.T.C. 58/1994, de 28 de febreiro que analizou as diferencias retributivas entre categorías profesionais masculinas e femininas no fundamento xurídico 4, pronunciábase da seguinte forma: “Ha de se examinar se na avaliaci dos traballos encomendados ás diversas categorías se produciu unha diferenciaci con repercusi no salario en perxuízo dun determinado sexo, neste caso das mulleres, pertencentes maioritariamente á categoría salarialmente infravalorada...” e, continuando co razonamento engadía, a) “nos supostos en que existan categorías predominantemente ocupadas por traballadores dun ou outro sexo, desigualmente retribuídas, e non exista transparencia dos criterios retributivos correspdelle plenamente empregador a carga de por de manifesto os citados criterios, para excluir calquera sospeita de que o sexo pe se-lo factor determinante da dita diferencia (Sentencia do T.X.C.E., de 27 de outubro de 1993, “Caso Enderby”). b) Para entender cumprida a esixencia a que se acaba de facer referencia non basta con por de manifesto a desigualdade das tarefas realizadas. O parámetro de igualdade neste punto non é a identidade de tarefas, sen a igualdade de valor do traballo... c) Na valoraci do traballo, ademais, garantizarase e esixirase, polo tanto, que os propios criterios de avaliaci do traballo non sexan, por sí mesmos, discriminatorios... .Todo iso porque a prohibici de discriminaci por sexo en materia salarial tamén se ignora cando se produce unha hipervaloraci de traballos nos que sforon tomados en consideracis para os efectos salariais rasgos inherentes a un dos sexos, en detrimento do outro (S.T.C. 145/1991; Directiva C.E. 75/117, art. 1, parágrafo 2)”. Pois ben, o Alto Tribunal considerou discriminatorio o argumento do empresario en cuesti que aplicou o criterio de esforzo físico como ico relevante para motiva-la diferencia salarial que estaba en entredito e, en tal sentido, manifestouse coas seguintes palabras no fundamento xurídico 6 da precitada Sentencia: “As alegacis do empregador centráronse na diversidade de tarefas, destacando o maior esforzo requirido para desenvolve-las encomendadas traballadores vars. O esforzo físico, en canto rasgo da actividade humana que se pode proxectar sobre unha determinada tarefa, pode ser tomada en consideraci, pero a s clara falta de neutralidade, polo diverso impacto que produce en ámbolos dous sexos, require dos ganos xudiciais un especial rigor estima-las alegacis e probas nese sentido por parte de quen pretenda defende-la s virtualidade para xustificar unha diferencia retributiva. En virtude dese rigor, ssería posible a admisi de criterios desa natureza se se acreditase de forma indubitada que o esforzo físico constit un elemento determinante absoluto da aptitude para o desenvolvemento da tarefa, ou ben que se trate dun elemento esencial desta, sendo preciso, aínda nestes casos, que se combine con outros rasgos tipificadores neutros desde o punto de vista que interesa considerar. Fa dos supostos citados, a prohibici de discriminaci excl o recurso a criterios de avalizaci sexualmente caracterizados, impondose o uso de criterios neutros, baseados en atributos igualmente predicables de ámbolos xéneros, sen o que a s utilizaci real e efectiva a avaliaci de tarefas será ilexítima por obstaculia-lo logro da igualdade de trato na materia salarial (art. 14 e 35.2 C.E.)”. Neste mesmo orde de cousas a Sentencia do Tribunal Constitucional 147/1995, de 16 de outubro, no fundamento xurídico 2 estableceu que, “Non poden ser considerados neutros aqueles factores ou cualidades predominantemente posuídos polo xénero masculino, agás que pola natureza do traballo se requiran os ditos factores e o dito traballo te un valor específico diferenciado. En principio, polo tanto, non cabe adoptar, como criterio dominante de valoraci para os efectos de anudar unha superior retribuci, o esforzo físico que se corresponde cos rasgos medios do traballo do var, descocendo outras características máis coms en canto impacto nos dous sexos”. E, con maior énfase, a Sentencia do Tribunal Constitucional 198/1996, de 3 de decembro, no fundamento xurídico 2 abondou neste extremo cando se pronunciou nos seguintes termos: “... este Tribunal reaccionou enerxicamente contra o estereotipo da maior debilidade ou inferioridade física da muller respecto do var, pois tratase dunha percepci defectuosa, errea e anacrica, que responde máis a un prexuízo infundado que a diferencias reais naturais ou biolicas e conleva unha divisi sexista do traballo (SS.T.C. 216/1991, 229/1992 e 286/1994). Polo tanto, a radical exclusi da muller do acceso a aqueles traballos, que obxectivamente esixen para o seu correcto desenvolvemento un elevado esforzo físico, é inaceptable á luz do art. 14 C.E., no que a s prohibici de discriminaci por raz do sexo obriga, polo contrario, a adoptar un criterio neutro predicable por igual do home e a muller e a valorar individualizantemente a idoneidade de cada candidato para o adecuado cumprimento das funcis propias do posto de traballo. ... O elemento físico, pois, pode ser tomado en consideraci se constit un elemento determinante da aptitude profesional para desemper certas tarefas, aínda que, na medida na que a configuraci do posto de traballo o permita, débese combinar con outros rasgos que en conxunto excln calquera determinaci por raz de sexo (SS.T.C. 58/1994 e 147/1995)”. Como se puido constatar, o Tribunal Constitucional recepcionou a doutrina da discriminaci indirecta do ordenamento comunitario, singularmente do Tribunal de Xustiza das Comunidades Europeas e así o tratamos de reflectir neste longo “excursus”. A xustificaci é obvia. Na actualidade as discriminacis directas, bruscas ou, se se quere, burdas, están en retroceso debido a que existe unha actividade incesante por parte do colectivo feminino, os poderes plicos, entidades e institucis varias, que crearon unha cultura da paridade entre os dous xéneros que se cobrou bos resultados. Pero, sen embargo, na práctica as discriminacis que se presentan hoxe en día son mais sutís, están más agachadas e por iso hai que extrema-las medidas para evita-los seus efectos desfavorables con respecto ás mulleres. De aí que sexa obrigado prestar atenci á denominada discriminaci indirecta porque é aí onde existen os obstáculos máis actualizados para consegui-lo mandato de equiparaci real entre homes e mulleres no ámbito laboral que se deriva dos arts. 9.2, 14 e 35 da C.E. 3.4. O principio de igualdade no dereito laboral espal. O art. 35 da Constituci indica que “tolos espais ten o deber de traballar e o dereito traballo, á libre elecci de profesi ou oficio, á promoci a través do traballo e a unha remuneraci suficiente para satisface-las ss necesidades e as da s familia, sen que en ning caso se poida facer discriminaci por raz de sexo”. O Tribunal Constitucional, nos seus comenzos, e en Sentencia 22/1981, de 2 de xullo, fixo referencia a este dereito esencial nas sociedades dos nosos días cando sinalou que: “O dereito traballo non se esgota na liberdade de traballar, sup tamén o dereito a un posto de traballo, e como tal presenta un dobre aspecto: individual e colectivo, ámbolos recocidos nos arts. 35.1 e 40.1 da nosa Constituci respectivamente. No seu aspecto individual, concrétase no igual dereito de todos a un determinado posto de traballo se se cumpren os requisitos necesarios de capacitaci e no dereito á continuidade ou estabilidade no emprego, é dicir, a non ser despedidos se non existe unha xusta causa. Na s dimensi obxectiva, o dereito traballo implica ademais un mandato poderes plicos para que leven a cabo unha política de pleno emprego, pois noutro caso o exercicio do dereito traballo por unha parte da poboaci leva consigo a negaci dese mesmo dereito para outra parte dela”. Enmarcado nos seus xustos térmos o dereito a traballar, tal como quedou referenciado, hai que facer menci á normativa básica do ordenamento xurídico laboral espal composta polo Real Decreto-Lexislativo 1/1995, de 24 de marzo polo que se aprobou o Texto Refundido da Lei do Estatuto dos Traballadores (en adiante E.T.). En efecto, longo do seu articulado, e en relaci co tema que está merecendo esta reflexi, sucédense diversos preceptos proscribindo a discriminaci por raz de sexo. Asi podemos cita-los seguintes: -Art. 4.2.c) que contempla como dereito básico de todo traballador o “non ser discriminado para o emprego, ou unha vez empregados, por razs de sexo...” -Art. 16.2 que preve-lo funcionamento de axencias privadas de colocaci sen fins lucrativos lles esixe que “deben garantir, no seu ámbito de actuaci, o principio de igualdade no acceso emprego, non podendo establecer discriminaci ningunha baseada en motivos de ... sexo ...” -Art. 17.1 no que se indica que se entenderán nulos e sen efectos os preceptos regulamentarios, as cláusulas dos convenios colectivos, os pactos individuais e as decisis unilaterais do empresario ... que conten discriminacis favorables ou adversas no emprego asi como na materia de retribucis, xornada e demáis condicis de traballo por circunstancias de sexo ... (todo iso sen merma de que se consideren constitucionais as medidas de acci positiva en favor do colectivo en situaci de desvantaxe). -Art. 22.4 que determina que os criterios de definici das categorías e grupos profesionais acomodaránse a regras coms para os traballadores dun e outro sexo” (late aquí a preocupaci do lexislador polo feito que se discrimine indirectamente á muller establecendo no sistema de clasificaci profesional requisitos que “feminicen” ou “masculinicen” determinadas ocupacis en prexuízo da muller e por iso o lexislador incorporou a previsi citada que se contén na Directiva 75/117 CEE, de 10 de febreiro). -Art. 24.2 que referencia o feito de que os criterios de ascenso na empresa acomodaranse as regras coms para os traballadores dun e doutro sexo. -Art. 28 que establece que o empresario está obrigado a pagar pola prestaci dun traballo de igual valor o mesmo salario, tanto por salario base coma polos complementos salariais, sen discriminaci ningunha por raz de sexo”. Como sinalou unanimemente a doutrina científica, este precepto pos unha “clara intenci pro muliere” xa que xorde para por fin a situacis de trato desvantaxoso para a muller. Por outro lado, o citado artigo, falar de “traballo de igual valor” asume o criterio mantido polo art. 4.3 da Carta Social Europea de 1961, art. 2.1 do Convenio n. 100 da OIT, a Directiva 75/177/CEE, e o art. 11.1.1) da Convenci de 1979, mercede que a igualdade retributiva débese dar non scando o traballo sexa igual sen cando pos similar valor. Polo tanto e de todo o dito, existe no noso dereito laboral, un principio xeral de non discriminaci por raz de sexo que ten un primeiro componte: a desaparici de toda prohibici de traballo para a muller e por iso a obsolescencia de preceptos tales como o art. 10.3 da antiga lei de Relacis Laborais cando establecía que por parte do Goberno “poderán ser excluidos para a muller os traballos especialmente perigosos, insalubres ou penosos para a s natureza...” 3.4.1. A evoluci da normativa laboral referida á muller: do proteccionismo á igualdade. Desde un primeiro momento xurdíu unha normativa laboral de amplo contido protector da muller, que se observa nos primeiros pasos dados pola OIT. Nela subxace unha concepci da muller como nai -real ou futura-que motiva o nacemento dunha lexislaci que tende a protexer a s sae física, xa que no entorno da época había que salvagarda-la integridade física e moral da muller que era considerada peza esencial da unidade familiar e responsable principal das cargas domésticas e familiares. Así os Convenios da OIT ns. 3 e 4 de 1919, sobre protecci da maternidade e o traballo nocturno marcan esa etapa, á que nos referimos comezo deste traballo. No mesmo sentido e obedecendo mesmo plantexamento, están os seguintes Convenios da OIT: o n. 45, de 1935, sobre o traballo subterráneo, e que no seu art. 2 establécese que nesa clase de traballos subterráneos non podería ser empregada ningunha persoa de sexo feminino fose cal fose a s idade; o n. 89 de 1938, sobre prohibici do traballo nocturno das mulleres (revisado) e o n. 103 de 1952, relativo á protecci da maternidade que chama a atenci pola s minuciosidade. Estes Convenios iniciais, pois, froito duns valores imperantes na sociedade da época, traslucen un papel da muller, hoxe en día superado, e que merecían unha especial protecci. Esta tendencia cambia na OIT co Convenio n. 156 de 1981, sobre igualdade de oportunidades e de trato entre traballadoras e traballadores: traballadores con responsabilidades familiares. No noso país a tica é a mesma. Coincidindo coas primeiras manifestacis do Dereito de Traballo, xorde tamén, seu abeiro, unha lexislaci protectora da muller. Sen ánimo exhaustivo e aínda perto do ano 2000, podemos recordar como na lei de Contrato de Traballo de 1944 se recollía o dereito da muller a dispor dun asento reservado para ela. Así mesmo o Decreto de 26 de xullo de 1957 regulou toda unha serie de traballos prohibidos á muller e que hai que considerar contrario á Constituci por inconstitucionalidade sobrevida, tal como se encargou de sinalar a S.T.C. 229/1992. Esta inicial lexislaci, ademais de ter un fin protector da muller servía tamén a outros fins. Con ela perpetuábase unha divisi social do traballo e ubicaba á muller no punto capital da familia e das responsabilidades domésticas, á vez que se desincentivaba a s contrataci polos empresarios. A evoluci non se fixo esperar. A lexislaci protectora da muller no traballo deu paso a unha nova lexislaci protectora dun dato biolico afectante á muller: o embarazo e, consecuentemente, a maternidade. De aí que se convise no feito de que o principio de igualdade de trato non se op ás disposicis relativas á protecci da muller por raz da maternidade. As Directivas 76/207, 79/7 e 86/378 refírense á licitude das normas protectoras da maternidade e tamén a 92/85, de 19 de outubro, dictada como consecuencia do art. 19 da Carta comunitaria dos dereitos sociais fundamentais dos traballadores, e no que o seu propito é promove-la mellora da seguridade e a sae no traballo das traballadoras embarazadas, que deran a luz ou en periodo de lactancia. Neste mesmo orde de cousas, o propio Tribunal Constitucional referíuse, en máis dunha ocasi, a esta cuesti. En efecto, na S.T.C. 229/1992, de 14 de decembro, fundamento xurídico 4 resaltou que “mandato de non discriminaci por raz de sexo do art. 14 da CE, consecuente principio de igualdade de dereito entre homes e mulleres, esixe desde logo eliminar aquelas normas xurídicas que (coa salvidade do embarazo e a maternidade) aínda que historicamente responderan a unha finalidade de protecci da muller como suxeito fisioloxicamente máis débil, sup refrendar ou reforzar unha divisi sexista de traballos e funcis mediante a imposici ás mulleres de límites aparentemente ventaxosos pero que lle supon unha traba para o seu acceso mercado de traballo. En moitos casos esta lexislaci orixinariamente protectora responde a prexuízos, a opinis preconcebidas que xogan un papel importante na formaci e mantemento de discriminacis...” Esta evoluci da normativa laboral sobre á muller -do proteccionismo xeral a un proteccionismo limitado ás situacis de embarazo e maternidade- para consegui-la igualdade co home, foi propiciada desde a propia Convenci de 1979 referente á eliminaci de talas formas de discriminaci e así no seu art. 11.3 determinouse que “a lexislaci protectora relacionada coas cuestis comprendidas neste artigo (as referidas á eliminaci da discriminaci contra a muller) será examinada periodicamente á luz dos cocementos científicos e tecnolicos e será revisada, derrogada ou ampliada segundo corresponda”. En similares térmos pronunciouse a Directiva 76/207/CEE de 9 de febreiro. Pese afirmar que a li lexislativa que prevalece hoxe nos países democráticos occidentais, incluido claro está o noso, é a que transcorre por unha lexislaci laboral parificadora entre ámbolos dous xéneros concedendo soamente ds excepcis a prol da muller: o embarazo e a maternidade, por un lado, e as medidas de discriminaci positiva polo outro. Para comprender certeiramente o que se dixo, non resulta baladí traer a colaci unha doutrina elaborada polo Tribunal Constitucional referida a esta cuesti. Na S.T.C. 128/1987, de 16 de xullo, discutíase se era discriminatoria unha norma que establecía un plus laboral de gardería concedido ás traballadoras con independencia do seu estado civil e traballadores soamente no suposto de que foran viuvos, e fio do razonamento da sentencia, por parte do Tribunal Constitucional, fundamento xurídico 6, díxose: “A situaci de discriminaci na que se atopa a muller na sociedade traduciuse en numerosas medidas no orde laboral, que trataron de realizar un labor de finalidade protectora pero neste eido terá que se levar a cabo forzosamente unha distinci. Un conxunto, posiblemente o máis amplo, de medidas adoptáronse desde unha prespectiva que reflicte os mesmos valores sociais que mantiveron á muller nunha posici de relegaci no mundo laboral. Partindo de presupostos de inferioridade física, ou dunha maior vocaci (ou obrigaci) cara as tarefas familiares, diversas disposicis viron establecer diferencias de trato entre homes e mulleres no ámbito laboral, que aínda que aparentemente resultan de índole protectora, perpetn e reproducen na práctica, a posici de inferioridade social da poboaci feminina. Este Tribunal tivo ocasi xa de se pronunciar sobre a ilexitimidade constitucional de tales diferencias (así SSTC 81/1982, de 21 de decembro e 7/1983 de 14 de febreiro, como iniciadoras dunha li xurisprudencial continuada) cando non aparecen fundadas máis que no sexo dos afectados. A protecci da muller por si soa, afirmou o Tribunal (S.T.C. 81/1982 fundamento xurídico 1) non é raz de abondo para xustifica-la diferenciaci nin é suficiente tampouco que o suxeito beneficiario da protecci sexa a muller, en canto tal muller, pois iso, en tais térmos, é evidentemente contrario art. 14. CE...” Con maior énfase, a S.T.C. 229/1992, de 14 de decembro, que analizou a prohibici do traballo feminino no interior das minas, no fundamento xurídico 3 deixou dito o seguinte: “A existencia de traballos prohibidos para a muller é unha resposta histica á sobreexplotaci da man de obra feminina. Iso explica que, desde os seus inicios, a lexislaci laboral establecese medidas de protecci da muller, entre as que se incluían a prohibici de determinados traballos, e dentro de eles, o traballo no interior das minas. Estas medidas nacionais de protecci trátanse de xeneralizar no seo da Organizaci Internacional do Traballo, a través do Convenio 45 de 1935, que é recollido máis tarde no art. 8.4.b) da Carta Social Europea de 1961. Non obstante, teráse en conta que a evoluci social que desde o momento no que aquelas normas se xestaron tivo a politica antidiscriminatoria, chegou a examinar con particular reserva un tipo de medidas protectoras que parten de prexuízos infundados, que responde a unha divisi sexista do traballo ou que pola evoluci social e productiva e a mellora das condicis de salubridade e seguridade do traballo nas minas, deixou de ter raz de ser. Aínda que son constitucionalmente lexítimas as diferencias nas condicis de acceso emprego e nas condicis de traballo baseadas no orde biolico natural para as que o sexo non poida ser irrelevante, para que esa diferencia biolica poida xustifica-la disparidade de trato é necesario calibrar axeitadamente as razs da tutela, tendo en conta moi en particular se a protecci pode ser actual ou potencialmente lesiva tamén dos dereitos e dos intereses da muller. Desde logo, non son contrarias á Constituci aquelas disposicis que tenden á tutela da muller traballadora en relaci co embarazo ou a maternidade, que se refire o art. 2.3 da Directiva 76/207CEE, e que son os factores que principalmente permiten introducir distincis de trato para a protecci da muller. Nesta li insistiu a xurisprudencia do Tribunal de Xustiza das Comunidades “Sentencias de 12 de xullo de 1984 (Hofmann) e 15 de maio de 1986 (Johnston)”, que xustificou medidas favorables á muller nestes casos para asegurar, dun lado, a protecci da condici biolica da muller no curso do seu embarazo e puerperio, e doutro, as relacis particulares entre a muller e o recén nacido. Noutros casos, a protecci da muller e da s sae en funci do seu sexo débese examinar con suma cautela e incluso con desconfianza, polas repercusis negativas que directa ou indirectamente poden ter na consecuci da efectiva igualdade entre homes e mulleres. A este respecto non é ocioso recorda-la Convenci sobre eliminaci de talas formas de discriminaci contra a muller de 1979, ratificada mediante instrumento de 16 de decembro de 1983 (BOE 21 de marzo de 1984) que no seu art. 11.3 establece que a lexislaci protectora relacionada coas cuestis de emprego ­será examinada periodicamente á luz dos cocementos científicos e tecnolicos e será revisada, derrogada ou ampliada, segundo lle corresponda-. Por outro lado, a Directiva 76/207 CEE, no seu art. 3.2c) ordea Estados revisa-las disposicis legais, regulamentarias e administrativas contrarias principio de igualdade de trato -cando o desexo de protecci que as inspirou nun principio non te xa raz de ser-. Nesta li, destacaráse a recente revisi da prohibici de traballo nocturno da muller, na cal o seu mantemento o Tribunal de Xustiza das Comunidades estimou que non pode atopar xustificacin na preocupaci protectora que a inspirou na s orixe, por non existir unha raz de necesidade que xustifique, agás nos casos de embarazo ou maternidade, que os inconvenientes que produce o traballo nocturno sexan distintos no caso dos vars ou no caso das mulleres “Sentencia de 25 de xullo de 1991 (asunto Stoeckel)”; de modo que, en cumprimento do art. 5 da Directiva 76/207 os Estados membros non poden prohibir licitamente o traballo nocturno das mullleres se non o fan mesmo tempo para os homes.” Por timo, e para pechar este apartado, é conveniente reproduci-los térmos nos que se pronunciou Tribunal Constitucional examinar se se axustaba á Constituci o art. 56 da Ordeanza Laboral de Seguros de 1970 que establecía que o persoal feminino que contraese matrimonio, podía rescindi-lo contrato e, a cambio, percibir unha indemnizaci. Con ocasi de que a unha muller, polo Xuzgado e Tribunal do Social correspondente se lle denegou a dita prestaci por considerar que era discriminatoria, e de que o caso chegara en vía de recurso de amparo perante aquel Tribunal, a STC 317/1994, de 28 de novembro, fundamento xurídico 2, declarou o seguinte: “A necesidade de valorar teleoloxicamente as normas protectoras, ou aparentemente protectoras, da muller como traballadora, xa foi posta de manifesto pola doutrina deste Tribunal (STC 128/1987, fundamento xurídico 6º) e dedese explicitamente de normas internacionais, particularmente orientadas a perfila-lo alcance da prohibici de discriminaci por sexo. Deste xeito, polo seu carácter intrinsicamente discriminatorio, imponse Estados por eles vinculados -a tolos ganos do Estado- a necesidade de prestar unha particular atenci á fundamentaci das medidas tutelares da muller, cando, sendo contrarias principio de igualdade de trato, o desexo de protecci que as inspirou nun principio non te xa raz de ser (Dir. CEE 76/207, de 9 de febreiro, arts. 3.2 C e 5.2 C). Esta premisa require, pois, para valora-la lexitimidade da medida unha dobre constataci: a) Que a medida en cuesti non sexa contraria principio de igualdade de trato é dicir, e utilizando a terminoloxía dun tratado internacional de importancia básica na materia, o Convenio 111 da OIT, que (non) te por efecto anular ou altera-la igualdade de oportunidades ou de trato no emprego e a ocupaci-(art. 1.1.a) dos colectivos discriminados. b) Que non perdera a s raz de ser. É dicir, que non tenda a perpetuar patrs ou estereotipos culturais xa superados, e que non sexan admisibles en canto, a través deste instrumento, consolidan a situaci discriminatoria contra a que se reacciona. Nesta li, o Convenio sobre eliminaci de talas formas de discriminaci contra a muller, de 18 de decembro de 1979 (-Boletín Oficial do Estado- 21 de marzo de 1984)), reitera a necesidade de que os Estados asinantes adopten as medidas necesarias para -modifica-los patrs socio-culturais de conducta de homes e mulleres, con miras a acada-la eliminaci dos prexuízos e as prácticas consuetudinarias e de calqueroutra índole que estean baseadas ... en funcis estereotipadas de homes e mulleres-(art. 5.a). Así mesmo e en idéntico sentido, este Tribunal considerou discriminatorias as normas protectoras que perpetn e reproducen, na práctica, a posici de inferioridade social da poboaci feminina, partindo de presupostos como a inferioridade física, ou, polo que agora interesa, dunha maior vocaci (ou obrigaci) cara as tarefas familiare- de parte da muller (STC 128/1987, fundamento xurídico 6º). Unha forma de tutela, pois, que se imp con carácter xeral fronte a toda manifestaci do feneno. A anterior afirmaci resulta, neste caso, dunha importancia singular. Precisamente porque a discriminaci que se manifesta a través deste tipo de medidas é un feneno social, como tal feneno social debe ser valorado (STC 269/1994), sen perxuízo de que, nas ss manifestacis concretas, a propia víctima poida estar de acordo, ou aínda desexar a s aplicaci, porque o consentemento do suxeito discriminado non acada a sana-la natureza intrinsicamente inconstitucional do tratamento que lle será aplicado.” Máis adiante, a propia Sentencia, no fundamento xurídico 2 estableceu que: “Como se desprende dos antecedentes desta resoluci, a pretensi da hoxe actora, no proceso do que trae causa o presente recurso, consistía en que lle fose recocido o seu dereito a percibir unha determinada cantidade de cartos, como contrapartida á rescisi do seu contrato de traballo subseguinte seu matrimonio, tal e como se lle recocía á muller no art. 56 da Ordeanza de Seguros. A norma en cuesti, emanada no período preconstitucional, respondía a unha orientaci normativa moi concreta, que chegou a ter expreso reflexo nas leis fundamentais do réxime anterior: a de liberar á muller casada do traballo, facilitándoselle a volta fogar a través de medidas que desincentivaran a permanencia no emprego cando contraía matrimonio. É claro que unha norma como a que agora se considera ree talas características que se describiron no apartado anterior, como tipificadoras dunha norma aparentemente protectora que será calificada como discriminatoria. En primeiro lugar, produce como resultado a pérda da igualdade de oportunidades e de trato no emprego, pois incentiva a interrupci da carreira profesional da muller, que queda irremediablemente cortada ata que deve cabeza de familia, e potencia a desocupaci feminina, así como a menor integraci da muller no mundo do traballo (STC 128/1987, fundamento xurídico 5º). En segundo lugar, claramente perdeu a s raz de ser nunha sociedade como a actual, e nun ordenamento que propugna como valor superior o da igualdade (art. 1 CE), prohíbe a perpetuaci ou fomento da desigualdade discriminatoria sequera sexa a través de medidas indirectas (art. 14 CE), e eleva o seu propito máximo nivel de tutela, dispensando no noso Dereito dereitos fundamentais. En atenci a todo o anterior, non pode sen chegarse á conclusi de que a norma da Ordenanza Laboral citada quedou derrogada pola Constituci, polo que non se pode basear nela ningunha pretensi da natureza da exercitada pola actora, como con acerto apreciaron os Tribunais de instancia.” Neste contexto debemos facer menci a unha circunstancia que se plasmou nunha primeira doutrina do Tribunal Constitucional. En efecto, froito da normativa protectora da muller, en materia laboral, procedente da etapa preconstitucional, chegouse a falar, logo da Constituci, do var discriminado porque a lexislaci laboral herdada da época anterior recollía diversas vantaxes para a muller froito das conviccis e valores que tin vixencia na sociedade daquela época e que os poderes plicos facían seus. Deste xeito o Tribunal Constitucional enfrontouse a disposicis laborais e de seguridade social anteriores texto constitucional que lles outorgaban ás mulleres facilidades que non se concedían homes e, ante iso, en moitas ocasis o Alto Tribunal efectuou o que se chamou “igualaci por riba”, é dicir, amplia-las medidas ventaxosas tamén vars entender que desapareceran os condicionantes sociais que as cinguían unicamente colectivo feminino. Algs exemplos ilustrarán o que se vén manfiestando. a) STC 81/1982, de 21 de decembro. Cuestionouse nesta sentencia, unha ordeanza que regulaba o traballo dos ATS da Seguridade Social, organizando de forma diferente o horario de traballo nocturno do persoal masculino e do persoal feminino sen que existise diferencia na cualificaci do traballo. Logo de indicar que “a protecci da muller por si soa non é raz suficiente para xustifica-la diferenciaci, nin é suficiente tampouco que o suxeito beneficiado da protecci sexa a muller como tal muller, pois iso, en tales térmos, é evidentemente contrario art. 14 CE”, a sentencia restableceu a igualdade mediante o outorgamento persoal masculino dos beneficios cos que contaba o persoal feminino. b) STC 103/1983, de 22 de novembro. Examinouse a adecuaci á CE do antigo art. 160 da Lei Xeral de Seguridade Social no que se establecía unha diferencia de réxime xurídico entre o dereito á pensi de viuvez das vias e dos vios, pois mentras ás primeiras para disfrutala sse lles esixía como condici, a convivencia habitual co cxuxe causante ou en caso de separaci sentencia firme que a recocese como inocente, no suposto dos segundos, o dereito a obte-la pensi condicionábase ademaís, feito de que se tratase de persoa que momento de falecer a s esposa estivese incapacitado para o traballo e a cargo da falecida. A Sentencia, constatado o trato desigual, equiparou homes coas mulleres nas condicis de acceso á pensi de viuvez. c) STC 207/1987, de 22 de decembro. Enxuizouse aquí, unha disposici dun convenio colectivo que concedía ás auxiliares de voo femininas dunha compaa de aviaci o dereito de retiro anticipado con certa idade, previsi que non se contemplaba para os auxiliares de voo masculinos. A sentencia, logo de recoce-lo dereito dos vars a non ser discriminados, extende, tamén para eles, o dereito que disfrutaban as mulleres. d) STC 3/1993, de 14 de xaneiro. Analizouse a adecuaci á CE do antigo art. 162.2 da Lei Xeral de Seguridade Social que recocía en exclusiva a fillas e irmás (e por tanto, a non atribuci a fillos e irmáns) do dereito percibo das prestacis en favor de familiares. A sentencia extendeu a vantaxe homes e declarou inconstitucional o apartado 2º do citado artigo. Agora ben, pola importancia do tema, cpre reproducir algs dos razonamentos do dito pronunciamento, entre os que se poden cita-los seguintes: “a medida pese calificar como de norma protectora da muller non traballadora (e) descansa na secular discriminaci familiar da muller á que tradicionalmente se ven confiando funcis domésticas, como se gozase dunha natural vocaci ou predisposici cara elas”; “a norma enxuizada contempla á filla e a irmá como membros subordinados na estructura familiar con respecto do pai ou irmán...”; “o precepto legal participa da tendencia imperante na época en que a lei foi promulgada de manter á muller ... ocupada en tarefas do fogar, coa conseguinte creaci dun mecanismo de dereitos compensatorios de protecci social da muller especialmente ligados var...”; “... na configuraci da pensi en favor dos familiares ex art. 162.2 LGSS, a atribuci exclusivamente ás fillas e irmás do referido dereito, non ten por obxecto a reincorporaci efectiva da muller traballo, nin a s emancipaci das tarefas domésticas. Polo contrario, trátase dunha medida meramente compensadora dun estado de necesidade na que predomina a visi paternalista e a funci substitutiva da pensi perdida...”; “é unha prestaci que ... resulta perturbadora para acadar unha igualdade efectiva da muller en relaci co var, en tanto que o privilexio instituído seu favor revélase como unha forma encuberta de discriminaci que se volve contra ela”. Más adiante, e con posterioridade, o Tribunal Constitucional comezou a cuestiona-lo criterio da igualaci por riba (que responderon os casos resedos anteriormente) e simplemente non o aplicou. Este cambio de criterio pese advertir na STC 315/1994, de 28 de novembro, onde se analizaba un precepto do Regulamento de xubilacis e pensi dos empregados dunha Deputaci Foral que concedía un beneficio ás mulleres. Nela, tras pretenderse que a vantaxe acadara vars o Alto Tribunal sentenciou: “preténdese así que o interprete da norma extraia unha soluci negada polo texto para conseguir unha igualaci cara arriba. Esta é, por suposto, unha das posibles solucis ante a desigualdade de trato na norma, suprimindo as restriccis inxustificadas e arbitrarias establecidas polo seu autor coa conseguinte extensi do beneficio discriminados” engadindo que “agora ben, o principio de igualdade non sempre é motor dunha xeralizaci do réxime máis favorable e, moi contrario, pode esixi-la supresi do beneficio se este fora inxustificado e non razonable...” para rematar dicindo que “(o principio de igualdade) non pode ser un medio para adquirir dereitos alleos en virtude do agravio comparativo...” “non resulta posible unha parificaci ou equiparaci na discriminaci mesma...” Con este paso a doutrina da igualdade real ven a substituir á doutrina da igualaci por riba dos primerios momentos. 3.4.2. A protecci contra a discriminaci laboral. A discriminaci por raz de sexo ten un plus de protecci no ordenamento xurídico laboral do noso país, xa que se trata dunha das causas que o art. 14 menciona. A tutela antidiscriminatoria en materia laboral atopa a s plasmaci no Real Decreto-Lexislativo 2/1995, de 7 de abril polo que se aproba o Texto Refundido da Lei de Procedemento Laboral. Como se recordará o art. 17 do Estatuto dos Traballadores senta a regra de que as normas estatais, cláusulas de convenios colectivos, pactos individuais e decisis empresariais que incorren en discriminaci por circunstancias de sexo serán nulas. Pois ben, atendendo á decisi do empresario que provoca a extinci da relaci laboral, como é o despido, o art. 108.2 da Lei de Procedemento Laboral castígao como nulo se tivo como mil algunha das causas de discriminaci previstas na Constituci, e na Lei. Agora ben, no proceso de tutela antidiscriminatoria o que ten gran importancia é o réxime da proba da discriminaci. Tendo en conta a dificultade que pos a traballadora discriminada para demostrar ante os Xulgados e Tribunais do Social tal circunstancia, admitíuse a inversi da carga da proba en virtude da cal, o empresario corre coa obrigaci de demostra-la existencia dun motivo razonable que xustificou a s actuaci. Este principio, nembargantes, non pode ser entendido de modo absoluto e por iso tanto a Xurisprudencia do Tribunal Constitucional, do Tribunal Supremo e as Sentencias de numerosos Tribunais Superiores de Xustiza ven sinalando que para que opere o desprazamento empresario da carga de probar que a s actitude foi axustada a dereito e allea a todo mil discriminatorio, o traballador ten que acredita-la existencia de indicios que xeneran unha razonable sospeita, apariencia ou presunci en favor de que existíu discriminaci (así SSTC 34/1984, de 9 de marzo, 38/1986, de 21 de marzo e 136/1996, de 23 de xullo, Sentencia do Tribunal Superior de Xustiza de Madrid de 4 de xu de 1992 e Sentencia do Tribunal Superior de Xustiza de Andalucía de 2 de febreiro de 1996, entre outras moitas). É dicir, unha vez probados os indícios de discriminaci xenérase a presunci de que ésta existe e, a partir dese momento, recae sobre o demandado (empresario, ente plico, etc.) a carga de destruir tal presunci demostrando que non existíu trato discriminatorio ou que, se houbo trato desigual, obedeceu a motivos obxectivos e razoables. Pois ben, esta doutrina foi acollida pola lei de Procedemento Laboral no seu art. 96 cando disp que “naqueles procesos en que das alegacis da parte actora se deduza a existencia de indicios de discriminaci por raz de sexo corresponderálle demandado a aportaci dunha xustificaci obxectiva e razonable, suficientemente probada, das medidas adoptadas e a s proporcionaldiade”. Neste sentido, tamén procede citar o art. 95.3 da mencionada lei que establece que “cando no proceso se subscitase unha cuesti de discriminaci por raz de sexo, o Xuíz ou Tribunal poderá recaba-lo dictame dos organismos plicos competentes”. Esta disposici -que ata onde se coce foi escasamente aplicada polos tribunais-pode constituir un instrumento valioso para detectar discriminacis indirectas, xa que se poden recabar datos estatísticos que demostren, por exemplo, a porcentaxe de contrataci feminina nunha determinada empresa ou sector e con iso servir de elemento adicional de proba a ter en conta no fallo que adopte o xulgador. Polo contrario o art. 96 da Lei de Procedemento Laboral foi aplicado en numerosos asuntos referidos a discriminaci salarial, discriminaci por embarazo e acoso sexual. No ámbito do dereito comunitario rixe a Directiva 97/80/CEE do Consello de 15 de decembro, relativa á carga da proba nos casos de discriminaci por raz de sexo. Á s vez o artigo 4 da Carta comunitaria dos dereitos sociais fundamentais dos traballadores establece que “os Estados membros adoptarán de acordo cos seus sistemas xudiciais as medidas necesarias para que, cando unha persoa que se considere perxudicada pola non aplicaci, no que a ela se refire, do principio de igualdade de trato presente, ante un gano xurisdiccional ou outro gano competente, feitos que permitan presumi-la existencia de discriminaci directa ou indirecta, corresponde á parte demandada demostrar que non houbo vulneraci do principio de igualdade de trato. Neste sentido hai que sinalar que tamén o TXCE vén esixindo a aportaci de probas indiciarias antes de facer recaer no demandado a proba da non discriminaci. Neste orde de cousas a Sentencia do TXCE de 17 de outubro de 1989, “Asunto Danfoss” trasladou empresario a carga da proba de que a política salarial que levaba non discriminaba ás mulleres, cando se probara polas traballadoras que a retribuci media delas era inferior á dos vars. A protecci contra a discriminaci laboral que te por causa o sexo, complétase co dereito sancionador no orde social. Nese sentido, cpre citar á Lei 8/1988, de 7 de abril, sobre infraccis e sancis do orde social (LISOS), na que, no seu art. 28.2 tipifica como infracci moi grave “establecer condicis, mediante a publicidade, difusi ou por calqueroutro medio que constituian discriminacis favorables ou adversas para o acceso emprego por motivos ... de sexo ...”. Por outro lado, o art. 96.12 do Estatuto dos Traballadores tipifica como infracci laboral moi grave “as decisis unilaterais do empresario ... cando conten discriminacis ... na materia de retribucis, xornadas, formaci, promoci e demáis condicis de traballo, por circunstancias de sexo...”. Asimesmo, o art. 314 do Cigo Penal establece que “os que produzan unha grave discriminaci no emprego, plico ou privado, contra algunha persona por raz do seu ... sexo ... e non restablezan a situaci de igualdade ante a lei tras requerimento ou sanci administrativa reparando os danos econicos que se derivaran, seran castigados coa pena de prisi de seis meses a dous anos ou multa de seis a doce meses. A s vez, o art. 161 e ss. da Lei de Procedemento Laboral, regulan o procedemento de impugnaci dos convenios colectivos cando conculcaran a legalidade vixente (como é a existencia de cláusulas discriminatorias no seu texto). 3.5. Os ámbitos de actuaci do principio de igualdade de trato. No seu día, a Lei 4/1995, de 23 de marzo que regulara o permiso parental e por maternidade, en concreto, a s exposici de motivos, significaba que “un dos ámbitos nos que a discriminaci por raz de xénero se segue producindo, aínda que de forma indirecta, é o correspondente de acceso mercado laboral na selecci de persoal” e engadía, “a pesar do avance producido mediante a derrogaci de disposicis discriminatorias, con obxecto de ir adaptando os cigos legais principios constitucionais, a realidade mtranos que continn dándose situacis que condicionan a situaci das mulleres no mercado de traballo. Neste ámbito, é a muller quen recibe as peores consecuencias, debido á divisi do traballo que por razs de xénero existe na sociedade”. Procede, pois, que abordemos estes temas, sequera brevemente, e contemplemos como tanto no acceso traballo, nas condicis de traballo e no momento da extinci do contrato de traballo, a muller, malia a toda unha lexislaci igualitaria, pode ser obxecto de trato discriminatorio. 3.5.1. Acceso traballo A consecuci dun emprego estable segue constituindo hoxe en día unha aspiraci de gran parte da poboaci activa feminina. Como teremos ocasi de reflectir, o colectivo de mulleres é un dos que se soe favorecer polos poderes plicos (en uni dos xoves e parados de longa duraci) á hora de concederlles vantaxes para o acceso e permanencia no emprego e que se concretan en facilidades outorgadas empregadores para que se decidan a contratar a aquelas persoas que se enfrontan a un nero maior de obstáculos de partida no complexo mundo laboral. Por outra parte, entre o conxunto de poboaci ocupada, as mulleres enctranse nunha situaci mais inestable que os homes pois aproximadamente o 80 por cento dos contratos son temporais fronte 20 por cento dos homes. As mulleres ocupan o que se coce como “emprego atípico”, é dicir, aquel constituido polo traballo en xornada reducida, o traballo temporal, a interinidade, o traballo a domicilio, e o de curta duraci, entre outros. Nesa tesitura, a sociedade espala debe aproveitarse do potencial laboral e profesional da muller e, nese sentido, cobran especial importancia, ademais dos esforzos incentivadores á contrataci por parte das diferentes Administracis Plicas, a actuaci dos axentes sociais e econicos. Sostido o anterior, e deixando aparte a formulaci como dereito básico dos traballadores o de non ser discriminados para o emprego, ou unha vez empregados (art. 4.1.c E.T.), e que nos referimos con anterioridade, hai que facer menci a diversa normativa internacional na materia. O Convenio da OIT n. 111 de 1958, no art. 2 establece para todo membro a obrigaci de leva-la cabo unha política nacional que promova a igualdade de oportunidades e de trato na materia de emprego e ocupaci, con obxecto de eliminar calquera discriminaci, o que inclue, segundo a STC 173/1994, os momentos preliminares á contrataci. A s vez a Recomendaci n. 111, do mesmo ano sobre discriminaci en materia de emprego e ocupaci, reafirma o sinalado no Convenio establecer no art. 2.a), ii) que as políticas nacionais encamidas a impedi-la discriminaci naquelas materias basaráse ­ entre outros- no principio de que a admisi dun traballador nun emprego da s propia elecci fundamentaráse na aptitude individual para desempelo. Así mesmo, o apartado d) do citado artigo determina que nas negociacis colectivas e nas relacis de traballo, as partes non deberían practicar nin tolerar discriminacis contratar, formar, ascender ou conservar no emprego a calquera persoa ou fixa-las ss condicis de traballo; levar á práctica este principio os empregadores non deberían ser obxecto de ningunha obstrucci ou intervenci, directa ou indirecta, por parte de persoas ou organizacis”. Un exemplo do que non se debe realizar puxoo de manifesto a Sentencia do Tribunal Central de Traballo, de 23 de setembro de 1985, cando considerou discriminatoria unha cláusula dun convenio colectivo de empresa que establecia, á hora de contratar persoal laboral fixo, dous turnos: un integrado pola libre designaci; outro que o integraban os familiares dos traballadores da empresa en activo, pensionistas ou vias ata o 4º grao, e iso con base en que dita previsi introducía unha situaci favorable para o acceso traballo por vínculos familiares allea a toda razonabilidade. Por outro lado, o Convenio da OIT n. 117 de 1962 relativo ás normas e obxectivos básicos da política social, no seu art. 14 indica que un dos fins da dita política debe ser o de suprimir toda discriminaci entre os traballadores fundada en motivos de sexo e referida, ademais doutros, á materia de admisi empregos tanto plicos como privados. A maior abundamento, hai que facer alusi importantísimo Convenio da OIT, n. 156, de 1981 sobre a igualdade de oportunidades e de trato entre traballadores e traballadoras: traballadores con responsabilidades familiares.. No seu art. 3 contén esta capital previsi: “Con miras a crea-la igualdade de oportunidades e de trato entre traballadores e traballadoras, cada membro deberá incluir entre os obxectivos da s política nacional o de permitir que as persoas con responsabilidades familiares que desempen ou desexen desemper un emprego exerzan o seu dereito a facelo sen ser obxecto de discriminaci e, na medida do posible, sen conflicto entre as ss responsabilidades familiares e profesionais”. Este é un punto crucial, como se vén advertindo, porque na realidade social do presente, as mulleres, sobrecargadas polas ss obrigacis no fogar familiar, ou ben desisten de traballar ou ben, se continuan a traballar, atanse con obstáculos de todo tipo. Cpre recordar que de acordo co art. 19.5 da Constituci da OIT, o Estado que ratifique os Convenios (Espa así o fixo cos citados) comprométese a adopta-las medidas necesarias para facer efectivas as ss disposicis, tanto no plano lexislativo como na s aplicaci práctica, precepto que, sen dida, terá que se relacionar co art. 96 da Constituci espala de 1978. No ámbito do dereito comunitario, a Directiva 76/207/CEE, de 9 de febreiro, refírese á aplicaci do principio de igualdade de trato entre homes e mulleres no acceso emprego, á formaci e promoci profesionais e ás condicis de traballo. Esta norma do dereito comunitario derivado encerra unha gran importancia para o tema que estamos a tratar e foi obxecto de interpretaci por parte do T.X.C.E.. Porque, hai que insistir niso, a xurisprudencia do Tribunal de Xustiza con sede en Luxemburgo, contén, como unha das ss características máis resaltables, a de que mantén un concepto amplo de discriminaci na materia laboral xa que abrangue desde o acceso emprego e a contrataci, ata as condicis de extinci, pasando pola clasificaci profesional, a promoci, a formaci profesional chegando incluso estadios previos á contrataci. O art. 3.1 da Directiva 76/207/CEE, recolle a prohibici de discriminaci no acceso traballo, incluindo os criterios de selecci. Nun momento determinado discutíuse ante o T.X.C.E. se as ofertas de emprego estaban afectadas pola Directiva. O Tribunal de Xustiza, na Sentencia de 21 de maio de 1985, “Asunto Comisi v. R.F.A.”, declarou de modo expreso, que as ofertas de emprego están sometidas dictados da Directiva, non aceptando o criterio do Goberno alemán de que aquelas se dan nun momento anterior que constitue propiamente o acceso emprego. Agora ben, a igualdade de trato que se debe seguir á hora de entrar no mercado laboral non quere dicir que, nunha empresa ou centro de traballo determinado, exista igual nero de empregos masculinos que femininos. Así, e xa no noso país, ante unha solicitude de nulidade dun precepto dun convenio colectivo de persoal de voo dunha compaa de aviaci que establecía unha distribuci das tripulacis nun 65 por cento para o persoal feminino e un 45 por cento para o masculino, o Tribunal Central de Traballo, en Sentencia de 24 de abril de 1984 non considerou discriminatoria dita cláusula debido a que “ninguén pode ser compelido a que a contrataci de persoal te que ser 50 por cento para o persoal masculino e feminino, xa que sería levar absurdo o principio proclamado na C.E. e reflectido nos arts. 4.2 e 17 do E.T.” No ordenamento xurídico espal, ante os supostos de discriminaci da muller acceder a un traballo, non se contemplan medidas puntuais de tutela xurisdiccional. Aplícanse ou pode impetrarse a aplicaci das medidas xenéricas de tutela xurisdiccional dos dereitos fundamentais, neste caso, para reaccionar contra a discriminaci no acceso emprego. Do xogo dos arts. 180 e 181 da Lei de Procedemento Laboral, ante unha discriminaci como a aludida, poderíase derivar, non sa nulidade do proceso selectivo, sen tamén, e como fmula reparadora, a contrataci coactiva da traballadora que sofriu a discriminaci, como se deduce da S.T.C. 229/1992, que declarou o dereito dunha muller a ocupa-la praza de axudante mineiro en igualdade cos vars, cando fora discriminada para acceder a esa clase de emprego. Para completa-la análise deste apartado, ímonos referir a diversos pronunciamentos do Tribunal Constitucional acerca da cuesti sobre a que agora reflexionamos. a) S.T.C. 128/1987, de 16 de xullo. Nesta sentencia o T.C. admite as dificultades de acceso traballo das mulleres con cargas familiares, aínda que a sentencia examinou, fio desta cuesti, un réxime de prestacis en concepto de gardería, aplicado polo Instituto Nacional da Sae, segundo a cal, mentras que talas traballadoras, independentemente do seu estado civil, con fillos menores de seis anos, percibían unha axuda por gardería, sos homes vios con fillos desa idade recibían tal prestaci. Xurde neste asunto a cuesti -atrás mencionada-do “var discriminado”, e neste caso, o Tribunal, considerando as condicis desvantaxosas da muller traballadora para o seu acceso mercado laboral ou permanencia nel, considerou que o distinto réxime das axudas do INSALUD non constituía unha discriminaci prohibida polo art. 14 da C.E., sen que antes contrario, constituía unha medida para palia-la discriminaci sofrida polo colectivo traballador feminino. En concreto o T.C. razonou nos seguintes térmos no fundamento xurídico 10: “Agora ben, resulta patente que, aínda excluíndo que exista unha diferencia de obrigacis familiares entre homes e mulleres, a muller que ten o seu cargo fillos menores atase nunha situaci particularmente desvantaxosa na realidade para o acceso traballo, ou o mantemento do que xa ten. Este Tribunal non pode ignorar que, pese ás afirmacis constitucionais, existe unha realidade social, resultado dunha longa tradicci cultural, caracterizada pola atribuci na práctica á muller do nleo maior das cargas derivadas do coidado da familia, e particularmente o coidado dos fillos. Iso sup evidentemente un obstáculo moitas veces insalvable para o acceso traballo, obstáculo non menos certo e comprobable polo feito de que deriva da práctica social e non de mandatos do lexislador ou outros poderes plicos, e que se manifesta no dato (non por indirecto menos convincente) da extremadamente baixa participaci da muller casada na actividade laboral en comparaci doutras categorías sociais. Se a taxa de actividade da poboaci femenina é xa moi baixa en comparaci coa masculina, tal diferencia extrémase se se compara a taxa de actividade das mulleres casadas (o 20,9 por 100) coa correspondente de homes casados (o 70,92 por 100), segundo a Enquisa de Poboaci Activa para o terceiro tremestre de 1986, dato éste que non pode razonablemente separarse da incidencia que o coidado dos fillos sup na continuaci, ou iniciaci, da actividade laboral da muller. Non resulta, pois, discutible que a efectos laborais, a diferencia entre homes e mulleres con fillos de curta idade non é unicamente de sexo e, desde logo, tampouco reside en que a muller te superiores obrigacis, de orde xurídico ou moral, que o home respecto fillos. A diferencia reside en que existe unha innegable e maior dificultade para a muller con fillos de curta idade para incorporarse traballo ou para permacer nel, dificultade que ten orixes moi diversas, pero que coloca a esta categoría social nunha situaci de feito claramente desvantaxosa respecto homes na mesma situaci. En tanto, pois, esta realidade perdure, non se poden considerar discriminatorias as medidas tendentes a favorece-lo acceso traballo dun grupo en situaci de clara desigualdade social, e que traten de evitar, facilitando o emprego de garderías, que unha práctica social discriminatoria se traduza nun aportamento do traballo da muller con fillos pequenos”. b) S.T.C. 229/1992, de 14 de decembro Neste caso enxuízouse a prohibici, contida no Decreto de 26 de xullo de 1957, de que as mulleres traballasen nas minas, aínda cando no asunto examinado polo T.C., unha muller superara as probas de admisi a unha praza de axudante mineiro. Dunha forma clara, no fundamento xurídico 4, o Alto Tribunal deixou dito o seguinte: “O mandato de non discriminaci por sexo do art. 14 CE, consecuentemente principio de igualdade de dereitos entre homes e mulleres, esixe desde logo eliminar aquelas normas xurídicas que (coa salvidade do embarazo e a maternidade) aínda que historicamente responderan a unha finalidade de protecci da muller como suxeito fisioloxicamente máis débil, supon refrendar ou reforzar unha divisi sexista de traballos e funcis mediante a imposici ás mulleres de límites aparentemente ventaxosos pero que lle supon unha traba para o seu acceso mercado de traballo. En moitos casos esta lexislaci orixinariamente protectora responde a prexuízos, a opinis preconcebidas que xogan un papel importante na formaci e mantemento de discriminacis. Neste caso ese prexuízo é a menor fortaleza física e maior debilidade da muller en relaci var, como algo que corresponde á natureza das cousas, e é a partir dese prexuízo desde o que se pode chegar a entender infundadamente ca diferencia física que existe entre os homes e as mulleres é suficiente para xustificar unha prohibici do traballo das mulleres no interior das minas. Sexa esta unha percepci defectuosa ou errea ou sexa unha percepci desfasada tra-la evoluci social, o certo é que este tipo de prohibici responde máis a un estereotipo que a diferencias reais naturais ou biolicas, e produce en todo caso no mercado de traballo uns efectos claramente discriminatorios supor para a muller un especial límite ou desvantaxe. A diferencia dos vars, ás mulleres vedáselles a posibilidade de realizar traballos no interior das minas, establecéndose unha exclusi vinculada directamente ás diferencias de sexo”. e máis adiante engádese, “É certo que o mantemento da disposici permitiría evita-lo acceso a este tipo de traballo a mulleres ás que as ss condicis físicas ou a s sae as fixese ineptas para o mesmo, pero existen medios axeitados para que esa necesaria protecci se realice de forma sexualmente neutra, a prol tamén dos traballadores vars máis débiles ou menos fortes, sen chegar a impedir á muller, como fai o Decreto de 26 de xullo de 1957, o acceso a estos empregos. A protecci fronte ás consecuencias que para a sae e a integridade física e para a calidade da vida do traballo representa o traballo no interior das minas, atopa un sido apoio constitucional (art. 40.2 C.E.) e esixe por iso limitacis, esixencias e controles sanitarios axeitados, sen que resulte necesaria e imprescindible para iso o prohibirlle á muller o traballo no interior das minas, prohibici que reduce ademais as posibilidades de emprego da muller nun ámbito productivo do que ésta non quere ser excluida. Non é ocioso recordar respecto que o propio Goberno parece ser consciente da falta de fundamento actual desta prohibici denunciar por Instrumento de 6 de maio de 1991, o art. 8.4.b) da Carta Social Europea relacionado coa prohibici do emprego feminino en traballos subterráneos de mineiría, que deixou de ter efectos para Espa a partir do 5 de xu de 1991. Aínda que esta prohibici obedecía a razs histicas que puideran xustificala, éstas non son na actualidade xa fundamento abondo para xustifica-lo seu mantemento. Por iso a mesma non respecta a esixencia constitucional de igualdade de dereitos entre homes e mulleres, e por iso, darase raz á actora en que se lle aplicou unha disposici regulamentaria que os ganos xudiciais deberan estimar derogada pola Constituci, por incompatible coa interdicci de discriminaci por raz de sexo do art. 14 CE.” c) S.T.C. 173/1994, de 7 de xu Esta sentencia é particularmente importante porque trata dun suposto en que non se contratou a unha traballadora por raz do seu embarazo. Como xa tivemos ocasi de expor, a situaci de embarazo e maternidade xustifican medidas de protecci e favorecemento da muller no orde laboral e, por iso, calquera decisi que te como motivo timo a situaci de embarazo da muller, entra de cheo na discriminaci por raz de sexo proscrita polo art. 14 da CE. Os feitos examinados foron os seguintes: nun determinado Departamento Ministerial varias mulleres tin suscrito senllos contratos temporais que se ían renovando e nun determinado momento a unha delas deixou de renovárselle o contrato. Cando o marido da interesada solicitou unha explicaci responsable de contrataci recibiu como resposta que non se prorrogara o contrato da s muller por encontrarse embarazada. O Tribunal Constitucional, cando o caso chegou as ss portas, dixo o seguinte no fundamento xurídico 3: “Respecto deste aspecto da cuesti prantexada, debe terse en conta que a conducta discriminatoria cualificase polo resultado peiorativo para o suxeito que a sofre, que ve limitados os seus dereitos ou as ss lexítimas expectativas pola concurrencia nel dun factor do que a s virtualidade xustificativa foi expresamente descartada pola Constituci, polo seu carácter atentatorio á dignidade do ser humano (art. 10.1 CE). Neste contexto, non se pode soster de ning modo que scando está en curso unha relaci laboral poida xenerarse unha conducta desta natureza, e, moito menos, cando esa relaci laboral podería ter continuado normalmente, a través da oportuna prroga ou nova contrataci sucesiva, e iso non se produce a consecuencia do feito do embarazo sobrevido da muller. De sosterse a postura anterior, quedarían marxe de tutela algunhas das máis notorias consecuencias da discriminaci como mal social a erradicar polo mandato constitucional (as especiais dificultades no acceso emprego dos colectivos discriminados ou, no caso da muller, a continuidade da s propia carreira profesional pola maternidade) e, ademais, quedarían virtualmente vacíos de contido compromisos internacionais adquiridos por Espa nesta materia, de cuia virtualidade interpretativa do disposto no art. 14 CE non cabe didar (art. 10.2 CE). Así sucedería co establecido no Convenio n. 111 da OIT, que prohíbe tamén as discriminacis -no emprego e a ocupaci- (o que, obviamente, inclue os momentos preliminares á contrataci). E así sucedería co establecido no Convenio sobre eliminaci de talas formas de discriminaci contra a muller, de 18 de decembro de 1979, no que o seu art. 11 extende o compromiso dos Estados asinantes a establece-los mecanismos adecuados de tutela contra a discriminaci da muller en relaci co emprego e o exercicio do -dereito traballo, como dereito inalienable de todo ser humano-”, para engadir máis adiante, “Non se pode manter que no presente caso non se producíu unha discriminaci polo sdato de que o empresario se limitou a exercitar un acto de libertade marxe do contrato de traballo. A conducta empresarial, fundada en motivos expresamente prohibidos como o sexo, non pode ser valorada como un mero acto de liberdade indiferente para o Dereito. A trascendencia do acceso emprego como vehículo de superaci da situaci social peiorativa dos colectivos discriminados non pode ser negada, como o ratifican los instrumentos internacionais citados. E por iso mesmo, a mera negativa a renovar un contrato ou a contratar por parte do empresario, é xuridicamente relevante desde o momento en que á luz dos feitos declarados probados, foi un motivo prohibido por discriminatorio o que obstou á reanudaci da relaci laboral, porque entra de cheo no ámbito de aplicaci do art. 14 CE, e deben serlle aparexadas as consecuencias licas que derivan desta calificaci.” Tamén no ámbito do Tribunal Supremo e dos Tribunais Superiores de Xustiza, rexistráronse pronunciamentos declarando discriminatorios actos dos empresarios nos cales impedíase á muller acceder a un traballo por causa do seu embarazo. Resulta procedente, neste sentido, traer a colaci a Sentencia do Tribunal Superior de Xustiza de Catalu, de 16 de outubro de 1997, que encontrou como discriminatorio o acto dun empresario que non renovou un contrato de fomento de emprego a unha muller que estaba embarazada, cando o resto do grupo feminino (traballadoras da limpeza) viu como se prorrogaban os seus contratos. O Tribunal considerou que “é un acto contrario a dereito, que non se pode entender lexitimado pola liberdade coa que conta o empresario para decidi-la renovaci ou non dun contrato de traballo, pois a mera negativa do empresario a renova-lo dito contrato, é xuridicamente relevante cando á luz dos feitos probados queda acreditado que foi un motivo prohibido por discriminatorio o que obstou á reanudaci da relaci laboral porque entra de cheo no ámbito de aplicaci do art. 14 da CE.” d) S.T.C. 7/1983, de 14 de febreiro Neste suposto, o Tribunal Constitucional enfrentouse co enxuizamento da constitucionalidade dunha disposici da regulamentaci da Compaa Nacional Telefica de Espa que regulaba o pase á excedencia forzosa das traballadoras de dita Compaa con ocasi do seu casamento, e coa posibilidade de solicita-lo reingreso cando se constituiran en cabezas de familia. No fundamento xurídico 2, o Alto Tribunal declarou que “o carácter discriminatorio da citada disposici regulamentaria da CTNE non foi posto en dida por ningunha das partes, nin nesta sede nin ante os Tribunais do orde xurisdiccional social (art. 1 L.P.L.), pois para todos, e desde logo tamén para n, é evidente que a suspensi do contrato de traballo para o persoal feminino polo feito do seu casamento constit unha discriminaci por raz de sexo, pois non se fai derivar idéntica consecuencia en relacion co persoal masculino da mesma empresa que se casase.” Se nos imos dereito comunitario europeo, tamén nos atopamos con alg fallo do T.X.C.E. que tildou de discriminatoria a negativa a contrata-la prestaci dunha muller embarazada. Un dos supostos máis rechamante foi o que motivou a Sentencia do T.X.C.E. de 8 de novembro de 1990, “Asunto Dekker”, no que seus feitos máis significativos foron os que se indican a continaci. A Dna. Dekker solicitou un emprego nun centro educativo, e deu a cocer que estaba embarazada de tres meses. Aínda que a comisi a seleccionou para o posto, non foi contratada polo centro docente porque o réxime do seguro de enfermidade aplicable non concedía prestacis econicas a quen se daba de alta en situaci de embarazo, sen que o réxime orzamentario do centro docente, baseado en subvencis, lle permitira contrata-lo seu cargo a un sustituto docente a ausencia por maternidade. Ante o Tribunal de Xustiza da Comunidade a interesada mantivo a s tese de que se trataba dunha discriminaci directa, fronte argumento do centro que alegaba -como raz para non contratala-a falta de cobertura social do correspondente permiso e non no embarazo. O Tribunal de Luxemburgo deu a raz á Dna. Dekker cun razoamento impecable: “Un empresario que se nega a celebrar un contrato de traballo cunha candidata á que considerara apta para desenvolver unha determinada actividade, viola directamente o principio de igualdade de trato, segundo se define nos arts. 2.1 e 3.1 da Directiva 76/207/CEE ... cando dita negativa a contratar se basea nas posibles consecuencias, perxudiciais para o empresario, da contrataci dunha muller embarazada e derivadas de normas que, promulgadas polas autoridades plicas competentes na materia de incapacidade para o traballo, asimilan a imposibilidde de desenvolver unha actividade por causa de embarazo ou parto á imposibilidade de desenvolver unha actividade por causa de enfermidade...” 3.5.1.a). As medidas de favorecemento da contrataci. A falta dunha lei xeral de accis positivas a prol da muller, referida ámbito laboral, os poderes plicos, en concreto o Estado e as Comunidades Automas, articularon unha serie de axudas que, como instrumentos dunha política activa de emprego, contribuen fomento do traballo das mulleres. Como longo deste traballo se veu sostendo son aínda moitas as ocupacis nas que as mulleres ten escasa presencia. Serva para corrobora-lo dito, a Orden de 16 de setembro de 1998 para o fomento do emprego estable de mulleres nas profesis e ocupacis con menor indice de emprego feminino. No artigo ico desta norma indicase que se considera que as mulleres están subrepresentadas en talas profesis e oficios da clasificaci nacional de ocupacis, excepto os que aparecen relacionados no anexo da dita Orden (por exemplo, profesoras, enfermeiras, graduadas sociais, secretarias administrativas, empregadas domésticas, camareiras, cociiras, dependentas de tendas, perruqueiras, auxiliares de enfermeria e outras). Pois ben, sucintamente hai que facer referencia á Lei 63/1997, de 26 de decembro, de medidas urxente para a mellora do mercado de traballo e o fomento da contrataci indefinida e a Lei 64/1997, de 26 de decembro, pola que se regulan incentivos en materia de Seguridade Social e de carácter fiscal para o fomento da contrataci indefinida e a estabilidade no emprego. O conxunto de axudas que recollen estes textos legais, enmárcanse dentro do Acordo Interconfederal para a Estabilidade do Emprego, e axtanse ás directrices do Consello Europeo Extraordinario de Luxemburgo. No dito acordo, e para xustifica-las medidas de fomento do emprego estable, indícase que o mercado de traballo se caracteriza -entre outras notas-pola temporalidade (34 por 100) e a rotaci da contrataci laboral o que acarrexa graves efectos sobre a poboaci traballadora, o crecemento econico, o funcionamento das empresas e o sistema de protecci social. A normativa sinalada regula os incentivos fiscais e de Seguridade Social á contrataci indefinida e á transformaci en indefinidos dos contratos temporais, e complétase con normas específicas que ten en conta circunstancias persoais concurrentes en determinados colectivos de traballadores (por exemplo as mulleres) con especiais dificultades de acceso emprego. Os incentivos concrétanse en bonificacis nas cotas empresariais á Seguridade Social. Desta forma podemos menciona-los incentivos estatais á contrataci indefinida de mulleres, de forma moi resumida: -Contrataci indefinida de mulleres desempregadas, inscritas na Oficina de emprego, por un período alomenos de doce meses, para que presten servicios en profesis ou oficios nos que o colectivo feminino se atope subrepresentado: bonificaci da cota empresarial á Seguridade Social, por continxencias coms dun 60 por cento durante un período de 24 meses seguintes a s contrataci. - Transformaci en indefinidos de contratos temporais e de duraci determinada vixentes o 17 de maio de 1997, cando a transformaci afecte a mulleres en profesis ou oficios nos que estén subrepresentadas: bonificaci da cota empresarial á Seguridade Social, por continxencias coms, dun 60 por cento durante 24 meses seguinte á transformaci. -Contrataci indefinida de mozos desempregados menores de 30 anos: bonificaci da cota empresarial á Seguridade Social, por continxencias coms dun 40 por cento durante un período de 24 meses. - Contratacin indefinida de desempregados maiores de 45 anos: bonificaci da cota empresarial á Seguridade Social, por continxencias coms dun 60 por cento durante os dous primeiros anos, e dun 50 por cento durante o resto da vixencia dos contratos. Estas contratacis gozan, a s vez , de incentivos fiscais. Neste orde de cousas merece ser destacada, pola importancia que sup para novas contratacis, a recente regulazaci polo Real Decreto-Lei 11/1998, de 4 de setembro, (convalidado por acordo do Congreso dos Diputados do 24 de setembro de 1998) das bonificacis de cotas á Seguridade Social dos contratos de interinidade que se celebren con persoas desempregadas para substituir a traballadores durante os periodos de descanso por maternidade, adopci e acollemento. En efecto, tal como se indica no preámbulo da norma citada, as directrices aprobadas polo cume de Xefes de Estado celebrado en Luxemburgo o 15 de decembro de 1997 obrigan países membros da Uni Europea a fomenta-la igualdade de oportunidades entre homes e mulleres no acceso emprego. Nese sentido recocese que un dos motivos que poden frena-la contrataci das mulleres son os custos adicionais que para a empresa pode ter se, contratada unha muller ésta queda embarazada con posterioridade. De aí que o Plan Nacional de Acci para o Emprego prevíu, para fomenta-la igualdade entre homes e mulleres, a asunci polo Estado dos custos da Seguridade Social a cargo do empresario derivados das situacis de maternidade ou paternidade, cando os traballadores se atopan en periodos de descanso por tal causa, por adopci ou por acollemento de menores. Con tal motivo, o artigo 1 da normativa a que se fai referencia máis arriba establece que “os contratos de interinidade que se celebren con persoas desempregadas para substituir a traballadores que ten suspendido o seu contrato de traballo durante os periodos de descanso por maternidade, adopci e acollemento, nos termos establecidos no nero 4 do artigo 48 do Estatuto dos Traballadores, teran dereito a unha bonificaci do 100 por 100 nas cotas empresariais da Seguridade Social, incluidas as de accidentes de traballo e enfermidades profesionais, e nas aportacis empresariais das cotas de recadaci conxunta...” Ditos beneficios non serán de aplicacin ás contratacis de interinidade celebrados polas Administracis Plicas e os seus organismos automos e aqueles que se subscriban co cxuxe, ascendentes, descendentes e demais parentes por consanguinidade ou afinidade ata o segundo grao inclusive do empresario ou daqueles que sexan membros dos ganos de administraci das empresas que revistan a forma xurídica de sociedade. Tampouco se poden beneficiar das citadas bonificacis os denominados contratos de posta a disposici. Na Comunidade Automa de Galicia, e a través da Consellería de Familia e Promoci do Emprego, Muller e Xuventude, realizouse un esforzo moi notable por incentiva-lo emprego da muller, e o respecto, compre lembrar que esta vixente o III Plan de Igualdade de Oportunidades de Mulleres Galegas 1998-2001. Neste mesmo orde de cousas e sen ánimo exhaustivo poden citarse as seguintes normas referentes tema en cuesti: - Orde de 3 de marzo de 1998, polo que se convocan bolsas de especializaci para a realizaci de estudios sobre a muller e a igualdade de oportunidades entre mulleres e homes en Galicia. - Orde de 3 de marzo de 1998, pola que se regulan axudas e subvencis para actividades realizadas por entidades destinadas á promoci da muller. - Orde de 13 de marzo de 1998, pola que se establecen lis de actuaci e estímulo á formaci de mulleres naquelas profesis ligadas a sectores e actividades considerados prioritarios en Galicia, cofinanciados polo Fondo Social Europeo. - Orde de 20 de abril de 1998, pola que se regulan axudas e subvencis para a creaci de empresas e a integraci laboral da muller como estímulo a mulleres emprendedoras de Galicia (programa Emega). -Orde de 27 de abril de 1998, pola que se establece a convocatoria plica para participar nas acci do servicio de área do autoemprego. -Orde de 27 de abril de 1998, pola que se regulan os programas de fomento da contrataci da Comunidade Automa de Galicia para o exercicio de 1998. Sen esgotar tolos supostos imos consignar alg tipo de axudas que se contén nesta tima disposici: -Axudas á contrataci indefinida a tempo completo, de mulleres desempregadas que se reincorporen á actividade laboral despois dunha ausencia dun mínimo de tres anos, ou que sexan contratadas en profesis ou oficios nos que están subrepresentadas, ou desempregadas menores de 30 anos que busquen o seu primeiro emprego: subvenci de 700.000 pts. -Transformaci de contratos de duraci determinada ou temporais en indefinidos que afecte a mulleres que prestan servicios en profesis ou oficios nos que están subrepresentadas: subvenci de 500.000 pts. Estas axudas son compatibles coas bonificacis ás cotas da Seguridade Social ás que nos referimos anteriormente. Da mesma forma que se contempla no Estado, na precitada Orde reclese unha medida incentivadora do emprego pioneira e novedosa, que é a consistente na concesi de axudas ás substitucis en permisos parentais. No Capítulo IV da norma arriba citada instruméntase un programa de apoio á substituci de traballadoras por causa de maternidade, adopci ou acollemento, que ten por obxectivo favorece-la cobertura daqueles postos de traballo que quedan vacantes temporalmente como consecuencia da suspensi do contrato de traballo da muller traballadora por maternidade, adopci ou acollemento de menores de 5 anos, en virtude do estipulado nos arts. 45.1 e 48.4 do E.T.. As empresas que realicen un contrato de interinidade, pola causa sinalada anteriormente, con traballadores desempregados inscritos na oficina de emprego, poden obter unha axuda econica en contía equivalente ás cotas empresarias á Seguridade Social correspondentes á traballadora con suspensi da relaci laboral por causa de maternidade e durante o período da substituci. Ó longo desta reflexi víuse sostendo -en li coa doutrina e xurisprudencia especializada-que unha das brechas polas que se introduce a discriminaci por raz de sexo nas relacis laborais, dáse cando a muller está embarazada. A Lexislaci máis progresista e á que se uníu Espa, vén outorgando protecci xurídica a todo o que rodea á maternidade, xa que constitue un factor diferencial que, por razs obvias, incide de forma exclusiva sobre as mulleres, e que xustifica incluso, un plus de atenci por parte dos poderes plicos. 3.5.2. Condicis de traballo. Unha vez que a muller desempe o seu traballo por conta allea tamén rixe -siquera cunha maior intensidade-o principio de igualdade de trato co home. Non obstante, como teremos ocasi de reser, é no desenvolvemento da prestaci laboral onde aínda se rexistran discriminacis en contra do colectivo feminino o que motivou unha lexislaci protectora que ten a s máxima xustificaci na situaci de embarazo da muller traballadora. En uni dos preceptos da Constituci e do Estatuto dos Traballadores referidos á igualdade, nas ss multiples facetas, entre homes e mulleres, existe normativa internacional que vai referida a garanti-la igualdade de trato nas condicis en que se realiza a prestaci laboral correspondente. Neste sentido pense cita-la Directiva 75/117/CEE, de 10 de febreiro, relativa á aplicaci do principio de igualdade de retribuci entre os traballadores masculinos e femininos, a Directiva 76/207/CEE, de 9 de febreiro, sobre a posta en práctica do principio de igualdade no que concerne o acceso emprego, a formaci e promoci profesionais e as condicis de traballo, a Directiva 92/1985/CEE, de 19 de outubro relativa á aplicaci de medidas para promove-la mellora da seguridade e a sae no traballo da traballadora embarazada que dera a luz ou en período de lactancia, a Recomendaci da Comisi de 27 de novembro de 1991 relativa á protecci da dignidade da muller e do home no traballo e os Convenios da OIT ns. 100, 111, 117 e 156. Pois ben, procedendo sistematicamente, imos a reflexionar sobre algs aspectos das condicis de traballo, sobre os que se detectaron actitudes discriminatorias. En primeiro termo cpre dirixi-las nosas miras ás remuneracis polo traballo realizado. As retribucis constituen o obxectivo da discriminaci por raz de sexo máis antigas. Tanto a CE (art. 35) como o ET (arts. 17 e 28) e o Tratado da Uni Europea (art. 119), como é cocido, introducen o principio de igualdade de salario sen discriminaci por raz de sexo, pola prestaci dun traballo de igual valor. Esta matizaci empregouse por primeira vez no Convenio da OIT n. 100 (art. 2), logo incorporada á Directiva 75/117/CEE. Unha das cuestis máis problemáticas subscitadas en torno principio de igualdade salarial é qué se entende ou qué abrangue este concepto. Neste sentido podemos valernos da xurisprudencia do T.X.C.E. que se ben nun principio actuou con criterios restrictivos distinguindo partidas salariais das que non gozan desa consideraci, con posterioridade, evolucionou cara un concepto amplo de retribuci no concerniente principio de igualdade de trato neste tema. Un punto de inflexi supuxoo a Sentencia do T.X.C.E. de 17 de maio de 1990, “Asunto Barber” no que se prantexaba a licitude dunha cláusula contractual que concedía, nos supostos de extinci do contrato, unha indemnizaci a disfrutar polas mulleres traballadoras con idade mínima de 50 anos e polos homes cun mínimo de 55 anos. A setencia declarou discriminatoria dita cláusula (“contra var”) e entendeu ca dita indemnizaci incluíase no máis xenérico concepto de remuneraci. Existen exemplos na xurisprudencia do T.X.C.E. que expresan o carácter extensivo que se veu dando concepto de retribuci, de forma que o principio de igualdade retributiva aplícase non ssalario base e complementos salariais sen tamén a talas vantaxes en cartos ou en especie, actuais ou futuras, sempre que sexan pagadas polo patr pola causa do emprego. Así considerse que forman parte das remuneracis, as contribucis empresarias a fondos de pensis (S.T.X.C.E. de 11 de marzo de 1981- “Asunto Worringhan”), as vantaxes especiais en materia de transporte (S.T.X.C.E. de 9 de febreiro de 1982 “Asunto Garland”) e as indemnizacis por xubilaci (S.T.X.C.E. de 16 de febreiro de 1982 - “Asunto Burton”). No noso país vironse producindo numerosos pronunciamentos xurisdiccionais nos que se analizou a cuesti da discriminaci retributiva. Un dos temas analizados foi a distinta retribuci entre empregados fixos e temporais cando desenvolvían traballos de igual valor. A Sentencia do Tribunal Supremo de 15 de xullo de 1995 entendeu dunha diferencia retributiva ns grandes almacéns entre traballadores fixos e temporais, consistente en que éstos, a diferencia daqueles, non percibían un complemento por cada domingo ou festivo que traballaban. O Tribunal, seguindo a doutrina sentada pola S.T.C. 177/1983, de 31 de maio, entendeu que “a modalidade de adscripci non pode por se mesma, xustifica-lo distinto tratamento retributivo destos dous grupos de traballadores, xa que o seu impacto ou resultado destr a proporcionalidade derivada da duraci dos respectivos contratos, proporcionalidade que é un dos aspectos da igualdade. Faise asi de peor condici artificiosamente a quenes xa o son pola eventualidade do emprego intensificando a s situaci menesterosa coa que en definitiva se enmascara unha infravaloraci do seu traballo...”. A cuesti de fondo do indicado pronunciamento xurisdiccional encerra enorme importancia se reparamos nun dato: a taxa de temporalidade do emprego feminino é alta polo que se a iso se anuda a percepci de salarios inferiores, por traballos de igual valor, a discriminaci faise patente. Tamén a Sentencia do Tribunal Superior de Xustiza de Madrid de 15 de decembro de 1992 considerou que existía discriminaci retributiva por raz de sexo nun caso no que nunha empresa de cosméticos os complementos retributivos a postos de traballo desempedos por vars eran superiores das mulleres, cando tos eles tin por finalidade despachar pedidos. Agora ben, fronte ás discriminacis retributivas por raz de sexo directas, existen outras diferenciadas, máis sutís, camufladas, menos patentes, e que son as denominadas discriminacis indirectas das que xa falamos máis atrás. Unha das variantes de discriminaci indirecta é a derivada da existencia dun sistema de clasificaci profesional que concede un plus de valoraci ás cualidades características dun sexo sobre o outro. O Convenio da OIT n. 100 e a Recomendaci da OIT n. 90, de 1951, sobre a igualdade de remuneraci refíresen a este problema e tamén a Directiva 75/177/CEE, cando no seu art. 1 se establece que “cando se utilice un sistema de clasificacin profesional para a determinaci das retribucis, este sistema basearáse sobre criterios coms traballadores masculinos e femininos, e estableceráse de maneira que excluía as discriminacis por raz de sexo”. A Xurisprudencia do Tribunal Constitucional tivo ocasi de entrar nesta problemática e resulta exemplar acudir dictados da S.T.C. 145/1991, de 1 de xullo onde, con especial brillantez, examinse o tema que nos ocupa. A cuesti de fondo que debatiu o Alto Tribunal -para rematar que había discriminaci retributiva por raz de sexo-foi a seguinte: nun determinado Hospital, unhas traballadoras realizaban un traballo igual traballadores, pero a pesares de realiza-las mesmas funcis percibían menos retribucis porque no Convenio Colectivo aplicable, as primeiras encadrábanse na categoría profesional de “limpadoras” mentres que os segundos figuraban na categoría profesional de “pes”, con base na maior penosidade e esforzo físico que conlevaba o seu traballo con respecto ás limpadoras. Para comezar o T.C. -fundamento xurídico 2-admite que a prohibici constitucional de discriminaci abrangue a directa e a indirecta “que incl os tratamentos formalmente non discriminatorios dos que derivan, polas diferencias fácticas que ten lugar entre traballadores de diverso sexo, consecuencias desiguais perxudiciais polo impacto diferenciado e desfavorable que tratamentos formalmente iguais ou tratamentos razoablemente desiguais ten sobre os traballadores dun e doutro sexo a causa da diferencia de sexo”. E a continuaci engade, -fundamento xurídico 3-“Resulta claro que nunha materia como a discriminaci nas condicis de traballo -nunha correcta interpretaci conxunta dos artigos 14 e 35.2 C.E.- é o traballo mesmo, e non a s denominaci, o factor esencial para a comparaci a efectos de non discriminaci por sexo na materia salarial, sendo a categoría profesional un elemento secundario cando se constata esta esencial identidade na prestaci laboral dos traballadores afectados e daqueles cos que se comparan. Por iso a diferencia por sexo de categorías profesionais entre quenes realizan un mesmo traballo non poden considerarse como a xustificaci, sen antes ben, como o orixe ou instrumento mesmo a través do cal formalízase esa discriminaci vedada” A maior abondamento e para darlle unha precisi maior, o T.C. matizará ­fundamento xurídico 4-que: “O principio constitucional de non discriminaci na materia salarial abrangue así tamén a todos aqueles supostos nos que se produza unha desigual valoraci de traballos non estrictamente iguais, pero equivalentes ou de igual valor desde o punto de vista da natureza e condicis de prestaci, nos que a s desigual valoraci sexa o elemento determinante o sexo ou factores vinculados mesmo, exclue que a valoraci de forma diferente do traballo realizado te lugar por criterios vinculados sexo dos traballadores, e en particular á condici de muller, por reflectir infravaloracis sociais ou econicas do traballo feminino.” E conclue no fundamento xurídico 5 co seguinte: “O gano xudicial considerou obxectivamente xustificada a diferencia de tratamento econico entre Pes e Limpadoras -en atenci á maior penosidade e esforzo físico que caracteriza á categoría de Pe-. Nembargantes, a utilizaci exclusiva e irrazoable deste criterio obxectivo producíu consecuencias desiguais e perxudiciais para a muller. Partíuse dunha premisa non demostrada, a maior penosidade e esforzo físico, dando máis valor así inxustificadamente a unha cualidade predominantemente masculina, descocéndose outras características do traballo (atenci, coidado, asiduidade, responsabilidade, etc.) máis neutras en canto o seu impacto en cada un dos sexos. O gano xudicial para exclui-la existencia de discriminaci por raz de sexo non se debeu limita-la constatar que as regras en materia de clasificaci profesional establecían funcis distintas (sen ter en conta ademais que os vars que realizaban tarefas de limpeza foran calificados como Pes), e debeu entrar a analizar se as mesmas poderían encubrir unha discriminaci indirecta por raz de sexo (art. 1.2 Directiva 75/117/CEE). O artigo 14 CE impoalle valorar se as diferentes funcis previstas nas normas sectoriais para as categorías de Pens e Limpadoras efectivamente implicaban ou non desenvolver un traballo de distinto valor, empregando para cuantificar ese valor criterios que non se poidan considera-la s vez discriminatorios”... “Unha vez definida a categoría de Pe atendendo sá falta de cocementos especializados e á aportaci de esforzo físico -que non resulta especialmente tipificado, e que ben pode ser equivalente de -a segregaci dunha determinada serie de traballadores, tipificada pola simple definici das tarefas que lles incumben, e que sustancialmente poden ser asimiladas á moi xenérica descripci da categoría de ­pe-, en canto os seus ragos caracterizadores, resulta discriminatoria, pois a esta substancial similitude dos factores de avaliaci do traballo engádense os datos que, neste contexto resultan sumamente significativos: A feminizaci da categoría segregada (que demostra incluso o feito de que sexa denominada en feminino) e a asignaci a esta tima dun nivel retributivo inferior. Iso permite supor, máis alde toda dida, que non se persegue outro obxectivo ou resultado que minusvalora-lo traballo prestado nun área de servicios con dominante ocupaci feminina, sen que existan razs obxectivas que permitan soste-lo -desigual valor- respecto doutras categorías nas que a participaci feminina é menos acusada.” Velaí a encomiable doutrina do Tribunal Constitucional que afondando na análise dunha cuesti fáctica chega a descubrir unha discriminaci retributiva por raz de sexo, prohibida polo ordenamento xurídico e que estaba solapada nunha diferente clasificaci profesional. Nunha posterior declaraci, en concreto na S.T.C. 58/1994, de 28 de febreiro, e nun caso parecido, chegouse á mesma conclusi, manifestarse nela que o senunciado de tarefas diversas é un argumento descriptivo, imprescindible pero que non prexuzga en absoluto a raz pola que unas tarefas -as desempedas predominantemente por homes-foron máis valoradas coutras -as desempedas predominantemente por mulleres- a efectos salariais. Tamén dos térmos derivados da S.T.C. 145/1992, de 13 de outubro (aínda que non se entrou no fondo do asunto debido as razs procedimentais) pese observar como se estaba nun caso de discriminaci retributiva indirecta. En efecto, os feitos reflectiron que no departamento dunha empresa había dous grupos de traballadores: un grupo de mulleres clasificadas como oficiais de 1ª e 2ª e un grupo de homes clasificados como axudantes especializados e pes. A pesares de que os vars posuían unha calificaci profesional inferior ás mulleres, percibían un complemento salarial en raz a s categoría que daba como resultado unha maior retribuci dos homes sobre as mulleres. A integraci a diversas categorías de homes e mulleres tomouse como pretexto para unha diferencia retributiva superior dos traballadores masculinos. Tamén noutras sedes xurisdiccionais producíronse sentencias neste mesmo sentido. A título de exemplo paga a pena traer a colaci a Sentencia do Tribunal Superior de Xustiza do País Vasco, de 10 de outubro de 1995, onde se examinou unha diferencia na percepci dun complemento salarial entre homes e mulleres por un traballo igual, na industria do caucho. Nela, o Tribunal declarou que “aínda que (o complemento salarial) varia dunha persoa a outra, incluso aínda que efectn o mesmo traballo e ten idéntica categoría, concurre a circunstancia de que o seu importe, no caso de calquera dos vars, é superior máis alto dos asignados ás mulleres, a pesares de que éstas realicen un traballo de igual valor, o que revela a existencia dunha discriminaci indirecta por raz de sexo...” (os homes e as mulleres posuían distinta clasificaci profesional). Para completa-la visi do que vimos expondo, resulta ilustrativo volve-la mirada á Xurisprudencia do T.X.C.E. para observar cales foron as regras que elaborou na materia de discriminaci salarial. Pense indicar tres grupos: a) Nos sopostos en que existan categorías predominantemente ocupadas por traballadores dun ou outro sexo, desigualmente retribuidas, e non exista transparencia na determinaci dos criterios retributivos, corresponde empregador a carga de xustifica-los citados criterios que excluan a sospeita de que o sexo puido se-lo factor determinante da diferencia (así S.T.X.C.E., de 27 de outubro de 1993, “Asunto Enderby”). b) Para entender cumprida a esixencia anterior non é abondo con por de manifesto a desigualdade das tarefas desenvoltas. O parámetro da igualdade non é, neste punto, a identidade de tarefas sen a igualdade de valor do traballo, ico relevante para comproba-la razoabilidade ou non dunha diferencia retributiva. c) Na valoraci do traballo os propios criterios de avaliaci non deben ser, por eles mesmos, discriminatorios. Deberá, en consecuencia, evidenciarse que se recurríu a criterios neutros de avaliaci que garanten a igualdade de condicis dos traballadores de ámbolos sexos. Pois ben, existen mtiples exemplos de discriminaci retributiva enmascarada, que se poden extraer da Xurisprudencia do Tribunal de Luxemburgo. Sen afan de amplitude referirémonos a alg deles. -S.T.X.C.E. de 1 de xullo de 1986 “Asunto Rummels”. Nesta sentencia examinse un suposto de discriminaci indirecta por raz do sexo, consistente no feito de que unha clasificaci de postos de traballo vixente nunha empresa valorara o criterio do esforzo e a fatiga que beneficiaba traballadores masculinos. O Tribunal declarou que se ben a Directiva 75/117/CEE non se op á adopci do esforzo físico como criterio valorativo, nembargantes iso é a condici de que se tomen en conta outros factores que en conxunto (por ser máis neutros) afasten toda discriminaci baseada no sexo. -S.T.X.C.E. de 31 de marzo de 1981 “Asunto Jenkins”. Este pronunciamento é moi interesante, porque examinou o caso en que nunha empresa existían ds modalidades retributivas que se correspondían a contrataci por tempo completo e a tempo parcial. Nunha primeira aproximaci asunto, nada facía sospetiar que a dita diferencia retributiva tivera que ver cos traballadores masculinos ou femininos e, nembargantes, o Tribunal encontrou unha discriminaci por raz de sexo xa que, baixo a ropaxe dunha diferencia inua entre traballadores a tempo completo e a tempo parcial, escondíase unha divisi entre homes e mulleres con consecuencias salariais inferiores para éstas timas. A diferencia retributiva desfavorable para os traballadores a tempo parcial, derivaba nunha discriminaci retributiva indirecta por raz de sexo, debido a que o grupo de traballadores con contratos a tempo parcial estaba constituido maioritariamente por mulleres. En consecuencia do sostido, pese manifestar que habería que prestar moita atenci sistemas de clasificaci profesional que, en moitos casos, tenden a minusvalora-los traballos realizados polas mulleres, e tamén hai que estar precavidos coas diferencias remunerativas ligadas contratos a tempo completo e a tempo parcial porque, en numerosas ocasis, encubren auténticas discriminacis por razn do sexo. Agora ben, e reiterando algunha consideraci que se efectuou con anterioridade, hai que insistir nun feito: as mulleres atopan dificultades para compatibiliza-lo seu traballo profesional coas obrigacis familiares das cales aínda se responsabilizan maioritariamente. Por iso, en talas lexislacis nacionais do noso entorno e, por ende, tamén no dereito comunitario, contémplanse toda unha serie de previsis e medidas de favorecemento para que a muller traballadora poida compaxina-las obrigacis laborais e familiares. O Convenio da OIT, n. 156 de 1981, establece no seu art. 3 que “con vistas a crea-la igualdade efectiva de oportunidades e de trato entre traballadores e traballadoras, cada membro deberá incluir entre os obxectivos da s política nacional o de permitir que as persoas con responsabilidades familiares que desempen ou desexen desemper un emprego exerzan o seu dereito a facelo sen ser obxecto de discriminaci e, na medida do posible, sen conflicto entre as ss responsabilidades familiares e profesionais”. Nese orde de cousas, tolos Estados democráticos occidentais -en maior ou menor grao-, puxeron en marcha medidas de acci positiva para facilitar á muller traballadora a s atenci ás obrigacis familiares, esencialmente -clarestá- as derivadas da maternidade. Unha das mais empregadas foi as axudas a garderías. O Tribunal Constitucional na Sentencia 128/1987, de 16 de xullo considerou xustificada, e por iso non discriminatoria, unha prestaci por gardería que o INSALUD recocía ás traballadoras independentemente do seu estado civil, con fillos menores de 6 anos, con base en que constituía unha medida de acci positiva que ía destinada a favorece-la compatibilidade das obrigacis laborais e familiares, xa que éstas, aínda, na realidade circundante as asumen con maior intensidade as mulleres. Igual ocorre coas garderías laborais que se definen no artigo 1 da Orden de 12 de febreiro de 1974 como aquelas que sen ánimo de lucro ten por finalidade esencial a custodia e coidado dos fillos da muller traballadora por conta allea, menores de 6 anos, durante a xornada de traballo daquela e, potestativamente, a educaci preescolar deles. Con independencia de que nalg sector se considere que no caso das garderías asístese a unha discriminaci “contra o var”, o certo é que, no timo caso, aínda se manten a regulaci favorable á muller traballadora. A Resoluci de 18 de febreiro de 1998 (BOE do día 4 de marzo) díu publicidade Acordo do Consello de Ministros de distribuci territorial dos créditos orzamentarios destinados a subvencis para a realizaci de programas de servicios sociais, entre o que se atopa o relativo á subvenci de garderías infantís laborais que para Galicia ascende a case 71 mills de pts. Agora ben, é con motivo do embarazo e subseguinte situaci de maternidade, onde existe unha auténtica batería de medidas de protecci da muller traballadora e ás que brevemente imos a referirnos. No ámbito internacional cabe cita-los Convenios da OIT, n. 3 de 1919 relativo emprego das mulleres e n. 103 de 1952 (que completa anterior) sobre a protecci da maternidade e a Recomendaci da OIT n. 95 de 1952 no mesmo sentido, que abrangue facilidades á nais lactantes, protecci do emprego (cmputo como antigdade do período de ausencia legal, ilegalidade do despido durante o período, antes e despois do parto, que comprenda o permiso) e protecci da sae das mulleres durante o período da maternidade (deberían estar prohibidos o traballo nocturno e as horas extraordinarios ás mulleres embarazadas ou lactantes). No ámbito do dereito comunitario, ademais das que se viron citando, procede que mencionemos a Directiva 92/85/CEE, de 19 de outubro, sobre a aplicaci de medida para promove-la mellora da seguridade e da sae no traballo, da traballadora embarazada, que dera a luz ou no período de lactancia, dictada como consecuencia do establecido no art. 19 da Carta comunitaria dos dereitos sociais fundamentais dos traballadores. Aparte doutras consideracis, esa Directiva indica cos Estados membros deberán adoptar primeiramente medidas para que as traballadoras embarazadas, as que deran a luz ou en período de lactancia, non se vexan obrigadas a realizar traballos nocturnos durante o embarazo ou o permiso consecutivo parto; en segundo lugar incluir, xunto permiso de maternidade os denominados permisos para exames prenatais; e en terceiro lugar e como garantía para as traballadoras, prohibi-lo despido durante o período comprendido entre o comezo do embarazo e o final do permiso de maternidade (criterio incorporado do T.X.C.E.). Nesta mesma li temos que menciona-la Directiva 96/34/CEE, de 3 de xu, relativa acordo marco sobre o permiso parental celebrado pola UNICE, o CEEP e a CES. No noso ordenamento xurídico laboral conténse numerosas previsis que tratan de protexer á muller traballadora no desenvolvemento da prestaci laboral, algunha delas tendo como referente o feito diferencial do embarazo e a maternidade. Imos a reflectir algunhas normas que regulan o dito anteriormente. Para proceder de forma sistemática distinguiremos: 1.- Protecci da seguridade e a sae das traballadoras. -Cando a avaliaci dun posto de traballo desempedo por unha traballadora embarazada ou en situaci de parto recente revelase un risco para a sae e seguridade da muller empregada, o empresario virá obrigado a adoptar aquelas medidas necesarias para evita-la exposici a dito risco a través dunha adaptaci das condicis ou do tempo de traballo e entre as que cabe a non realizaci do traballo nocturno. Se non fora posible dita adaptaci, a muller traballadora, naquelas circunstancias, debería desemper outro posto de traballo ou funci diferente compatible co seu estado (art. 26 da Lei 31/1995, de 8 de novembro de prevenci de riscos laborais). -As mulleres “xestantes”, ou en “condicis de procrear” ten prohibido o traballo en postos con posibilidades de exposici a radiacis por enriba de determinada dose en determinadas partes do corpo (Real Decreto 53/1992, de 24 de xaneiro que desenvolveu a lei de enerxía nuclear). -Esta prohibido fumar en calquera área laboral onde traballen mulleres embarazadas (Real Decreto 192/1988, de 4 de marzo limitativo da venda e uso de tabaco). 2.-Protecci da maternidade e da crianza dos fillos. -O art. 48.4 do ET contempla o permiso de maternidade que ten como fundamento, por un lado, a sae da nai e, polo outro, o benestar e a crianza do fillo. Durante ese período (16 semanas ou 18 no caso de parto mtiple) o contrato de traballo suspéndese con reserva do posto de traballo (art. 45.1.d en relaci co art. 48.4 ET), co cal fáise factible a compatibilizaci do traballo co exercicio da maternidade. No suposto de adopci se o fillo adoptado é menor de nove meses o período de suspensi terá unha duraci de 8 semanas e se é maior desa idade durará 6 semanas. Cando o pai e a nai traballen, ésta se inicar o período de descanso por maternidade, poderá optar porque o pai disfrute de ata 4 das timas semanas, sempre que sexan ininterrumpidas e final do citado período, salvo que no momento da s efectividade a incorporaci traballo da nai supo un risco para a sae. Como se ve, en determinadas condicis e con límites temporais, o permiso pode ser disfrutodo polo pai. Na situaci de maternidade -hai que indicalo- contin a obrigaci de cotizar á Seguridade Social, de aí a importancia das accis que consisten en subvenciona-la contrataci de interinos durante o tempo de duraci do permiso. - O art. 37.4 do ET recolle o denominado permiso de lactancia dun fillo menor de 9 meses que poderá ser disfrutado, polo pai ou a nai indistintamente, se ámbolos dous traballan, e que consiste na ausencia de 1 hora do traballo (con posibilidade de fraccionala en ds medias horas) ou, a s substituci, a petici da muller, pola reducci da xornada normal en media hora. Como se pode constatar tamén aquí obsérvase o paso dunha normativa protectora da muller traballadora en exclusiva a unha que contempla as responsabilidades familiares dignas de atenci. - O art. 37.5 do ET contempla a reducci da xornada laboral -e, en parello-das retribucis por razs de garda legal para o coidado dun menor de 6 anos (ou disminuido). - O art. 46.3 do ET concede traballadores o dereito a un período de excedencia, non superior a 3 anos, para atender coidado de cada fillo, tanto cando o sexa por natureza como por adopci, establecéndose que cando o pai e a nai traballen sun deles poderá exercitar ese dereito. E, importante destacar en torno a este dereito o seguinte: o período en que o traballador permaza nesa situaci será computable a efectos de antigdade; durante o primeiro ano reservaráselle o posto e teráselle como período de cotizaci efectiva; e durante a excedencia o traballador ten dereito a asistir a cursos de formaci profesional. Como se pode seguir observando, este tipo de excedencia serve fins familiares das traballadoras e eliminou moitos dos efectos discriminatorios de tipo indirecto que se rexistraban na normativa anterior. Neste orde de cousas, e como medida de fomento do emprego, resulta procedente significar que os contratos de interinidade que se celebran para substituir traballador que esté nesta clase de excedencia terán dereito a unha reducci nas cotizacis empresariais á Seguridade Social por continxencias coms, cando os ditos contratos se leven a cabo con beneficiarios de prestacis por desemprego que leven como perceptores mais dun ano (95 por 100 durante o primeiro ano, 60 por 100 durante o segundo e 50 por 100 durante o terceiro de excedencia do traballador que se substitue). - O art. 37.3.b) regula un permiso consistente no tempo indispensable para a realizaci de exames prenatais e técnicas de preparaci parto que se deban realizar dentro da xornada de traballo (un dereito que se recocía da mema maneira no art. 26.4 da Lei 3/1995, de 8 de novembro citada con anterioridade). 3.- Protecci contra o acoso sexual Entre os dereitos básicos que pos o traballador na relaci de traballo figura o do respecto a s intimidade e á consideraci debida a s dignidade, comprendida a protecci fronte a ofensas verbais ou físicas de natureza sexual (art. 4.2.e E.T.). O art. 184 do vixente Cigo Penal, por outra parte, introduciu o delito de acoso sexual. Neste orde de cousas, cpre lembrar que o art. 96.11 do ET considera como infracci moi grave “os actos do empresario que foran contrarios respecto da intimidade e consideraci debida á dignidade dos traballadores”. A muller traballadora que sexa obxecto de acoso sexual laboral, deixando a un lado a vía penal, pode acudir procedemento especial de protecci dos dereitos fundamentais (arts. 175 a 181 da L.P.L.), no que se se acredita que houbo violaci dalg desos dereitos, cabería, entroutros contidos do fallo, indemnizaci por dano moral (así Sentencia do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, de 17 de febreiro de 1995). Asimesmo, a muller pode reaccionar fronte o acoso pretendendo a extinci do contrato de traballo con base no artigo 50.c) E.T. Neste sentido, hai que sinalar que no dereito comunitario existe a Recomendaci da Comisi de 27 de novembro de 1991, relativa á protecci da dignidade da muller e o home no traballo. 4.- Outras formas de protecci Antes de concluir este apartado debemos facer referencia a unha tima cuesti. A interdicci de discriminaci da muller no traballo tamén comprende aquelas accis ou omisis que lle privan das ss posibilidades de ascenso cando disfruta da correspondente licencia por embarazo e maternidade. En efecto, no sentido indicado resulta paradigmática acudir a xurisprudencia do T.X.C.E.. En efecto, a recente Sentencia do T.X.C.E., de 30 de abril de 1998, “Asunto Evelyne Thibault e Caisse Nationale”, declarou incompatible co dereito comunitario a normativa nacional que excl do beneficio da promoci profesional a unha muller con permiso de maternidade. Interpretando a Directiva 76/207/CEE, o Tribunal sostivo a opini de que ten por obxecto conseguir unha igualdade material e non meramente formal, e, nese sentido, asiste a todo empregado o dereito de poderse beneficiar dunha promoci profesional como parte integrante do seu contrato de traballo. O caso que recolle a sentencia versou sobre os seguintes feitos: unha muller traballadora que estaba encinta e fixera uso do permiso por maternidade, víuse excluida da calificaci anual que a empresa realizaba a tolos traballadores -tanto vars como mulleres-, e que constituía un paso esencial para unha posible promoci profesional. O Tribunal considerou que o dito comportamento (privaci da calificaci) constituía unha discriminaci baseada directamente no sexo, prohibida nese supostos polos arts. 2.3 e 5.1 da Directiva xa que, se non hubese disfrutado do permiso que ti dereito, ent, haberíaselle calificado no ano de referencia por parte da empresa. Máis recentemente a Sentencia do T.X.C.E. de 22 de setembro de 1998 “Asunto Coote” enfrentouse a un suposto verdadeiramente interesante. Unha muller, a Sra. Coote, demandou o seu antigo empresario (Granada Hospitality) porque se negou a proporcionar referencias a empresarios potenciais da dita sera. Esta muller estivo empregada no citado hospital dende decembro de 1992 a setembro de 1993 e nese ano exercitou unha acci legal contra Granada Hospitality alegando unha discriminaci por raz de sexo consistente en que fora despedida polo seu embarazo. En xullo de 1994, a Sra. Coote, que buscaba novo emprego, dirixíuse a ds axencias de colocaci, e a antiga empresa non proporcionou referencia ss a unha delas o que, o seu xuízo, provocou dificultades para atopar traballo. O T.X.C.E., analizando a Directiva 76/207/CEE considerou que ésta obriga Estados membros a adaptar a s normativa e impedir que as empresas adopten represalias contra traballadores que iniciaran procedementos xudiciais para que se respecte o espírito da Directiva, de maneira que éstos queden protexidos incluso cando a relaci laboral se extinguira. En definitiva, e resumindo o ata aquí descrito, ben se pode manifestar que a muller traballadora sofre a mio discriminaci, tanto no acceso a un emprego en igualdade de condicis co home e no ascenso profesional, como á hora de percibi-los salarios que son inferiores dos traballadores masculinos. 3.5.3. O despido discriminatorio por raz do sexo. Se como vimos constatando prodese discriminacis por raz do sexo no acceso traballo, no desenvolvemento da prestaci laboral e nas condicis de traballo, tamén existen á hora de remata-lo contrato de traballo. A muller traballadora que está embarazada foi -e continua sendo-obxecto de despidos por atoparse nesa situaci o cal está prohibido polo ordenamento xurídico laboral. É máis, tamén a normativa internacional que ex. art. 10.2 CE serve de fonte interpretativa á espala así o corrobora. En efecto, o Convenio da OIT n. 158 (art. 5-d) prescribe que o embarazo non constituirá causa xustificada para a terminaci da relaci de traballo; o Convenio da OIT n. 103 (art. 6) reputa como ilegal que por e durante a ausencia traballo por dita causa, o empregador comunique á muller o seu despido e en similares térmos pronciase o Convenio da OIT n. 3 (art. 4). A s vez outro Convenio da OIT, o n. 156 (art. 8) concl que a responsabilidade familiar non debe constituir de por sí unha causa xustificada para por fin á relaci de traballo. Abunda no mesmo, a Recomendaci da OIT n. 95 na que se di que o período durante o que será ilegal para o empregador despedir a unha muller debería comezar a se contar a partir do día no que fose notificado o embarazo por medio dun certificado médico. Se acudimos dereito comunitario atopamos unha previsi análoga nas Directivas 76/207/CEE e 92/85/CEE. Froito diso é que a Xurisprudencia do T.X.C.E. considerou que o despido dunha traballadora por raz do seu embarazo constitue unha discriminaci directa baseada no sexo (Sentencia do T.X.C.E. de 8 de novembro de 1990, “Asunto Hertz”), como tamén que a ruptura do contrato nin sequera se pode xustificar polo feito de que unha prohibici legal, imposta por causa do embarazo, impida temporalmente á traballadora desemper un traballo nocturno (Sentencia do T.X.C.E. de 5 de maio de 1994, Asunto Habermann-Beltermann). Neste orde de cousas, debemos menciona-la moi recente e importante Sentencia do T.X.C.E., de 30 de xu de 1998, “Asunto Mary Brown”, referida a un tema de despido da muller embarazada e no que os seus feitos foron os seguintes: a Sra. Brown traballaba para a empresa Rentokil como conductora, e depois de comunicar que estaba encinta á empresa a primeiros de agosto de 1990, o día 16 de dito mes deixou de traballar como consecuencia das dificultades do seu embarazo. O problema xurdíu porque de acordo coa regulaci laboral da empresa, en caso de ausencia por enfermidade superior a vinteseis semanas, o traballador seria despedido, fose home ou muller. Iso sucedeu coa Sra. Brown que foi despedida o 8 de febreiro de 1991, data na que aínda non se incorporara o traballo. O seu fillo naceu o 22 de marzo de 1991. O Tribunal despois de interpreta-las Directivas 76/207/CEE e 92/85/CEE, declarou que o despido dunha muller en calquera momento do seu embarazo por ausencias debidas a unha enfermidade causada polo dito embarazo é contrario dereito comunitario. Para iso tivo en conta o art. 10 da Directiva 92/85/CEE que prevé unha protecci particular para a muller, establece-la prohibici de despido durante o período comprendido entre o inicio do embarazo e o final do permiso de maternidade. O Tribunal de Luxemburgo, neste pronunciamento, lembra que o despido por embarazo ou por unha causa fundada esencialmente nese estado spode afectar ás mulleres e constit unha discriminaci baseada no sexo. Fundamenta así mesmo a s decisi no feito de que durante o embarazo pense producir transtornos e complicacis que poden obrigar á muller a seguir un control médico e, no seu caso, gardar reposo durante ese período. Esos transtornos -dixo o Tribunal- que poden implicar unha incapacidade laboral, son riscos inherentes embarazo e, por ende, participan da especificidade dese estado. Por iso, o despido dunha traballadora producido durante o seu embarazo e motivado por ausencias debidas a unha incapacidade derivada do embarazo, na medida en que spode afectar ás mulleres, sup unha discriminaci directa por raz de sexo. A lexislaci espala, pola s parte, non contén normas específicas dirixidas a protexer á muller traballadora que se atope na situaci de embarazo ou parto contra o despido de que pode ser obxecto. Aplicaranse neses casos as regras sobre a tutela antidiscriminatoria por raz de sexo. Se prestamos atenci casos resoltos polos Tribunais espais, contemplamos un nero importante de sentencias nas cales o empregador extingue ou non prorroga o contrato de traballo de carácter temporal ou ben pon fin mesmo durante o período de proba, estando a muller encinta. Imos a distingui-los distintos supostos: -Falta de prorroga ou extinci anticipada do contrato temporal da traballadora embarazada. Neste apartado podemos traer a colaci a Sentencia do T.C. 173/1994, de 7 de xu que enxuízou o seguinte suposto de feito. Unha traballadora, vixilante de museos, con sucesivos contratos de traballo subscritos polo Ministerio de Cultura viu como éste non prorrogaba o timo deles de seis meses, a diferencia do que se fixera con outras traballadoras. O responsable de contrataci da entidade empregadora comunicara verbalmente esposo da traballadora que a razn de non renova-lo contrato era o seu embarazo, xa que este motivaría unha baixa médica e non sería posible supli-la s ausencia con outro traballador temporal. O Tribunal sostivo que non se estaba en presencia dun acto de liberdade do empregador, e ante a falta de elementos aportados pola Administraci que desvirtuaran a discriminaci defendida pola traballadora, concluiu dicindo que a mera negativa a renovar un contrato ou a contratar por parte do empresario é xuridicamente relevante desde o momento en que, á luz dos feitos probados, foi un motivo prohibido por discriminatorio o que obstaculizou a reanudaci da relaci laboral. Nesta li cabe cita-la Sentencia do Xulgado do Social n. 28 de Barcelona, de 5 de abril de 1994 e na que os seus feitos máis significativos foron os seguintes. A unha traballadora non se lle renovou un contrato de fomento de emprego que tivera unha duraci de trinta meses. A traballadora estivo de baixa case catro meses por incapacidade laboral transitoria a causa do seu embarazo e despois iniciou a baixa por maternidade. A empresa comunicoulle que o seu contrato quedaba extinguido e nos feitos probados reclese que o seu representante legal comentou á traballadora que “non podia permitirse o luxo de pagar 40.000 pts. mes de Seguridade Social”. O Tribunal entendeu que o motivo da extinci foi o de evita-la carga de ter de baixa a unha muller embarazada e concluíu que o empresario incorrira nun abuso de dereito discriminar por raz de sexo e conculca-lo art. 39.2 da CE que regula a protecci integral dos fillos. -Resoluci do contrato de traballo en período de proba que afecta á traballadora embarazada. Neste apartado paga a pena destaca-la Sentencia do T.C. 166/1988, de 26 de setembro na que se examinou o suposto dunha enfermeira que fora contratada interinamente polo INSALUD sendo destinada á secci de diálisis. Cando estaba no período de proba, a traballadora comunicou que estaba embarazada e por esa circunstancia solicitou o traslado a outra secci na que non existise incompatibilidade entre o seu estado e as esixencias ligadas posto de traballo. Cando aínda non transcorrira o período de proba, o INSALUD decidiu resolver o contrato de traballo sen motiva-la s decisi. O Tribunal declarou que o despido debía de calificarse como nulo por vulnera-lo art. 14 da CE xa que a empresa debeu explicar que os motivos da s resoluci eran alleos embarazo, coa finaldiade de xustifica-lo razoable da s conducta, cousa que non fixo. -Despido dunha traballadora embarazada con contrato estable. Neste punto temos que traer a colaci a importante Sentencia do T.C. 136/1996, de 23 de xullo. En efecto, como feitos máis decisivos hai que rexistrar que se estaba na presencia dunha traballadora que prestaba os seus servicios nun determinado partido político e por causa debida a ausencias inxustificadas do posto de traballo e reiteradas faltas de puntualidade foi despedida. Antes do despido, a traballadora participara empregador o embarazo e o seu risco mediante o oportuno certificado médico. O Tribunal declarou a nulidade radical do despido, por apreciar que existira discriminaci por raz de sexo. É oportuno que nos detemos nalg dos razoamentos esgrimidos polo Tribunal Constitucional. En primeiro termo o Alto Tribunal manifestou que “a discriminaci por raz de sexo comprende aqueles tratamentos peiorativos que se fundan non sna pura e simple constataci do sexo da victima, sen na concurrencia de razs ou circunstancias, que ten co sexo da persoa unha conexi directa e inequívoca. Tal sucede co embarazo, elemento ou factor diferencial que ... incide de forma exclusiva sobre as mulleres ...”, e, nese sentido declarou que “os tratos desfavorables baseados no embarazo, afectar exclusivamente á muller, constitn, polo tanto, unha discriminaci por raz de sexo proscrito polo art. 14 CE”. Máis adiante e abondando no feito de que incumbe empresario probar que o despido tildado de discriminatorio obedeceu a motivos razoables e alleos a todo propsito atentatorio a un dereito constitucional (cuesti que non levou a cabo), previa acreditaci por parte do traballador de indicios ou sospeitas dunha actitude discriminatoria por parte do empregador, o Tribunal Constitucional deixou dito que “a prohibi (de despedir) por raz do embarazo pretende evitar á traballadora embarazada calquera risco de despido por motivos relacionados co seu estado, e polo que aquí interesa, comprende a hipesis das ausencia traballo debidas a unha enfermidade ou transtorno fisiolico causados polo embarazo e que impiden desenvolve-la prestaci laboral convenida, as cales, polo tanto, non poden xustificar un despido”. Na Sede dos Tribunais Superiores de Xustiza, vironse rexistrando numerosas sentencias que declararon nulos os despidos ou as extincis dos contratos de traballo de mulleres en situaci de embarazo ou parto. Sen esgota-los exemplos limitarémonos a reflectir algunhas delas: -Sentencia do T.S.X. de Madrid, de 4 de xu de 1992. Nulidade do despido da traballadora embarazada realizado no período de proba ser discriminatorio por raz de sexo. -Sentencia do T.S.X. de Andalucía, de 2 de febreiro de 1996. Nulidade do despido da traballadora embarazada, ser discriminatorio por raz do sexo. -Sentencia do T.S.X. do País Vasco, de 19 de marzo de 1996. Nulidade do despido da traballadora embarazada, por discriminatorio comunicarselle o cese nun contrato temporal xusto antes de finaliza-la tima prroga e de dar a luz. -Sentencia do T.S.X. de Cantabría, de 21 de xaneiro de 1997. Nulidade da extinci dun contrato de traballo subscrito por catro meses cunha traballadora que estaba embarazada cando, con anterioridade e coa mesma persoa durante varios anos, se subscribiran contratos por oito meses, na condici de traballadora fixa discontinua. 3.6. A igualdade de trato no Sistema da Seguridade Social. O sistema espal de Seguridade Social, que ten como lexislaci de cabeceira o Real Decreto-Lexislativo 1/1994, de 20 de xu, polo que se aproba o Texto Refundido da Lei Xeral da Seguridade Social incorporou o principio de igualdade de trato entre homes e mulleres dentro do seu campo de aplicaci. Para iso seguíuse, por un lado, o mandato constitucional derivado do art. 14 CE, en relaci co art. 41 da CE, e por outro, as directrices do dereito comunitario e a doutrina do Tribunal Constitucional que, na materia de seguridade social, en ocasis, aplicou a “igualaci por riba” para po-lo home nas mesmas condicis ca muller á hora de accede-la determinadas prestacis e que analizamos noutro momento deste traballo. Neste contexto temos que citar ás seguintes normas do dereito comunitario: - Directiva 79/7/CEE, de 19 de decembro, relativa á aplicaci progresiva do principio de igualdade de trato entre homes e mulleres nas materias de seguridade social. - Directiva 86/378/CEE, de 24 de xullo, relativa á aplicaci do principio de igualdade de trato entre homes e mulleres nos rexímenes profesionais da seguridade social. - Directiva 86/613/CEE, de 11 de decembro, relativa á aplicaci do principio de igualdade de trato entre homes e mulleres que exerzan unha actividade automa incluidas as agrícolas, así como sobre a protecci da maternidade. Pese pois manifestar que as discriminacis directas, máis burdas, desapareceron do mapa da Seguridade Social espala, aínda que se poden detectar algunhas ocultas, indirectas ou encubertas que as iremos analizando. Nesta tesitura, imos a prestar atenci a unha serie de prestacis, que afectando moi directamente á muller, quedaron estructuradas de forma igual para todas aquelas comprendidas nos diferentes réximenes da Seguridade Social. Como xa tivemos ocasi de reflectir, na actualidade o noso ordenamento xurídico ofrece instrumentos diversos de protecci da maternidade e da paternidade.Así, existe un descanso por maternidade que a efectos laborais, como se dixo, sup un suposto de suspensi de contrato de traballo; prevéese unha excedencia específica para coidar fillos; hai a posibilidade de reduci-la xornada para os traballadores que ten o seu cargo a un menor de seis anos ou a un disminuido físico ou psíquico e ademais a maternidade atase protexida a través da asistencia sanitaria, existindo atencis específicas que van destinadas á muller traballadora embarazada. Pero efectos que aquí interesa, cpre que nos detemos na nova configuraci da maternidade, como situaci protexida pola Seguridade Social espala, a raíz da s regulaci nos arts. 133 bis, 133 ter e 133 quater do Real Decreto Lexislativo 1/1994, de 20 de xu polo que se aproba o Texto Refundido da Lei Xeral da Seguridade Social. En efecto ditos preceptos no seu conxunto introduciron unha importante modificaci da maternidade. De entrada esta situaci para a seguridade social quedou totalmente desvinculada e desconectada do que eran os procesos de ILT (agora incapacidade temporal). Coa nova normativa a maternidade ten autonomía propia dentro do cadro da acci protectora da Seguridade Social. En torno a esa situaci paga a pena destaca-los seguintes puntos: a) A efectos da prestaci por maternidade considéranse situacis protexidas a propia maternidade, a adopci e o acollemento previo. b) Serán beneficiarios do subsidio por maternidade os traballadores por conta allena, calquera que sexa o seu sexo (introducci do principio de igualdade) que disfruten dos descansos e rean os requisitos de estar afiliados e en alta e os períodos de carencia na cotizaci establecidos efecto. A referencia á indiferencia de sexos para ser beneficiarios da prestaci se ben respecta o principio de igualdade, nembargantes choca un pouco coa realidade porque o descanso dificilmente poderá ser disfrutado polo pai alleo proceso de alumbramento. Nembargantes, iso non é así -ou pode non ser asi-nos supostos de adopci ou acollemento previo. c) A prestaci por maternidade rixe, coa mesma extensi e nos mesmos térmos e condicis que os previstos para os traballadores do Réxime Xeral, para os traballadores por conta allea e propia incluidos nos distintos Rexímenes Especiais da Seguridade Social (asunci do principio de igualdade de trato). d) Os traballadores a tempo parcial, incluso aqueles os que a prestaci de servicios sexa inferior a 12 horas á semana ou 48 mes, ten dereito á prestaci econica por maternidade. e) Durante os descansos por maternidade mantense a obrigaci de cotizar, estando o cargo do empresario e o traballador na s correspondente cuota. f) A prestaci econica por maternidade consiste nun subsidio do 100 por 100 da base reguladora equivalente á que corresponda a continxencias coms, a contar desde início do descanso e durante os períodos de descanso. Existe un subsidio especial para o suposto de parto mtiple. g) A prestaci econica por maternidade xestionaa directamente a Entidade Xestora da Seguridade Social (INSS, ISM). Se volvémo-la mirada a outras prestacis que concede o sistema de Seguridade Social do noso país, veremos que tamén alí se lle deu acollida principio de igualdade entre homes e mulleres. Así referíndonos á asistencia sanitaria que está incluida na acci protectora da Seguridade Social, podemos constatar que no caso de separaci ou divorcio conservará a condici de beneficiario o cxuxe do titular do dereito -xa sexa marido ou muller-sempre, claro está, que por título propio non te dereito á asistencia sanitaria e non realice traballo remunerado ning, nin perciba renda nin pensi superiores dobre do salario mínimo interprofesional. Neste mesmo orde de cousas, pese dicir que o principio de igualaci na materia de protecci das continxencias recocidas na Seguridade Social introducíuse para beneficio dos traballadores que ten subscrito contratos a tempo parcial, con duraci de poucas horas de traballo efectivo. En efecto, o art. 1 do Real Decreto 489/1998, de 27 de marzo establece que os traballadores que foran contratados a tempo parcial cunha duraci da s prestaci de servicios inferior a 12 horas á semana ou 48 horas mes, quedarán protexidos -en igualdade de condicis co resto de traballadores a tempo parcial- fronte á totalidade de situacis e continxencias que se ten previstas con carácter xeral no respectivo réxime da Seguridade Social no que figuran encadrados.Esta normativa dictouse como consecuencia do disposto na disposici transitoria cuarta da Lei 63/1997, de 26 de decembro, na que se establecía que “no prazo máximo de tres meses ... o Goberno procederá, previa consulta ás organizacis sindicais e asociacis empresarias máis representativas, a adopta-las disposicis necesarias para facer efectivo o dereito á ... cobertura da totalidade das continxencias dos contratos a tempo parcial por duraci inferior a doce horas á semana ou corenta e oito horas mes”. Se temos en conta que a contrataci a tempo parcial é un campo clásico do emprego feminino, podemos darnos conta da trascendencia do que se indicou. Todo isto ten o seu antecedente primo no Convenio da OIT n. 175 de 24 de xu de 1994 sobre o traballo a tempo parcial, que no seu artigo 4 insta Estados a adoptar medidas tendentes a garantir traballadores a tempo parcial a mesma protecci que se proporciona traballadores a tempo completo, en materia de dereito de sindicaci, negociaci colectiva, representaci dos traballadores, seguridade e sae no traballo e discriminaci en materia de emprego e ocupaci. Tamén constit un precedente máis inmediato o ano 1997, no que a Uni Europea e os Estados membros decidiron aborda-la renovaci do contrato a tempo parcial, para que servira de instrumento na creaci de emprego. Froito diso foi a Directiva 97/81/CEE, do Consello, de 15 de decembro, relativa acordo marco sobre o traballo a tempo parcial concluido pola UNICE, o CEEP e a CES. Esta Directiva pretendía ds finalidades: por unha banda, “garanti-la supresi das discriminacis contra os traballadores a tempo parcial” (cláusula 1ª). Por outro, facer do contrato a tempo parcial un medio eficaz de acceso emprego. Aínda que a Directiva non realizaba ningunha indicaci sobre co debería se-la protecci social dos traballadores a tempo parcial, xa que se entendía que as decisis relativas réximes de seguridade social eran competencia dos Estados membros, nembargantes interpretouse por alg destos (entre eles Espa), que era necesario homologar no posible a situaci entre traballadores a tempo parcial e traballadores a tempo completo no referente a cobertura polo sistema de Seguridade Social. E así fíxose como quedou indicado. Neste orde de cousas, é conveniente resaltar que para incentiva-la contrataci laboral baixo a modalidade de a tempo parcial, o Real Decreto 489/1998, na s disposici adicional ica, prevé a reducci de cotas, nos contratos a tempo parcial nos que a prestaci de servicios sexa inferior a doce horas á semana ou corenta e oito mes, en funci do carácter indefinido ou non do respectivo contrato laboral, coa excepci da cota por desemprego. Agora ben, é no terreo da contrataci a tempo parcial onde se rexistran certos efectos negativos para os traballadores que desempen as ss tarefas profesionais baixo esta modalidade de contrataci. Neste senso cpre efectuar algunha precisi. Os traballadores a tempo parcial, a teor do que disp o artigo 19 do Real Decreto 2317/1993, de 29 de decembro, ten os mesmos dereitos que os traballadores a tempo completo, salvo as peculiaridades que, en funci do tempo traballado, estén establecidas por lei ou se poidan determinar pola negociaci colectiva. Nesa li de equiparaci esencial vense pronunciando a xurisprudencia da que pode ser mostra a recente Sentencia do Tribunal Supremo de 11 de maio de 1998 que recoceu a aplicaci traballadores a tempo parcial do seguro de vida e incapacidade previsto nun Convenio Colectivo de grandes almacéns en igualdade de condicis que os empregados a xornada completa. Agora ben, en materia de Seguridade Social a cuesti da equiparaci admite matices. En efecto, aínda que a lexislaci de seguridade social espala directamente non establece un trato de desvantaxe patente e claro para os traballadores a tempo parcial, nembargantes dos requisitos de cotizaci sistema de pensis, e para o acceso a outras prestacis poderíase deducir un efecto desfavorable para ese colectivo de traballadores en comparaci con aqueles que realizan traballos a tempo completo. Cpre insistir no feito da maior afectaci feminina traballo a tempo parcial para darnos conta do que se vai a reser. Hai que pensar, seguindo Consello Econico e Social, que o paradigna estatístico da traballadora a tempo parcial é aquella maior de 30 anos, casada con fillos menores de 6 anos, con baixo nivel de estudios e que presta os seus servicios no ámbito doméstico, hostelería ou comercio. Pois ben, a teor do disposto no art. 12.3 e 4 do ET, para determina-los periodos de cotizaci a Seguridade Social, Fondo de Garantía Salarial e Formaci Profesional e de cálculo das prestacis de Seguridade Social, incluida a protecci por desemprego no caso de traballadores a tempo parcial, computaránse as retribucis percibidas exclusivamente das horas traballadas. Os arts. 23 e 65 (éste modificado polo Real Decreto 489/1998), do Regulamento Xeral sobre cotizaci e liquidaci doutros dereitos da Seguridade Social aprobado por Real Decreto 2064/1995, de 22 de decembro, e a Orde de 26 de xaneiro de 1998, introducen as regras para determina-la base de cotizaci correspondente. Pois ben, se temos en conta os longos períodos de cotizaci esixidos para ter acceso ás pensis vitalicias (exceptuando as que se orixinan por accidente de traballo ou enfermidade profesional), podemos darnos conta da dificultade que posn os traballadores a tempo parcial pata totaliza-los días de cotizaci que lle darían derecho ás referidas prestacis, porque o tempo real de traballo previo para causar dereito ás pensis é máis longo cando o traballo se realiza a tempo parcial que a tempo completo. Indirectamente estáse pondo en desvantaxe colectivo feminino que, como reflectimos con anterioridade, tanto en Europa como no noso país, traballa en moitas ocasis, baixo a modalidade de contrataci a tempo parcial. Sen dida, nesta configuraci da cotizaci do traballo a tempo parcial, pesou máis o principio contributivo do sistema da Seguridade Social que o asistencial propiamente dito. No momento de redactar este traballo, iniciouse unha negociaci entre os sindicatos máis representativos e o Goberno para unha regulaci detallada do contrato a tempo parcial. Recentemente e con repercusi sobre Galicia, considerouse que existe unha discriminaci indirecta na materia de seguridade social, que provén do disposto no art. 2.2 do Regulamento Xeral do Réxime Especial Agrario da Seguridade. Este precepto establece que quedan incluidos no dito Réxime os traballadores espais ca míudo e como medio fundamental de vida realicen labores agrarias, entendéndose que concurren estos requisitos cando o traballador dedique a s actividade predominantemente a labores agrícolas e deles obten os principais ingresos para atende-las ss necesidades e as dos familiares o seu cargo. Agora ben cando se trate de traballadores por conta propia presumiráse, salvo proba contraría, que os ingresos agrícolas non constitn o seu principal medio de vida cando o traballador, o seu cxuxe ou os parentes ata o terceiro grao de consanguinidade ou afinidade que convivan co el sexan titulares dun negocio mercantil ou industrial. Pois ben, nunha brillante Sentencia do Xulgado do Social n. 1 de Pontevedra, de 5 de abril de 1995, confirmada en suplicaci pola Sentencia do Tribunal superior de Xustiza de Galicia de 30 de xaneiro de 1998, chegouse á conclusi de que o timo parágrafo subraiado do art. 2.2 do Regulamento citado introducía unha discriminaci indirecta contraria ás mulleres, porque con base nel, a Tesourería da Seguridade Social denegara a inclusi en dito Réxime Especial dunha muller que traballaba en faenas agrícolas porque o seu marido estaba de alta no Réxime Especial de Traballadores Automos e, polo tanto, presumíase que os ingresos obtidos pola actividade agraría non constituían o medio fundamental de vida da unidade familiar. Na Sentencia do Xulgado, que contén unha impecable fundamentaci, indícase que “se a participaci da muller na economía familiar, é na maioria dos supostos, inferior á do home, a esixencia de se-los ingresos derivados das labores agrarias realizados por un membro da unidade familiar superiores ingresos derivados do traballo doutro membro desa unidade, aínda sendo unha norma neutra nos seus motivos, determina, na s aplicaci práctica, a expulsi de máis mulleres que homes do campo de aplicaci do Réxime Especial Agrario da Seguridade Social. Dito noutros térmos, esa esixencia é un obstáculo para que a igualdade da muller sexa real e efectiva, como quere o art. 9.2 da CE” engadindo máis adiante, “por iso non é admisible a exclusi da muller da seguridade social pretendendo fundamentala en que o seu esposo tamén traballa”, polo que concl sinalando: “admitida a existencia de discriminaci indirecta, o art. 2.2 do Regulamento Xeral, é parcialmente inconstitucional e inadecuado o dereito comunitario...”. Velaí pois un pronunciamento xudicial de capital importancia para Galicia, cara á consecuci da igualdade efectiva da muller, desde o momento que se constata o peso que aínda pos a afiliaci e as prestacis que concede o Réxime Especial Agrario da Seguridade Social. 3.7. Unha referencia á negociaci colectiva galega. Seguindo o interesante e importante documento de traballo sobre “A negociaci colectiva galega e o traballo da muller” (do 1/1/1997 19/6/1998) elaborado pola área de estudios do Consello Galego de Relacis Laborais, a solicitude do Valedor do Pobo, imos facer referencia a aquelas cláusulas convencionais que, dalgunha maneira, introducen algunha discriminaci da muller traballadora ou recollen categorías profesionais feminizadas. Do traballo citado despréndense varias conclusis xerais que, sintetizadamente, podemos reflectilas do modo seguinte: -Na negociaci colectiva galega hai unha tendencia definida a introducir preceptos regulamentadores das condicis laborais da muller (cláusulas sobre a non discriminaci feminina no traballo, previsi de baixas maternais, percepci do 100% do salario durante a baixa por maternidade, previsi da licencia para acudi-las clases preparatorias do parto, etc.). - Moitas destas cláusulas están redactadas nunha linguaxe non sexista, e nelas a efectos de recocer determinados dereitos laborais equipáranse as parellas de feito coas formalizadas legalmente. - Moitas veces estas cláusulas dos convenios referentes traballo feminino non supon unha mellora do regulamentado polas disposicis legais laborais. - Os axentes sociais á hora de redacta-los convenios colectivos empregan, cada vez máis, a expresi traballador/a, aínda que tamén ás veces, empregan o termo mais neutro de “persoal”. -Nembargantes, en determinados convenios, redáctanse en feminino algunhas categorías profesionais que se recollen nas táboas salariais, nas que se reservan postos de traballo concretos colectivo feminino, abundando este feito no caso da “limpadora” ou “muller da limpeza”, que son as que perciben, ademais, o salario máis baixo, en relaci coas demais categorías que se atopan nas táboas salariais. -Existen ámbitos de actividade econica e, polo tanto, de ocupacis, reservadas á man de obra masculina (así traballo no mar, construcci, mineiría, siderometal). - Puidose constatar determinadas actividades laborais cunha presencia feminina importante (hostelería, limpeza, sector textil e confecci). Entrando nun exame máis pormenorizado, a continuaci imos a reflectir algunhas peculiaridades que se conten nos convenios colectivos analizados polo Consello Galego de Relacis Laborais e así distinguimos: a) Convenios Colectivos que conten cláusulas que redactan predominantemente as categorías profesionais en masculino. 1. No ámbito territorial da Comunidade Automa: - Residencias privadas da terceira idade (sector) - Pizarra en Lugo e Ourense (sector) - Editorial Compostela (empresa) - Gonzacoca (empresa) - Dos traballadores/as dos Centros Residenciais Docentes da Xunta de Galicia (empresa) 2. No ámbito territorial provincial: A Coru - Establecementos Sanitarios de Hospitalizaci, Asistencia, Consulta e Laboratorios de Analisis clínicos (sector) - De Armadores (sector) - INSESPAL - METAL (empresa) - MAYRESA, MOLTURACIÓN Y REFINO (empresa) - Casa Román - Restaurante (empresa) Lugo - Elaboraci de pastelería, confitería e repostería (sector) - Transporte de mercadorías por estrada (sector) - Distribuci do butano (sector) - Comercio de alimentaci (sector) - Panaderías (sector) - URBASER (empresa) - Cementos Cosmos S.A. (empresa) Ourense - Comercio do metal (sector) - Transporte de viaxeiros por estrada (sector) - Limpeza de edificios e locais (sector) b) Convenios colectivos que conten cláusulas que redactan algunhas categorías profesionais en feminino. Nos convenios colectivos que se van citar aparecen algunhas categorías profesionais “feminizadas” (particularmente as referidas traballo de limpeza de dominante ocupaci feminina), introducíndose tamén aquí unha definici sexista das categorías. 1. No ámbito territorial da Comunidade Automa - Editorial Compostela (empresa): repartidora - Gonzacoca (empresa): secretaria 2. No ámbito territorial provincial A Coru - Derivados do Cemento (sector): limpadora - Transporte de mercadoria por estrada (sector): limpadora - Oficinas e despachos (sector): limpadora - Comercio de Peixe e Marisco (sector): empacadora - Comercio do textil (sector): repasadora, empaquetadora - Establecementos Sanitarios de Hospitalizaci... (sector): enfermeira, matrona, cortadora, pasadora, costureira, camareira, lavandeira, cociira. - Convenios de Hosteleiría de empresa (Hotel Atlántico, Finisterre, Peregrino, Tryp): gobernanta, subgobernanta, encargada de lavandeiría e lencería, camareira de pisos, costureira, encargada de lenceria e outras. - Convenio do persoal laboral dos Concellos de Culleredo, Finisterre e Mugardos: secretaria do alcalde, psicoga, animadora, limpadora, traballadora social Lugo - Elaboraci de pastelería, confitería e repostería (sector): limpadora - Transporte de mercadorías por estrada (sector): limpadora - Distribuci do Butano (sector): limpadora - Comercio de Alimentaci (sector): empaquetadora - Panadeirias (sector): muller da limpeza - Residencia de Anciáns Nosa Sera do Carmen de Sarria (empresa): talas categorías están feminizadas. Ourense - Comercio do metal (sector): limpadora - Transporte de viaxeiros por estrada (sector): limpadora - Limpeza de edificios e locais (sector): limpadora - ONYX R.S.U. S.A. (empresa): limpadora - Augas de Cabreiroá S.A. (empresa): limpadora Pontevedra - Derivados do Cemento (sector): muller da limpeza - Aparcamentos, Garaxes e Parkings (sector): limpadora - Hosteleria (sector): fregadora, camareira de pisos, zurcidora, lavandeira, limpadora, pasadora. - Comercio de Alimentaci (sector): costureira de sacos, empaquetadora, secretaria. - Industrias e Comercio Vitivinícolas (sector): embotelladora, etiquetadora. - Hospitalizaci e Internamento (sector): pasadora, encargada, costureira, lavandeira, limpadora, camareira, subgobernanta - Comercio de Bazares e Artículos de Regalo (sector): encaxadora, empaque­tadora, muller da limpeza por horas - Transporte Plico de Viaxeiros por estrada (sector). azafata, limpadora por horas - Comercio polo Míudo do Textil (sector): reparadora de medias, empaquetadora costureira de sacos. - Frigodis S.A. (empresa): operaria - Frinova S.A. (empresa): cociira - Copo Ibérica S.A. (empresa): oficiala de 1ª, 2ª, 3ª, secretaria, limpadora, auxiliar de limpadora. - Choco Galicia, S.L. (empresa): degustadora. - Intercao S.L. (empresa): degustadora. - Pescanova S.A. (empresa): limpadoras de media xornada - Gestravisa (empresa): limpadora - Auxiliar Conservera S.A. (empresa): operaria de fabricaci. - Santaz-CENSA S.A. (empresa): limpadora - Plásticos de Galicia (empresa): limpadoras - Circulo Cultural, Mercantil e Industrial de Vigo (empresa): limpadora - Consorcio da Zona Franca de Vigo (empresa): secretaria de direcci e operadoras de contabilidade de sistemas e de explotaci - Rodman Polyships S.A. (empresa): secretaria de direcci. - Casino da Toxa (empresa): secretaria - D.S. Salgado S.A. (empresa): auxiliar administrativa, operadora de máquina contable. c) Convenios colectivos que recollen nas ss cláusulas licencias para o persoal masculino -Convenio do sector de Pintura da Coru: Ó regula-las licencias con soldo, recolle unha polo “falecemento da esposa” e non se menciona polo falecemento do esposo. - Convenio de mármores e pedras do sector correspondente a Pontevedra: No referente a permisos e licencias, recolle o suposto de enfermidade grave ou morte do cxuxe ou compaira soamente. - Convenio do sector de Industria de Bebidas Refrescantes de Pontevedra: Incorpora un permiso para o caso de falecemento de pais, fillos e muller. -Convenio de Construccis Navais Santo Domingo S.A. (empresa): No referente a permisos e licencias recolle unha cando exista intervenci quirurxica e enfermidade grave da muller. -Convenio de Envases Metálicos de Vigo S.L. (empresa): Concede no seu clausulado un permiso de 1 día de duraci traballador no suposto de casamento do fillo, irmán ou pai (olvídase do xénero feminino). d) Convenios Colectivos que conten cláusulas concedendo premios ou axudas nas que existe diferenciaci por raz de sexo: -Convenio do Hotel Finisterre da Coru: No suposto de falecemento do productor, concederáse un auxilio para a via e fillos (non existe referencia vio). -Convenio de SODIGA: Contémplase un premio de natalidade pero o característico da s regulaci é que, no suposto de que os pais traballen na empresa, terá dereito a percibilo o que acredite a condici de cabeza de familia, condici que tradicionalmente recae no home. -Convenio da Compaa de Tranvías da Coru e de Ferrol: Na s regulamentaci prevé que sexan beneficiarios de certas prestacis as vias (non se fala de vios) entre as que merecen destacarse o seguro de falecemento e a concesi de pases de libre circulaci nese medio de transporte. - Convenio de Larsa: Establece un premio de constancia a disfrutar pola via e que se concede por falecemento anterior á xubilaci. - Convenios de Cementos Cosmos: Recolle unha axuda de estudios da que se poden beneficia-las vias dos traballadores. - Convenio de Nestlé Espa S.A. de Pontevedra: Establece unha axuda para gardería que se aboará persoal feminino con fillos menores de catro anos o seu coidado e tamén terán dereito o persoal fixo masculino vio ou separado legalmente, con fillos menores de catro anos. e) Convenios Colectivos que conten cláusulas referidas principio de igualdade e prohibici da discriminaci. - Convenio da Industria Siderometalxica da Coru. - Convenio da Industria de Ebanisteria e afíns de Lugo (sector) - Convenio de Obradores e Despachos de Confiterías, Pastelerías, Reposterías e Pratos Cocidos de Pontevedra (sector) - Convenio de Alonarti Envases S.A. e a Artística Productos Químicos S.A. de Pontevedra (empresa): igualdade retributiva - Convenio de Mecanismos Auxiliares Industriais S.A. de Pontevedra (empresa) - DIK MGI - COUTIER S.A. de Pontevedra (empresa) - Convenio de Derivados do Cemento da Coru (sector) f) Convenios colectivos que conten cláusulas que regulan a concesi dunha dote no caso de matrimonio da muller traballadora, que por tal motivo deixa de traballar - Convenio do sector de Hostelería de Ourense. - Convenio de Hispanomoci S.A. de Pontevedra (empresa). Temos que reser que este tipo de disposicis considéranse nulas por discriminatorias (así Sentencia do Tribunal Central de Traballo de 2 de decembro de 1987). g) Convenios Colectivos que conten cláusulas contrarias á Constituci. -Convenio de Rodman POLYSHIPS S.A. (empresa): entre as ss disposicis contemplase unha que sinala que no caso de falecemento ou invalidez total por accidente laboral dun traballador da empresa, terá preferencia para ocupa-lo dito posto a via ou o fillo do traballador de que se trate. Cláusulas deste tipo foron declaradas discriminatorias por establecer situacis favorables para o acceso traballo por vínculos familiares (así Sentencia do Tribunal Central de Traballo de 23 de setembro de 1985). h) Convenios Colectivos que conten cláusulas específicas sobre algunhas cuestis. -Convenio de Envases Carnaudmetalbox S.A. de Pontevedra (empresa): Incorpora unha extensa regulamentaci sobre o acoso sexual. -Convenio Rías Baixas Comunicaci S.A. de Pontevedra (empresa): Prevé a permuta obrigatoria de posto de traballo para a muller traballadora que está embarazada, a partir do quinto mes de xestaci, se existe prevía declaraci dun facultativo de que o traballo que vi desenvolvendo era perigoso ou penoso (disposici en sintonía co art. 26 da Lei de Prevenci de riscos laborais). 3.8. O traballo da muller no fogar familiar. Para rematar esta reflexi, imos a efectuar unha aproximaci traballo da muller no ámbito doméstico desde unha dobre perspectiva: por unha parte, analizando as tarefas domésticas da muller que, a s vez, pos un emprego e desenvolve unha actividade profesional; pola outra, examinando aquel traballo doméstico que levan a cabo as mulleres por conta do titular dun fogar familiar e que, como relaci laboral especial, enctrase regulada no Real Decreto 1424/1985, de 1 de agosto. 3.8.1. Compaxinar traballo profesional e labores domésticas Como se veu sostendo longo deste traballo, hai unha situaci de clara desvantaxe da muller traballadora con respecto home empregado, e é aquela na que a muller, ademais de desemper un posto de traballo fora do fogar familiar, ten, a s vez, que afronta-las cargas familiares domésticas. Iso é así porque aínda na actualidade -a pesar de que é perceptible un cambio nas novas xeneracis-o maior peso para enfrontarse ás obrigacis familiares de todo orde, recaen no colectivo feminino. Porque aínda que as mulleres se incorporaron mundo do traballo non deixaron de se-las responsables do fogar. A muller é o principal axente socializador dos fillos de curta idade, e, no fogar familiar, realiza unha infinidade de traballos domésticos. Na práctica, esta suma do traballo extradoméstico e intradoméstico constitse nunha circunstancia moi desfavorable para o xénero feminino no orde a compatibiliza-los mesmos. Resulta desta forma que a muller ve sobrecargada a s xornada laboral co horario do traballo no fogar e iso, en moitas ocasis, é a causa e o motivo de que a muller renuncie ou desista dun emprego profesional. Estamos aquí ante unha realidade que esixe unha soluci para que a igualdade efectiva entre os xéneros chege a ve-la luz de forma plena. Nesta orde de cousas, o cambio desexado pasa necesariamente por unha maior contribuci masculina ás tarefas familiares, sobre a base de que a boa marcha dunha casa incumbe por igual a tolos seus membros. De un tempo a esta parte, tamén hai que remarcalo, estáse producindo unha maior concienciaci das parellas de mozos que, baixo as diferentes formas de uni, deciden vivir xuntos, e comparti-los traballos domésticos en pé da igualdade. Agora ben, este novo facer entre os máis xovenes esposos e pais aínda é incipiente, e tanto o reparto das funcis que asumen, como a s coparticipaci nas tarefas do fogar familiar non supliron de todo modelo de ama de casa que cocemos e vivimos. O problema que se comenta contin aí, e padéceno moitas mulleres traballadoras, sobre todo de mediana idade. Recentemente nunha investigaci sobre o traballo da ama de casa, obtívose un censo de 33 actividades diferentes que levan a cabo. Fai uns meses, un artículo periodístico publicado nun diario nacional sinalaba que “Unhas 12,5 mills de espais na s maioria mulleres, pasan, lavan a roupa, friten as patacas, coidan dos anciáns e dos nenos, sacan o vaso da auga, preparan as camas, cosen un bot, quitan as manchas, repasan o colo da camisa, lustran zapatos, fregan os pratos, limpan os cristais, quitan o polvo aparador, dan sidol á cubertería, pon lixivia á colada, ocupanse de que non falta o nescafe, pensan qué vai comer ma, levan ou traen os fillos do colexio, cambian os pais bebé, gardan as sobras da cea nun tupperware, fan gazpacho para o verán, limpan o frigorífico, meten o caldo no microondas, sacuden as alfombras, forran os armarios, ordean os calcetíns, chaman electricista, acompan á nena médico, acuden ás reunis da comunidade e á dos pais de familia, dan o aguinaldo porteiro, compran os regalos de cumpleanos, vixilan o gas”. Máis alá do seu aspecto anecdico, o resedo non deixa de reflectir, en grande medida, a realidade do que pasa. Desde fai tempo o ideario feminista víu loitando para que as tarefas domésticas non impidan ou dificulten a actividade profesional que poida desempe-la muller fora do fogar e, por iso, colocaron entre as ss reivindicacis conseguir medidas de apoio que servan para compaxina-lo traballo intra e extradoméstico da muller, porque dese maneira contribuiráse a s independencia en térmos globais. Ben é verdade -todo hai que dicilo-, que os cambios na estructura familiar e a reducci da natalidade propiciaron, en moitos casos, que dito problema disminuira, pero aínda perdura na realidade da vida cotián. Neste sentido cabe apuntar que un estudio riguroso do traballo da muller no ámbito familiar, aportaria, sen dida, uns datos clarificadores do que iso suporía en térmos de contabilidade nacional e, sen embargo, na metodoloxía que utiliza o INE, por exemplo, entre a poboaci inactiva, figuran as persoas que se estan a ocupar do seu fogar sen percibir remuneraci ningunha. Pois ben, segindo o documento “Uso do tempo e desigualdade entre homes e mulleres en Espa” (Mº de Asuntos Sociais -Instituto da Muller) que a s vez analiza os datos aportados por ds investigacis realizadas en 1987, unha sobre o uso do tempo levada a cabo polo CIS para RTVE, e outro por ORT/IS para o Instituto da Muller, imos a reser algunhas circunstancias cos mesmos reflectiron. Da utilizaci combinada de ámbalas ds enquisas dedose, como aspectos máis significativos no tema que nos ocupa, os seguintes: - Por regra xeral a inserci dos vars no circuito do traballo doméstico-familiar é moi limitado. A s aportaci cífrase nalgo menos de tres cuartos de hora, nun día promedio semanal. - O traballo doméstico-familiar é un territorio practicamente exclusivo do traballo feminino xa que nun promedio diario semanal as mulleres invirten nesas actividades unha media de 5,07 horas. - Talas categorías de mulleres caracterízanse por ter asignada unha cantidade relevante do tempo dedicado a actividades domésticas aínda que hai significativas variacis en funci da idade, estado civil, a s situaci no mercado de traballo e o seu nivel educativo. No caso dos homes é diferente. Practicamente constitue unha actitude universal a s relativa exenci das labores doméstico-familiares. - As amas de casa son as que máis tempo empregan nas actividades doméstico-familiares (unha media semanal de 7 horas diarias). Pero tamén a muller con traballo extradoméstico dedícalle unha cantidade apreciable do seu tempo total (3,40 horas diarias). -As mulleres mozas, as solteiras, as que posn máis cualificacis educativas e as que ten un traballo extradoméstico, son as que dedican menor cantidade de tempo fogar. En calquera caso todos estes grupos están discriminados en relaci grupos homogos de vars. - Nunha análise máis minuciosa e despois de desagrega-las actividades entre traballo doméstico en sentido estricto, coidado dos nenos, adquisici de bens e servicios e desprazamentos, resulta que é no primeiro caso onde a desigualdade amase de maneira máis extrema, pois os vars non lle dedican de media semanal nin tan sequera un cuarto de hora diario mentres que as mulleres acadan as catro horas. - Os vars desempen no fogar actividades esporádicas e/ou periféricas (mantemento e reparaci da vivenda, mantemento dos vehículos) e sse incorporan ás outras timidamente como no caso de preparaci das comidas e limpeza do fogar. Pero, nembargantes, son éstas as actividades que máis mulleres ocupan con bastante tempo de dedicaci. -A situaci da ama de casa é paradigmática: o 97% dedican fogar unha media de 5,77 horas en días laborables. Do resultado das enquisas non parece que haxa unha seria diferencia entre o sistema de actividades e emprego de tempo das amas de casa urbanas e rurais. Máis ben parece que se está ante un papel social que garda unhas ses de identidade e unhas pautas de actividade universais para o conxunto das mulleres espalas. - A ama de casa é o modelo de administraci do tempo doméstico da muller casada en xeral. -Aínda que dispor dun traballo extradoméstico ou dunha alta cualificaci educativa reduce a implicaci no traballo doméstico, faino de modo moi mitigado. A inserci da muller no mercado de traballo non lle descarga das ss responsabilidades domésticas. Segundo unha das enquisas realizadas as mulleres traballadoras, en días laborables, acadan un 75% de participaci nas tarefas domésticas en xornadas que ten como duraci tres horas. - A muller con traballo extradoméstico, nos fins de semana, incrementa o tempo dedicado fogar que alcanza as tres horas e tres cartos. A situaci mostra que para esa categoría de mulleres o fin de semana é o período no que se compensa -cun aumento de dedicaci- a falta de dispobilidade para o fogar longo dos días laborables. Pese dicir -segundo as enquisas-que a semana da ama de casa propende á atonia, mentras que a da muller traballadora tende á sobrecarga e a falta de tempo. - Os homes con traballo extradoméstico, en días laborais, estreitan máximo o tempo invertido na tarefas domésticas. Ó chega-lo fin de semana crece algo, pero sempre en proporci inferior ás mulleres. -O que si parece estar ocurrindo é que, sen ampliar a s inversi de tempo, os vars máis educados tenden a involucrarse máis nas faenas do fogar aproveitando, sobre todo, os fins de semana. -Do resultado das enquisas despréndese unha gran desigualdade nas aportacis fogar de ámbolos sexos. Recentemente e nun traballo da Consellería de Familia e Promoci do Emprego, Muller e Xuventude denominado “Estudio sobre a sociedade galega 1996”, abdase -entre outras cuestis-o equilibrio entre familia/traballo e coidado dos fillos. Nel e como resultado da investigaci levada a cabo indícase que, “Aínda é frecuente, no 46,2% das ocasis, que a muller con fillos se dedique ás tarefas do fogar, é máis, xa indicamos que o matrimonio ou o coidado dos fillos segue a se-lo motivo principal de abandono ou renuncia voluntaria posto de traballo. Este feito é especialmente típico na muller rural, residente en nleos urbanos inferiores a dez mil habitantes. Sen embargo, o 32,9% das mulleres combinan o coidado dos fillos co seu traballo retribuído. As cousas non cambiaron demasiado: O 82,5% das mulleres ocupados coidan a diario fillos, fronte 71% dos vars. A circunstancia da s participaci no mundo laboral e polo tanto a aportaci de ingresos á familia, non fixo cambia-las concepcis sociais da muller como principal coidadora dos fillos. A todo o exposto hai que engadir que, tal e como presentamos analiza-la discriminaci laboral da muller en funci do sexo, o feito de ter familia seu coidado suponlle un motivo de discriminaci a nivel laboral e en tolos ámbitos da s realizaci profesional: O 66% das mulleres ocupadas comparten esta opini.” No mesmo estudio, e no apartado correspondente á familia e o coidado dos fillos sinálase o seguinte: “O 66% das mulleres declara participar diariamente no coidado dos seus fillos, mentres nos vars esta porcentaxe redese 57,9%. Este factor, aínda que en descenso, está a ser un dos principais factores a ter en conta á hora de valora-los impedimentos da clase feminina para incorporarse mundo laboral.” Pois ben, ata aquí contémplase o problema enunciado. A muller traballadora con cargas familiares atase nunha situaci de inferioridade ou desvantaxe á hora de compatibiliza-las ss obrigacis profesionais coas responsabilidades familiares debido a que, aínda na actualidade -e coas salvidades feitas-afronta en primeiro térmo, as tarefas domésticas en ausencia dunha contribuci decidida do home nelas. O Convenio do OIT n. 156 foi consciente desta situaci e por iso o art. 3 disp que “con miras a crea-la igualdade efectiva de oportunidades e de trato entre traballadores e traballadoras, cada membro terá que incluir entre os obxectivos da s política nacional que as personas con responsabilidades familiares que desempen ou desexen desemper un emprego exerzan o seu dereito a facelo sen ser obxecto de discriminaci e, na medida do posible, sen conflicto entre as ss responsabilidades familiares e profesionais” engadindo no art. 8 que “a responsabilidade familiar non pode constituir por si mesma unha causa xustificativa para por fin á relaci de traballo”. En definitiva, constituindo un “hándicaps” para a muller traballadora compaxina-lo seu traballo extradoméstico coas tarefas do fogar familiar, os poderes plicos deben arbitrar -sequera con maior intesidade a como ven facéndoo- actuacis de signo positivo favorecedoras desa compatibilidade de traballos aínda que, quizais, as accis máis eficaces neste punto serían a asunci dos valores de coparticipaci nas tarefas do fogar entre homes e mulleres, e a educaci no ideario da igualdade de xéneros que conduza a unha distribuci máis equitativa das cargas familiares entre os cxuxes ou parellas que convivan xuntos. 3.8.2. O servicio do fogar familiar a exame. En Espa a presencia da muller, nas distintas ocupacis, pese agrupar principalmente nas seguintes ramas de actividade: hostelería, comercio, ensinanza, sanidade, e servicio doméstico. Imos a prestar atenci a esta tima. O traballo doméstico que se concerta polo titular dun fogar familiar como empregador, con persoas, que dependentes e por conta deste, prestan servicios no ámbito do fogar familiar, realizando todo tipo de tarefas domésticas, tales como o coidado do fogar, atenci membros da familia etc., está configurado no ordenamento xurídico laboral como unha relaci laboral de carácter especial regulada polo Real Decreto 1424/1985, de 1 de agosto. A s vez os empregados de fogar están incluidos nun Réxime Especial da Seguridade Social (así denominado) no que a s norma reguladora é o Real Decreto 2346/1969, de 25 de setembro. Antes de analizar algunhas peculiaridades desta relaci de traballo especial e do contido protector da seguridade social que beneficia a este colectivo, imos a sinalar algs datos que xuzgamos de interese. Nos timos anos descendeu a afiliaci Réxime Especial de Seguridade Social de empregados do fogar: en 1982 había 372.500 afiliados, 235.800 en 1988, 144.100 en 1995 e 142.600 en 1997. Este decrecemento na afiliaci pode obedece-la diversas causas, como por exemplo a cotizaci (no ano 1998 é de 18.000 pts/mes, das cales 15.000 pts. correspondenlle empregado), porque nos traballos por horas corresponde efectuala empregado (traballos con carácter parcial ou discontínuo). Nembargantes o dito Réxime rexistra en 1997 203.800 pensionistas, o que en térmos actuariais é unha situaci catastrica porque deberán se-los empregadores e empregados dos sectores industrial, de servicios, etc., quenes os financien. Un dato revelador é o da idade media dos afiliados, que están no grupo de idade de 55/64 o que indica unha utilizaci estratéxica da afiliaci para obter unha pensi futura. O colectivo presenta unha contradicci. Mentras a afiliaci á Seguridade Social disminue, nembargantes, os empregados de fogar aumentan tanto polo lado da oferta como por parte da demanda. Por parte desta debido, sen dida, á incorporaci da muller traballo, xa que esta situaci -como se viu sinalando-non leva unha redistribuci das tarefas domésticas. Neste orde de cousas tamén aquí se rexistra un feito singular. Fai anos, se un home axudaba nas labores domésticas e o dicía,víase con malos ollos. Hoxe precisamente o que se ve mal é manifestar que non se colabora nas tarefas do fogar. Nembargantes, o comportamento real do home contradí o que proclama verbalmente, puidérase dicir “para quedar ben”. A incorporaci da muller mercado laboral provoca a contrataci, en numerosas ocasis, dunha empregada do servicio doméstico. Como feitos a ter en conta merecen destacarse algs mais. Segundo a EPA (datos de 1997) o 6% das mulleres ocupadas son empregadas de fogar e no grupo de idade de 16-19 anos a porcentaxe ascende 9% o que introduce un problema: interrpese o proceso formativo. A idade de comeza-la traballar nesa actividade, en moitos casos, é anterior 16 anos e os estranxeiros -tamén nunha proporci apreciable- buscan e atopan traballo como servidores domésticos. Co que se dixo estamos en condicis de entrar nas características propias desa relaci laboral especial, así como das diferencias que se atopan, con respecto Réxime Xeral, no Réxime Especial da Seguridade Social que acolle empregados de fogar. O fin do traballo a desenvolver na prestaci laboral indicada é o doméstico, dirixido a producir valores de uso para o nleo familiar marxe da fábrica propiamente dita. O traballador do fogar non produce bens de intercambio no mercado. Na medida en que o traballo se desenvolve e localiza no fogar (domicilio, ámbito de privacidade) diso derívanse unhas notas desfavorables para esta relaci laboral, que lle confiren un carácter de debilidade con respecto á relaci laboral com (ausencia de negociaci colectiva, carácter personalísimo e de confianza da relaci, eliminaci das características da estabilidade do emprego co recocemento do desestimento do empregador que extingue o contrato verbal ou escrito con anterioridade tempo acordado). Por outro lado, desenvolverse dentro do domicilio familiar o traballo dos empregados do fogar existe un problema para comprobar e controla-las condicis en que se realiza o mesmo por parte da inspecci de traballo, que, para iso, tería que solicitar, se existira oposici do cabeza de familia, o oportuno mandamento xudicial de entrada no domicilio o que resulta complicado nesa situaci. Esa debilidade acrecéntase, porque á relaci laboral especial do servicio do fogar familiar non se lle aplica a Lei 31/1995, de 8 de novembro de prevenci de riscos laborais aínda que o art. 3.4 manifesta que “... o titular do fogar familiar está obrigado a coidar de que o traballo dos seus empregados se realice nas debidas condicis de seguridade e hixiene”. Por outra banda, o colectivo de empregados de fogar presenta algunha característica máis a engadir: o traballo que levan a cabo adopta ser a tempo parcial e con soldos máis ben baixos; é polo demais, un colectivo socialmente invisible xa que traballan ailladamente, non estan afiliados sindicatos (polo xeral) e non empregan medidas de conflicto colectivo (folgas, etc.). Se reparamos no feito de que no dito colectivo intégranse moitas mulleres con escasos estudios, e que existe unha porcentaxe alta de empregados de fogar sen contrato por escrito, conviremos na situaci de inferioridade e desigualdade en que se atopa a traballadora do servicio doméstico como tradicionalmente se denominou a este tipo de prestaci laboral. Chegados a este punto podemos, por timo, reflexionar sobre algunhas diferencias ­non todas- no contido protector da seguridade social que ampara empregados de fogar. En principio temos que sinalar que existe un debilitamento da acci protectora debido a que dito colectivo non ten cobertura por desemprego. Agora ben, no referente á cotizaci prodese tamén unha situaci desvantaxosa -podería tildarse de discriminatoria-que pasamos a mencionar. En primeiro termo a obligaci de cotizar está sempre referida a meses completos, calquera que sexa o nero de días e horas traballadas durante cada mes, e aínda que o traballador preste os seus servicios mediante contratos a tempo parcial. Se pensamos que nesta relaci laboral é máis frecuente e predomina o traballo a tempo parcial, e que no suposto de prestaci de servicios con carácter parcial ou discontínuo o suxeito obrigado a cotizar é o propio empregado, percatarémonos da importancia desa circunstancia tan adversa para este colectivo de traballadores. En segundo lugar, na situaci de maternidade, a cotizaci corre a cargo do cabeza de familia e do empregado so mes correspondente á baixa, porque o resto dos meses, incluido o de alta, é da exclusiva responsabilidade do traballador. Nin que dicir ten as consecuencias do indicado para un colectivo de traballadores maioritariamente integrado por mulleres. Finalmente cabe referirse a unha cuesti de capital importancia: ¿qué tratamento, e qué consecuencias debe te-lo despido dunha empregada de fogar por estar embarazada?. Sabido é que na relaci laboral com, como máis atrás quedou resedo, o despido dunha muller traballadora motivado polo seu embarazo ten o carácter de despido discriminatorio, coa consecuencia de ser nulo radical, e levando aparellado a readmisi da traballadora. Na relaci laboral especial do servicio do fogar familiar, estar baseada na confianza, e primar nela a temporalidade, é moi discutible que un despido discriminatorio poda conleva-lo efecto da readmisi da empregada. Non queda clara a soluci na regulaci legal, si ben ésta podería chegar nesos casos, cun incremento do quantum indemnizatorio á empregada despedida. Pero o que se quere deixar reflectido é que tamén, neste punto -o despido discriminatorio por raz de sexo-, a empregada do fogar está nunha situaci de maior desvantaxe que a muller traballadora que é parte dunha relaci laboral com. Pois ben, chegados a este punto so resta concluir. A través deste traballo, o Valedor do Pobo quixo por de manifesto cales son e qué dificultades existen -a pesares dos avances-, para conseguir unha igualdade efectiva no mundo laboral entre homes e mulleres, obxectivo que deben volca-los seus esforzos tanto os cidadáns, empregados (a través das ss organizacis sindicais) e empregadores (a través das asociacis empresariais) como os poderes plicos. CAPÍTULO 4 ALGÚNS COLECTIVOS ESPECIALMENTE MARXINADOS E EXCLUÍDOS 4.1. O DURO ESFORZO DA COMUNIDADE XITANA POR FACERSE UN SITIO NA SOCIEDADE GALEGA. Segundo os datos do estudio monográfico “A Comunidade Xitana en Galicia”, editado pola Direcci Xeral de Servicios Sociais da Xunta, na nosa Comunidade Automa viven unhas 6.750 persoas que a s vez forman unhas 1.350 familias de etnia xitana. Constitn redor de 150 asentamentos localizados en medio centenar de concellos. Pola s procedencia asentarse en Galicia, os xitanos dividense en tres grupos: os xitanos “galegos” propiamente ditos, que se asentaron en Galicia cara a década dos 60 e constitn redor do 81% dos xitanos que residen. Os xitanos denominados “zamoranos”, que chegaron a Galicia durante a década dos 70, en busca de mercados para a venda ambulante e foron asentándose sobre todo na provincia de Pontevedra (Porri, Marín, Tui). Ven a constitur unhas 1.000 persoas, aproximadamente o 16 % dos que viven en Galicia. Finalmente, hai outro pequeno grupo, o dos chamados “portugueses”. Unha parte deste grupo non se consideran a sí mesmos xitanos aínda que adopten en boa parte as ss formas de vida. Anque non se sabe moi ben ata que punto é aínda riguroso o censo dos xitanos, é obvio que estos constitn unha pequena minoría dentro da comunidade galega (calcase que sun 0,23% dos galegos son xitanos, mentras no conxunto da sociedade espala o serían 0,80%, (uns 700.000). En canto tempo que levan asentados entre n, é tamén relativamente curto, se se comparan as catro décadas de permanencia cos case cinco seculos transcorridos desde a s chegada a Espa. Hoxe atanse asentados en casi tolos principais municipios das catro provincias galegas. Na provincia de A Coru, o maior asentamento atase redor da capital, con unhas 1.660 persoas, Ferrol (117), Santiago (58), Riveira (61), Nar (29), Culleredo (40), Mugardos (36), Noia (34) e outros, ata contabilizar no conxunto da provincia unhas 3.280 persoas de etnia xitana. Na provincia de Lugo censáronse un total de 685 xitanos, sendo os asentamentos máis numerosos os de Lugo capital (387 persoas), Viveiro (151) e Ribadeo (81). O censo xitano da provincia de Ourense contabiliza 806 persoas, sendo os asentamentos máis numerosos o da capital (231), Verín (152), Viana do Bolo (65), Maceda (71), Maside (68), O Carballi (57) e Xinzo da Limia (con 48). Na provincia de Pontevedra contabilízan-se un total de 1.983 persoas de etnia xitana. Os municipios que contan con asentamentos maiores son Vigo (566 persoas), Porri (405), Poio (282), Pontevedra capital (255), Vilagarcía (169), Tui (140). 4.1.1. Dificultades de integraci En calquera sociedade, o concepto de integraci vincase co recocemento da igualdade de dereitos e deberes. Sup a aceptaci do pluralismo social e político. En ltimo término, é un concepto e unha realidade que spoden desenvolverse en democracia. Pero é ben sabido que durante os casi cinco séculos que os xitanos levan establecidos en Espa, os periodos de democracia foron máis ben cortos e azarosos. E que, como xa dixemos, o seu asentamento en Galicia sfoi consolidándose durante as timas catro décadas. O caso é que debido as escasísimas facilidades de integraci que se lles ofreceron por parte da maioría paia, xunto medo instintivo e conseguinte resistencia das minorías étnico-culturais a ser absorvidas e desaparecer como tales, os grupos de etnia xitana tenderon a manterse formando guetos. Segundo a tese que espuxemos no primeiro capítulo de este informe, no sentido que o factor máis forte de discriminaci é a pobreza, as discriminacis castigaron máis xitanos pobres que de economía folgada (que tamén os hai). Por moi diferente que sexa nas ss costumes privadas ou no cor da s pel, se un xitano se presenta nun bon coche, vive nun piso aceptablemente bo e dirixe un negocio boiante, é recibido con outro respecto que non se presta que habita nunha chavola, é analfabeto, e non se sabe ben de qué vive. O que pasa é que a gran maioría dos xitanos pertencen a este timo grupo. A actual Constituci Espala propugna para Espa “como valores superiores do seu ordenamento xurídico a liberdade, a xusticia, a igualdade e o pluralismo político” (art. 1). E prohibe toda discriminaci “por raz de nacemento, raza, sexo, relixi, opini ou calquera outra condici ou circunstancia persoal ou social” (Art. 14). Pero unha cousa é contar cun texto constitucional moderno e progresista, e outra facelo realidade na vida de cada día. Esto timo constit en bastantes aspectos unha tarefa prácticamente inacabable. As maiorías sociais tenden a impor as ss costumes e prexuicios ás minorías. Imporllas como as pautas correctas de comportamento e aínda de normalidade. E de feito aínda o concepto de integraci que hoxe se utiliza por boa parte das persoas (profesionais ou voluntarios) que traballan en favor dos xitanos non carece de certa ambigdade. ¿Tráta-se de integralos enriquecendo reciprocamente a s cultura e a dos paios cos elementos máis positivos de cada unha, ou de absorver e diluir a cultura da etnia xitana borrando a longo prazo a s diferenciaci como pobo?. Os estudiosos da evoluci histica do pobo xitano distinguen para o caso galego, tres procesos, tratando sempre de adaptarse modelos econicos que prevalecían no maioritario mundo paio. Nun primeiro proceso, os xitanos participan nalgs traballos temporeiros demandados pola economía de subsistencia. Levan unha vida nada, vendendo en forma ambulante os productos dos seus traballos como cesteiros, ferreiros, etc. Unhas veces ofrecéndoos de porta en porta e outras aproveitando as feiras populares e os mercadillos nas rs. Tamén contrib a reforzar esta forma nada de vida a costume tradicional xitana de desplazarse para visitar demáis membros da s linaxe con motivos de bodas, enterros e outros acontecementos propios da s tradici. Pero a este primeiro periodo de nomadismo sucedeu outro de sedentarizaci. Os automovis e estradas que comunican prácticamente a talas aldeas; a apertura de tendas e pequenos negocios en case que tolos pobos, coa conseguinte desaparici práctica das feiras e mercadillos. As novas oleadas de campesinos que marcharon en busca de traballo ás cidades e países de emigraci; todo iso arrasou tamén coa forma de vida dos xitanos nadas. Comezaron a asentarse redor das cidades, dedicándose á recollida de chatarra, e outras tarefas como o peonaxe, sen renunciar do todo á venda ambulante que agora fan en coches que sustituen ás antigas cabalerías e poden regresar no mesmo día. Fan esforzos por integrar nenos mandándoos á escola; por facerse cunha vivenda, propia ou alquilada. Pero todo este proceso non deixa de tropezar con dificultades especiais en comparaci cos paios. Os nenos dos xitanos soen ter que deixar máis pronto a escola para axudar no coidado dos irmáns máis pequenos. No mesmo contido da ensinanza (ou en programas de televisi) apenas atopan símbolos ou exempros representativos da s propia cultura e as ss formas de vida. Outras veces son os prexuicios dos pais de familia paios os que se opon a que os nenos xitanos vaian mesmo colexio que asisten os seus fillos. En algs casos fixéronse experimentos en escolas exclusivas para nenos xitanos; pero os resultados non parecen ter sido moi positivos tampouco. Pois si nestas escolas se poden aplicar métodos máis en consonancia coa cultura que tiveron na familia, o perigo é formar con eles novos guetos que os impidan integrarse cos demáis nenos da xeneraci á que pertencen. Fai poucos meses convertiuse en noticia periodística o feito de que unha xove xitana, parecer a primeira en Galicia, chegase a matricularse na Universidade. O feito mesmo de que se convertise en noticia (cousa moi especial) é xa de por si ben significativo do lonxe que estamos aínda dunha integraci entendida como normalidade. Ademáis nos atopamos con feitos como a mesma brevidade do tempo que os cidadáns de etnia xitana levan implantados en Galicia. Isto non lles permitiu facer aportacis importantes á cultura xeral da nosa sociedade, (contrario do que sucedeu por exemplo en Andalucía). Outro dato a citar é que xeneralmente os xitanos non falan galego. Cando chegaron a Galicia aprenderan o castelán noutras rexis (ademáis do seu propio idioma, o romaní que falan entre eles). E agora se atopan, se ten que integrarse, con que ten que aprender tamén o galego. Finalmente, a globalizaci está facendo desaparecer moitos traballos e oficios enteiros. Si esto o sinten en carne propia centos de miles de pequenos campesinos galegos, se pode imaxina-la dureza do coste que isto ten para unha etnia xitana na que os seus adultos na s maioría non poideron sequera ir á escola. (Unha enquisa nos daba fai pouco que o 75% dos xitanos son aínda analfabetos.) En canto á integraci das persoas de etnia xitana na vivenda, as dificultades son, si cabe, maiores aínda que na escola. Aínda demasiados concellos se plantexan o problema, non como unha necesidade de proporcionar unha vivenda digna xitanos sen como proxecto de acabar co chabolismo e revaloriza-los solares así liberados para que podan construirse máis vivendas de clase media ou alta. Pero como nalg lado ten que meterse os xitanos, se atopan con que a maioría da poboaci se op a que vaian a vivir entre eles co pretexto de que fan moito ruído, ten demasiados nenos, levan consigo alg animal doméstico (cans, galis...) e en xeral ten costumes distintas. Ás veces, un plan de integraci excelentemente plantexado por un Concello se estrela contra a oposici de titulares de vivendas ou arrendatarios que se negan a ter por vecis xitanos. Como expresaba fai pouco o Alcalde dunha cidade galega: “aquí todos negamos ser racistas, pero ninguén quere que os xitanos se instalen cerca da s casa”. Finalmente, aínda quedan autoridades administrativas que borran a unha familia xitana da lista de recipendarios dunha vivenda de protecci oficial previamente aprobada, e logo, cando a queixa chega Valedor do Pobo e se abre un expediente sobre o tema se intenta xustifica-la exclusi co peregrino argumento de que se excluiu a esa familia por carecer da solvencia necesaria xa que unha parte dos seus ingresos fixos proceden de pensis non contributivas. Como si esos ingresos non fosen máis seguros e fixos para facer frente pagos periicos que os que poden obter por exempro tantos xovenes con traballos temporais. En resumo, que despois de transcorridos case cinco séculos entre periodos de persecuci aberta a veces e o mantemento habitual dos prexuicios, a integraci da etnia xitana (na escola, a vivenda, a vecindade, o traballo) segue sendo unha importante asignatura pendiente para a sociedade espala. E menos mal que agora vai tomándose conciencia diso. 4.2. A MARXINACIÓN SOCIAL DOS HOMOSEXUAIS Nunha enquisa que os seus resultados foron presentados nas XV Xornadas de Ensinantes con xitanos (Facultade de Humanidades da Universidade de A Coru, 2 5 de setembro de 1995), reflexábase que os homosexuais eran o segundo colectivo máis rexeitado, despois dos xitanos, pola maioría da nosa sociedade. Coincide este dato coas respostas que recibimos á enquisa coa que comenzamos a elaboraci deste informe. Boa parte dos colectivos e institucis que diriximos a enquisa coincidiron en incluír homosexuais como un dos grupos máis marxinados. Pola s parte o Colectivo Gai de Santiago de Compostela, do que antes recibíramos unha queixa que rematou resolvéndose favorablemente, foi un dos primeiros que nos acusou recibo da enquisa, agradecendo que os tiveramos en conta e anunciando que comenzaban a elaborar un dossier sobre a s peculiar situaci e que nolo farían chegar tan pronto o concluiran. Pero de feito, dito dossier nunca foi recibido no Valedor do Pobo. Vímonos obrigados a prescindir da s anunciada aportaci e documentarnos pola nosa conta na medida que puidemos. Por homosexuais entendemos eiquí en xeral a aquelas persoas (homes ou mulleres) que a s inclinaci sexual profunda, as orienta cara á relaci con outras persoas do seu mesmo xénero: homes cara outros homes e mulleres cara outras mulleres. Outras terminoloxías máis matizadas usan o nome de gai cando refírense a homes e reservan o de lesbianas para as mulleres. Se se sinten inclinados a relacionarse, máis ou menos indistintamente con personas de ámbolos dous xéneros, (homes e mulleres) acostuman chamarse bisexuais. A discriminaci contra esta clase de persoas, chámase hoxe discriminaci por raz de orientaci sexual. E o que vi chamándose discriminaci por raz de sexo, vai sendo cada vez máis sustituido pola de discriminaci por raz de xénero. O longo capítulo que neste mesmo informe dedicamos ás discriminacis que aínda sofren as mulleres no ámbito laboral, é un exemplo de discriminaci das persoas do xénero feminino no traballo. Pero no presente subcapítulo referímonos ás discriminacis, menosprecios e malos tratos de que son obxecto as persoas tanto do xénero masculino como do feminino que ten unha orientaci sexual distinta da que prevalece entre a maioría. Non puidemos atopar enquisas científicas que nos permitan cuantifica-lo nero de homosexuais que existen en Galicia. Comenzouse a escribir sobre eles nalgs artigos de prensa (por exemplo revista “TEMPOS NOVOS” “Homosexuais fa do armario. Colectivos homosexuais de Galicia”, nero 13, xu de 1998, páxinas 13 a 18). Baseándonos en estudios feitos para o conxunto de Espa e, sobre todo, nos de outros países do mundo occidental, as enquisas afirman que a porcentaxe de homosexuais oscila entre un 7 % e un 11 % do conxunto da poboaci. É dicir, no conxunto de Espa virían a ser entre 2.800.000 e 4.400.000 (redondeando en 40 mills a poboaci total de Espa). E en Galicia, se se sup que a s poboaci total é de 2.800.000 persoas, o seu nero de homosexuais andaría entre os 196.000 e os 308.000. En calquera caso, constitn un numeroso colectivo que están e se sinten gravemente discriminados, ben pola normativa legal ou, moito máis frecuente aínda, polos prexuízos das maiorías heterosexuais. 4.2.1. Normativa legal. É xa de por sí bastante significativo e discriminante partir do feito de que os homosexuais deben ser sometidos a unha lexislaci legal específica. O lico sería, é, que sexan tratados legalmente como os demais cidadáns. Non obstante é esencial recordar tamén que os dereitos e liberdades das persoas con esta orientaci sexual, son moito máis recortados e reprimidos nos tempos de dictadura que nos de democracia. En plena dictadura franquista, foi promulgada, en xullo de 1954, a Lei de Vagos e Maleantes. Vi a sustituir á Lei do mesmo nome promulgada en 1933 (durante o tempo da II Replica). Nesta reforma de 1954, no seu artigo 2 -2º, equiparábase homosexuais cos rufiáns e proxenetas, e entre as medidas discriminatorias (artigo 6, nero 20), figuraba o internalos en institucis especiais “e en todo caso, con absoluta separaci dos demais”. (Vid. “Homosexualidad, Homosexuales y uniones homosexuales en el Derecho espal”, Granada , 1996, citado por Juan Vicente Aliaga y José Miguel Cortés no seu libro “Identidad y diferencia -Sobre la cultura Gay en Espa”, páxinas 28 e seguintes, Editorial Gay y Lesbiana, Barcelona - Madrid, 1997). En agosto de 1970 se promulgou a Lei de Peligrosidade e Rehabilitaci Social. A novidade desta lei vi a ser que non consideraba perigoso nin punible ser homosexual, sen realizar “actos merecedores de ser catalogados como homosexuais”. Consideraba homosexuais como persoas enfermas e perigosas, que habería que someter a rehabilitaci. Entre estos actos considerados como homosexuais, aquela lei enumeraba tales como “a masturbaci e os tocamentos lascivos de calquera condici”. Esta lei serviu Cigo Penal ent vixente (artigo 431) para crear o caix de sastre polo que se penalizaba todo aquelo “que ofendera pudor ou ás boas costumes con feitos de grave escándalo ou transcendencia”. Sunha vez instaurada a democracia e aprobada a Constituci de 1978, por decreto-lei de 4 de xaneiro de 1979, foron eliminados desta lei os chamados “actos de homosexualidade”. Sen embargo sen 1988 se eliminaría do Cigo Penal o concepto de “escándalo plico”. É coa entrada en vigor do novo Cigo Penal (25 de maio de 1996), chamado por moitos “cigo da democracia”, cando a homofobia convírtese en delicto, igual que a xenofobia e outros. Nos artigos 510, 511 e 512 do novo Cigo Penal a discriminaci por “orientaci sexual” queda tipificada entre os “delictos cometidos con ocasi do exercicio dos dereitos fundamentais e das liberdades plicas garantidas pola Constituci”. Ó dar este paso, histico sen dida, o novo Cigo Penal non facía sen aplicar tema da “orientaci sexual” a doctrina do artigo 14 da Constituci que consagra a igualdade de dereitos entre tolos cidadáns e prohibe toda discriminaci, entre outras a cometida por raz de “sexo”. Prohibici que comenzara a tomarse en conta tratarse do xénero (discriminaci entre homes e mulleres), pero que se seguía ignorando se se trataba tamén da orientaci sexual (discriminaci entre homosexuais e heterosexuais). 4.2.2. Na práctica cotidián A condici homosexual quedaba pois acollida e protexida pola Constituci. A homofobia ou discriminaci dos homosexuais, pasaba a ser prohibida e castigada polo Cigo Penal. Parecería que a nivel xurídico legal o problema da propia orientaci sexual de cada un quedaba resolto. Pero ¿era así na práctica da vida diaria?. De ningunha maneira. Da proclamaci constitucional á lexislaci positiva, desta á mentalidade e capacidade interpretativa dos xuíces e fiscais; ata facerse costume na sensibilidade e maneira de actuar dos que redactan os libros de texto ou os impresos dunhas oposicis; todo isto constituiría un longuísimo cami que percorrer. Citemos a modo de simple exemplo, unha das queixas que fai anos enviou un grupo de gais organizados Valedor do Pobo. Algs deles preparaban unhas oposicis para un organismo da Administraci Plica, e nun dos impresos polos que a Administraci os ía examinar, enumerábase a homosexualidade como exemplo das enfermidades sexuais. Certo que ante a intervenci e recomendaci do Valedor, a Administraci actuou con dilixencia corrixindo a pregunta do impreso coma un “erro de imprenta”. Pero a verdade é que pasaran xa vintetantos anos desde que a máxima autoridade mundial na materia, a Federaci de Asociacis de Psiquiatras dos Estados Unidos, deixara de considerar á homosexualidade como enfermidade ou anormalidade de ning tipo. Tratábase pois dun simple anacronismo burocrático. Anacronismo que, probablemente sen mala vontade de ninguén, seguía humillando e rebaixando a dignidade de moitas persoas. Outro exemplo sacado do mundo xurídico-político destes timos anos: as interminables discusis acerca dos diversos proxectos de lei sobre parellas de feito. Parece que un dos puntos de maior discrepancia é o de se se lles debe recocer ou non ás parellas homosexuais o dereito a adoptar nenos. O Valedor do Pobo non ignora que se trata dun tema delicado, e non vai dar aquí ningunha opini persoal sobre o mesmo. Trátase sen dida de atopar para cada neno ou nena que van ser adoptados aquela parella que parece máis idea para educalos e acompalos na vida. E parece darse por suposto que, para isto, o ideal son as parellas formadas por un pai e unha nai heterosexuais. Pero o problema ten tamén outras caras que parecer ninguén quere ver. Comenzando por ésta: ¿Co pode darse por suposto que toda parella unida en matrimonio formal está composta por dous membros que son heterosexuais?. ¿Quérese ignorar acaso que non poucos homosexuais e lesbianas foron empuxados a casarse sen a máis mínima vocaci matrimonial e para non verse obrigados a seguir aguantando as presis dunha sociedade, supostamente heterosexual na s totalidade?. Familiares, compairos de traballo, vecis, supostos amigos que non os cocen nin comprenden en profundidade.... Outro aspecto que nunca se ve plantexar nas discusis legais, é a cuesti de qué é educar. Porque educar é ante todo, a nivel familiar, ensinar neno a ir descubríndose a sí mesmo e a crecer desde o que él realmente é: como homosexual ou como heterosexual, segundo sexa a orientaci profunda do seu propio ser. ¿E qué pasa cos nenos que se van descubrindo como homosexuais (ou lesbianas no caso das nenas) e se atopan entregados en adopci a parellas heterosexuais?. ¿Co poden os seus pais adoptivos ser capaces de comprendelos e axudalos a crecer desde sí mesmos?. Pero quizáis a situaci máis dolorosamente dramática é a de aquelas persoas homosexuais que, sen ter clara conciencia da s propia condici ou pensando que co estatus social do matrimonio poderían evitarse as mofas, os chistes machistas do peor gusto e a máis baixa estofa, as impertinentes insinuacis dos propios familiares c que convive (“e tí, ¿cando pensas botarte novia/o”, da irmá; ou “mira que eu quero coce-los meus netos antes de morrer”, por parte da nai; ou os menosprecios do pai..; ou no mellor dos casos, a sustituci da comprensi e o respecto por unha ambigua compasi....). ¿E se, como é tan frecuente, unha parella da que forma parte un homosexual (ou lesbiana) ten fillos?. Os que caeron nesta doble trampa -o matrimonio e a paternidade-son os que están xeneralmente condenados a pasalo peor. A doble vida ten que soportarse no seo do propio fogar familiar. Co que isto leva consigo en canto a bloqueo da confianza e a sinceridade. O engano que falseou desde o comenzo a relaci coa propia parella ten que extenderse necesariamente fillos cando estos van crecendo. O verdadeiro diálogo elese. Certas preguntas evítanse e, as respostas falsas multiplícanse ata converti-las relacis de familia nunha verdadeira esquizofrenia. Pois esta é a situaci nunha boa parte de deceas de milleiros de persoas e fogares en Galicia. Situacis que non acostuman a verse tanto a simple vista, porque, pese á Constituci, o Novo Cigo Penal e outras trabas de tipo legal que foron desaparecendo, a realidade da vida diaria é que a gran maioría dos homosexuais seguen véndose obrigados á clandestinidade ou á semi-clandestinidade na s vida diaria. Ó tratar das discriminacis que sofren en xeral as persoas da etnia xitana, matizabamos que tal discriminaci queda amortiguada ou incluso pode desaparecer cara as minorias desta etnia que acadaron unha situaci econicamente desafogada que lles permite vestir ben, ter coche propio, ter seus fillos en colexios, mercarse unha vivenda.... Tratándose das discriminacis que se inflixen homosexuais, a situaci non é así. Estos pertencen a talas clases econico-sociais. E os que acostuman a estar mellor dotados para facer fronte á discriminaci, son aqueles que, en primeiro lugar tiveron un ambiente familiar e educacional no que se lles aceptaba con certa naturalidade. E en segundo lugar lograron destacarse profesionalmente no intelectual, o creativo, o liderazgo ou os negocios. Por suposto que estos constitn a minoría; pero se o lograron obten unha confianza en sí mesmos que os axuda a vivi-la s vida privada con discrecci e á vez sen deixarse aplastar polos tabs, as maledicencias ou as simples incomprensis da maioría, autoconsiderada “normal”. En resumo, podemos dicir que se a discriminaci cara homosexuais (e lesbianas) vai sendo desterrada da normativa legal, abunda demasiado aínda no plano social. Acabar con ela é tarefa de longo alcance. E o éxito desta tarefa depende tanto de que vaia elevándose o nivel de cultura e tolerancia da maioría da sociedade (nos ámbitos familiares, escolares, laborales.....), como da naturalidade coa que as minorías homosexuais e lesbianas vaían aceptándose a sí mesmas e o acerto co que vaían aprendendo a darse a cocer. 4.3. ALGÚNS EXEMPLOS DE COLECTIVOS MÁIS CLARAMENTE EXCLUIDOS Referímonos aquí a algs exemplos de colectivos de persoas nos que a exclusi social é especialmente clara. Aínda que queremos deixar ben patente que éstos non constituen sen unha mincula punta do iceberg do conxunto de excluidos. Pois a gran maioría dos excluidos pasan habitualmente desapercibidos á concienca maioritaria da sociedade. E isto tanto pola propia natureza social do excluido, como polo incodo que resulta á sociedade o tomar conciencia de que de feito os está excluindo. De ahí que a presencia dos excluidos tenda a quedar difuminada ou semioculta, e saflore a través dos análisis científicos ou en contacto cos funcionarios dos servicios sociais. Si un destos colectivos máis visibles é o dos transeuntes sen teito, ou o dos mendigos, un dos menos visibles é o dos inmigrantes ilegais. 4.3.1. Os transeuntes sen teito Decíamos que o colectivo dos itinerantes sen teito é un dos máis visibles. Típico deste colectivo é que, non ter fogar de referencia, tampouco están empadroados en lugar alg. Non votan, non cobran prestacis sociais fixas, non manten correspondencia. Os seus centros de encontro e acollida provisional soen ser as cocis econicas, os alberges de transeuntes de algunhas cidades e demáis. Certos estudios calculan que en Espa hai máis de 55.000 transeuntes sen teito. Cáritas de Galicia calculaba fai pouco que na nosa Comunidade Automa son uns 1.500 estos transeuntes sen fogar, que circulan polas nosas cidades en demanda de comida, un lugar onde dormir e outros servicios elementais con que ir apuntalando a s supervivencia. Cáritas sinalaba tamén que entre estos transeuntes abundan cada vez máis os mozos, e que os seus principais lugares de desti son cidades como Santiago, Ferrol, Vigo, Vilagarcía, ou A Coru, a onde o máis habitual é que cheguen en tren. Outros datos sobre este colectivo son que está formado en un 95% dos casos por homes; na s gran maioría non casados e procedentes dunha familia marxinal; a s idade preponderante é a de 30 a 55 anos, aínda que con tendencia a aumentar o nero de mozos; e que o 90% son de nacionalidade espala. Soen ser persoas que carecen de recursos, e sunha mínima parte reciben alg tipo de pensi ou prestaci plica. Algs son axudados por alg familiar en casos moi puntuais. Abundan entre eles parados de larga duraci, a quen as prestacis de paro se lles agotaron. A dependencia do alcohol é frecuente entre os sen teito. Soen ser persoas desarraigadas, que romperon coa s familia ou foron botados da casa. Entre os problemas de sae que presentan están os de ansiedade, depresi, angustia. Entre os servicios puntuais que demandan figuran prendas de roupa ou calzado, compra de gafas ou muletas, tramitaci para renova-lo carné nacional de identidade, e outros semellantes. Unha parte deles mendigan nas vías plicas das cidades por onde pasan. No seu informe Cáritas afirma que, marxe do alimento e albergue puntuais que tamén necesitan, o verdadeiramente importante para estas persoas sería axudalas a sair da situaci en que se atopan e superarse; “darlles opci, en definitiva, a que poidan insertarse na sociedade”. Reinserci que debería comenzar, como primeiro paso, por crear para elas fogares e residencias onde poidan permanecer por máis tempo, recuperar mellores niveis de sae e de convivencia, con talleres ocupacionais onde poidan efectuar algun traballo remunerado e recuperar a confianza en sí mesmos. Pero Cáritas tamén sinala que a actual situaci é “moi deficitaria en prestacis para estas persoas”. 4.3.2.. Os inmigrantes ilegais Galicia non é unha Comunidade que te un alto volume de inmigrantes. Por desgracia, a nosa escasez e precariedade crica de postos de traballo nunca puido constituir un polo importante de atracci da emigraci extranxeira. É ben sabido que o noso caso foi, histicamente o contrario: producir fluxos masivos de emigrantes cara outros paises. Pero iso non nos pode facer olvidar que tamén temos un problema de inmigraci. E que, aínda que non sexa excesivamente voluminoso, o colectivo de inmigrantes entre n se leva con frecuencia a peor parte na orde da marxinaci e a exclusi social. Sobre todo os inmigrantes ilegais. Das respostas que recibimos de institucis á enquisa que lles diriximos para a elaboraci deste informe, quizais sexan as de Cáritas as que máis profundizan na análise deste problema: a situaci dos inmigrantes ilegais. Segundo datos dados a cocer polo Centro de Informaci para Traballadores Extranxeiros (CITE) do sindicato CC.OO en Galicia viven rededor de 12.000 inmigrantes. Uns 3.600 son de orixe africano. Boa parte deles proven de Portugal. Pero hainos tamén oridos doutros paises, sobre todo latinoamericanos e árabes. Polo seu propio carácter de obrigadamente clandestinos, é dificil determinar ben cantos deles entraron de forma ilegal e aínda están sen regularizar. Pero é significativo que as oficinas do mencionado sindicato atenderan en 1996 un total de 2.172 consultas e iniciado 439 expedientes de axuda e regularizaci destos inmigrantes, casi a metade deles senegaleses. Destos expedientes, 81 foron recursos ante o Tribunal Superior de Xusticia contra a Administraci, 140 para renovaci de permisios de residencia, 35 solicitando a execuci de renovaci de visado. Os principais problemas que fan dos inmigrantes un dos colectivos extremadamente vulnerables á exclusi social son resumidos así por Cáritas Diocesana de Santiago: - “Sen posibilidades de lograr nada estable neste pais. - Desarraigo cultural e social. -Algs se están convertindo en transetes, pois non poden estar moito tempo nun sitio sen ser fichados, detidos, expulsados. -Denegaci sistemática de exencis de visado, permisos de residencia e traballo”. Pola s parte Cáritas Diocesana de Tui-Vigo enviounos unha detallada exposici da que entresacamos algunhas ideas. A situaci de ilegalidade empuxa a estos inmigrantes a actividades encadradas na economía sumerxida como a venda ambulante, a mendicidade, a prostituci, o servicio doméstico clandestino e en condicis de superexplotaci laboral. Con horarios agotadores, e ás veces sen cobrar ningun outro salario que non sexa a alimentaci e o aloxamento. En canto ás dificultades, casi insalvables para obter a documentaci que lles permita regularizar a s situaci sinala que, por unha parte se lles esixe ter un traballo legal, o que é prácticamente imposible estando na economía sumerxida. Por outra parte, a falta de axilidade nas relacis cos seus respectivos consulados lles retrasa a obtenci da documentaci que a Administraci lles esixe para regularizalos. Carecen de cobertura sanitaria. Ten grandes dificultades de escolarizaci, a veces por rechazo dos mesmos centros ou dos pais dalgs escolares. Viven constantemente sen apenas poder comunicarse coa nosa sociedade, e baixo a ameaza de expulsi polas autoridades, que a veces a efectn “sen observar estrictamente o marco xurídico que a regula” “A consecuci do status de legalidade é a ica saída dunha situaci que lles aparta dos dereitos esenciais que todo ser humano posee”, proclaman os directivos de Cáritas. E propugna que o permiso de residencia permanente debera concederse a tolos que levan 5 anos de permanencia nun país europeo. E aínda que a solicitude de residencia debera considerarse concedida “de forma automática 6 meses de silencio administrativo”. Cáritas defende asimesmo como necesarios e de xusticia outras medidas como as seguintes: -“Os fillos menores deben ser escolarizados independentemente da situaci legal dos pais”. - Durante o periodo de espera previo á repatriaci debe estar claramente recocido polas autoridades aloxamento e manutenci. -A asistencia médica e farmacéutica ten que consolidarse como un dereito de tolos extranxeiros independentemente da s situaci administrativa e ofertarse con total gratuidade en caso de necesidade econica. Así patoloxías que supon un grave risco para a propia vida ten que conlevar un permiso de estancia mentras dure o tratamento”. 4.3.2.1. Por unha política de inmigraci diferente Establecer leis e lis de actuaci da nosa política cara os inmigrantes, é competencia da Administraci Central do Estado. Por outra parte, a situaci xeográfica de Galicia non a convirte en fácil punto de chegada dun gran nero de inmigrantes ilegais. Unha parte dos que aquí arriban pode supose que o fan por barco (“polizs”, por exempro); e que Galicia constit para eles un punto máis na s penosa peregrinaci en busca de mellor vida, logo de chegar sur nalgunha patera ou barco pesqueiro. Pero unha vez se atopan entre n, Galicia pode e deber facer algo por eles. Por exemplo, recordar que aínda non están moi lonxe os dias en que docenas de miles de galegos emigraban. Non poucos comenzaron así a s aventura de atopar oportunidades novas de vida. Debemos tratar a nosos inmigrantes de hoxe como quixéramos ent fosen tratados os nosos emigrantes, legais ou ilegais. Por outa parte, e recordando a nosa propia experiencia, Galicia pode e debe facer oir a s voz para unha máis racional e máis humanitaria política estatal de inmigraci. Espa - e a Europa desenrolada no seu conxunto-deben articular unha política infmativa cara os habitantes dos países subdesenrolados ou en vías de desenrolo, que os disuada de vir á aventura e ilegalmente. Que lles faga cocer cal é a situaci real do noso país, a falta de postos de traballo cando temos mills de parados; as dificultades de vivenda, de escolaridade, de servicios sanitarios; sobre todo para quenes intentan acceder a eles desde a ilegalidade. É esta informaci verídica a que poderá neutralizar en eles os efectos da publicidade deslumbradoramente consumista con que lles bombardean axencias turísticas e comerciais. Pero tamén as mafias que lles reclutan para explotarlles, arriscándolles a perder as ss vidas en pateras inadecuadas ou no dobre fondo de camis. Máis que propaganda consumista, o que seus países de orixe necesitan é inversis para o desenrolo. Por outra parte, os nosos policías de fronteira deben demostrar o seu celo e os seus éxitos tamén en desmantelar as redes mafiosas que -desde Espa ou outros puntos- se dedican a reclutar primeiro e explotar despois a estos inmigrantes. Ó menos tanto celo como o que dedican a descubrir inmigrantes mesmos. Estos “negreros modernos” son menos tanto ou máis responsables do problema da emigraci ilegal que os que caen nela por necesidade ou ignorancia. 4.3.3. Os mendigos Outro dos colectivos de excluidos sociais é o dos mendigos. Un colectivo máis fácilmente localizable e visible que os dous anteriores, aínda que non cabe dida que unha parte das persoas que forman os colectivos mencionados tamén se verán obrigados a practicar a mendicidade. Hoxe, os mendigos atanse sobre todo nas cidades. Calquera de n, camindo por certas vías urbanas, se ve abordado diariamente por persoas de diversas idades que lle tenden a man en solicitude dunhas moedas. Outros adoptan a forma da petici implícita a base de tocar alg instrumento musical ou exercitar algunha clase de “mimo”, esperando suscitar a atenci e posible simpatía dos transetes para que depositen a s moeda pasar. O área de Servicios Sociais do Concello de Santiago afirmaba a finais de 1997 ter contabilizado un total de 1.878 mendigos snesta cidade. Son persoas de idades diversas, aínda que abundan cada vez máis os mozos. Quizáis a nota máis insita en comparaci coa mendicidade doutros tempos, é que frecuentemente se trata de mozos vars que non mostran invalideces visibles. O primeiro que pensarán unha parte dos transetes é na posible drogadicci, o que lles retraería de axudarlles. Pero hai unha canteira de mendigos moito máis probable e prima que verifican as enquisas de poblaci activa: ese longo 40 por cento de mozos sen traballo que existen en Galicia, e que en moitos casos nin cobran subsidio alg de paro nin contan cunha familia que poida axudarlles suficientemente. Si temos decenas de miles de mozos en paro, ¿como pode sorprendernos que algunha porci de estos acaben incorporándose colectivo dos mendigos? Abordar o feneno da mendicidade con sensibilidade humanitaria nos esixe comezar por recocer mendigo a presunci de necesidade; de forma semellante a como acusado se lle recoce a presunci de inocencia. O sano, e o xusto, é dar por suposto que mentras non se verifique o contrario, quen da un paso tan humillante e psicolicamente difícil como o de sair á r a mendigar, é porque se atopa en grave necesidade. Pero hai outra presunci que xurídicamente nos obriga a todos: comezar por recocer mendigo a presunci de cidadanía. Non olvidar que o mendigo é unha persoa e, polo tanto, suxeito dos dereitos humáns que a todo cidadano lle recoce a Constituci. No outono de 1996 comezaron a aparecer na prensa espala diversas informacis, segundo as cales algs alcaldes de diversos cidadáns parecían querer solucionar o problema da mendicidade polo método de sacarse de diante mendigos. Nalgs casos, a base de pagarlles un billete para a poboaci de onde decían ser oridos e obligarlles a marcharse. Noutros, encargando á Policía Municipal a tarefa de impedirlles mendigar. Unha destas supostas iniciativas se refería á cidade de Vigo, motivo polo que tanto o Defensor del Pueblo como o Valedor do Pobo, abriron sendas queixas de oficio. Consideramos convinte reproducir neste infrme a queixa que ent abrimos (H.4.Q/1201/96) e a Recomendaci Alcalde de Vigo con que concluimos a nosa intervenci. Nela atase expresada a doutrina do Valedor do Pobo sobre o tema da mendicidade, menos desde a perspectiva xurídico-constitucional. Ilmo. Sr. Alcalde-Presidente do Concello de Vigo. Praza dos Reis, s/n 36202 - VIGO (Pontevedra) Expediente: H.4.Q/1201/96 Santiago, 9 de xu de 1997 Ilmo. Sr.: No seu día, e a raíz dunha informaci publicada no diario “Faro de Vigo” mediante a que se daba conta do feito de que por parte desa Alcaldía se proferiran diversas expresis e se ordenaran actuacis á policía local contra a mendicidade que se rexistra nesa cidade, esta instituci abriu unha investigaci de oficio recabando o oportuno informe dese Concello comprensivo, por unha parte, da confirmaci ou desmentido da noticia de prensa, e por outra, referente á clase de medidas implantadas ou que se tin previsto levar a cabo para afronta-la problemática da mendicidade en Vigo que, segundo os datos que ofreceron os medios de comunicaci social, acrecéntase nos días das celebracis de nadal. No informe remitido polo Concello, no que se manifestaba que as noticias difundidas non se correspondían coa realidade dos feitos, temos que distinguir ds partes perfectamente diferenciadas. En primeiro lugar, a referente ás actuacis da policía local ante o exercicio da mendicidade onde, a s vez, cabe apreciar dous tipos de intervencis: unha cando esa práctica vai acompada da explotaci de menores que propícia que os axentes da autoridade instrn os correspondentes partes para o seu envío á autoridade xudicial coa consecuencia do traslado do menor a un centro adecuado; e outra naqueles supostos de estados de necesidade que aconsellan que os membros da policía local recollan e trasladen mendigos ás diferentes institucis de asistencia social encargadas de atender indixentes. En segundo lugar, achégase informe unha reflexi xeral da concellería que trata o tema de benestar social e na que, como datos máis significativos, cabe cita-los seguintes: no Concello de Vigo prácticamente está desterrada a mendicidade infantil e a mendicidade das persoas maiores é similar á que existe noutras cidades, quizáis agravada nesa cidade pola cercanía da fronteira portuguesa, porto comercial, etc. O informe concl manifestando que o propio Concello pos un amplo abano de programas de actuaci, tanto de carácter preventivo como asistencial, para se enfrontar á problemática da mendicidade nas vías urbanas. Resumido o contido do informe municipal e sen por en dida as medidas que nel se reflicten para tratar de soluciona-lo tema da mendicidade, non obstante iso, esta instituci considera oportuno efectuar unhas consideracis concernentes a este asunto, na medida en que poidan contribuir a clarifica-la correcci da actuaci dos poderes plicos na problemática que nos ocupa. Como premisa inicial temos que partir do feito de que a presencia de indixentes e mendigos nas zonas urbanas e, sobre todo, nas vías plicas máis concorridas das cidades, é unha realidade incuestionable e que revela, na sociedade dos nosos días, a existencia de bolsas de pobreza integradas por aquelas persoas excluídas socialmente das formas de vida minimamente aceptables. Os mendigos, por diversas circunstancias que agora non son do caso analizar, desembocaron nunha situaci de pobreza severa caracterizada pola carencia máis absoluta de recursos materiais, sociais e culturais que están na esencia da dignidade da condici humana. É máis, o indixente atase nun estado de imposibilidade ou incapacidade para satisface-lo conxunto de necesidades básicas de bens e servicios configurados como de primeira necesidade (alimentaci, vestido, vivenda, etc.). Desde hai bastante tempo atrás, os gobernantes, nas diferentes épocas histicas, foron abordando o problema da mendicidade pero, en moitas ocasis, para exercer sobre esa práctica prohibicis, descalificacis ou, simplemente, equiparalas a situacis predelincuenciais. Referíndonos noso país, sequera brevemente, paga a pena mencionar co se regulaba, desde o poder plico, a existencia da mendicidade. En efecto, xa a Real Orde de 8 de xu de 1912 do Ministerio da Gobernaci impartía instruccis para reprimi-la mendicidade. Na dita norma, á vez que se indicaba Gobernadores Civis que tin que prohibi-la mendicidade nas respectivas provincias, instabase a que os alcaldes dictasen bandos recomendando vecis que se abstivesen de dar limosna na vía plica so pena de “castiga-los que voluntaria e insistentemente infrinxisen esta disposici con multas”. Entre outras medidas que conti a citada disposici, contemplábase aquela que facía referencia a que os mendigos forasteiros que se atopasen a disposici das autoridades, debían ser conducidos pola Guarda Civil ás provincias da s natureza ou lugares nos que tivesen familia. Por outra banda a Lei de 23 de xullo de 1903 enfrontouse á problemática da mendicidade dos menores e nela dispoase -entre outras cuestis-, que os axentes da autoridade deberían deter menores de 16 anos que mendigasen, vagasen ou pernoctasen en paraxes plicas, s ou acompados por persoas maiores. Na mesma norma establecíase que calquera persoa podería dete-los menores de 16 anos que mendigasen na vía plica, sempre que os entregasen inmediatamente axentes da autoridade. Esta lei foi derrogada expresamente pola Lei Orgánica 10/1995, de 23 de novembre, do Cigo Penal. Máis recentemente tivo vixencia no noso ordeamento xurídico, ata a publicaci do novo Cigo Penal que tamén a derrogou expresamente, o texto da lei de 4 de agosto de 1970 sobre Perigosidade e Rehabilitaci social e o seu Regulamento aprobado por Decreto de 13 de maio de 1971. Nesta norma determinábase que os mendigos habituais e os que vivisen da mendicidade allea ou explotasen con tal fin a menores, enfermos, lisiados ou anciáns, serían declarados en estado de perigosidade e aplicaríaselles determinadas medidas de seguridade, entre elas, a incautaci dos cartos que recibisen, así como outras medidas de rehabilitaci. Esta norma, a s vez, derogara a lei dos vagos e maleantes de 4 de agosto de 1933 e o seu Regulamento de 3 de maio de 1935, onde se consideraba, tamén, como estado perigoso, o dos mendigos profesionais ou explotadores da mendicidade allea, dos menores ou dos incapaces. Despois deste conciso repaso histico a través das normas reguladoras da mendicidade, imos a aborda-lo tema á luz da Constituci de 1978. En primeiro térmo hai que sinalar que o Preámbulo da Norma Suprema proclama a vontade da Naci espala de protexer a tolos espais no exercicio dos dereitos humanos, promove-lo progreso da cultura e da economía para asegurar a todos unha digna calidade de vida e establecer unha sociedade democrática avanzada. Fiel á denominaci de Espa como un Estado social e democrático de Dereito (artigo 1.1. C.E.), o artigo 9.2 da Constituci determina que “corresponde poderes plicos promove-las condicis para que a liberdade e a igualdade do individuo e dos grupos nos que se integra sexan reais e efectivas; remove-los obstáculos que impidan ou dificulten a s plenitude e facilita-la participaci de tolos cidadáns na vida política, econica, cultural e social” e o Capítulo Terceiro, do Título I da C.E. contén os principios rectores da política social e econica que, segundo disp o artigo 53.3 da Norma Suprema, informarán a lexislaci positiva, a práctica xudicial e a actuaci dos poderes plicos. Sostendo o que antecede, e tamén como cuesti de principio, é preciso insistir no feito de que os mendigos ou indixentes son iguais ás demáis persoas na s condici radical de seres humanos e, por iso, posn os mesmos dereitos e obrigacins que calquera outra ciudadán no territorio nacional (artigo 139.1 C.E.). Pola s condici de indixentes non poden ser discriminados xa que iso está proscrito polo artigo 14 C.E., pero na medida na que se atopen en situaci de pobreza severa, é tanto máis esixible poderes plicos que emprendan toda clase de actuacis tendentes a palia-lo seu estado de marxinaci que atenta contra a vixencia efectiva dos dereitos fundamentais e impide o libre desenvolvemento da personalidade que, en uni do respecto á lei, dereitos dos demáis e recocemento da dignidade da persoa constitn os pilares fundamentais do orden político e da paz social, de acordo co enunciado do artigo 10 da C.E.. Esta clase de reflexis non resultan supérfluas se consideramos que no ámbito da Uni Europea se puxeron en marcha sucesivos programas de loita contra a pobreza e se atendemos a que 1997 foi declarado Ano Europeo contra o Racismo, a Xenofobia e o Antisenitismo precisamente, se detecta-lo rebrote de actitudes tendentes a expulsar da propia comunidade a toda persoa allea. Chegados a este punto é preciso recocer que no ordeamento xurídico espal non existe disposici con rango legal axeitado que prohiba o exercicio da mendicidade cando se practica sen coaccis ou amenazas e sen que estean implicados menores de idade, xa que neste timo caso estaríase ante o delicto previsto e penado no artigo 232 do vixente Cigo Penal que literalmente establece que “os que utilizaren ou prestaren a menores de idade... para a práctica da mendicidade, incluso se ésta é encuberta, serán castigados coa pena de prisi de seis meses a un ano”. Neste sentido cabe apuntar que a posici da Administraci e do cidadán no Estado de Dereito é distinta. Mentres que o particular pode facer todo aquelo que a lei non prohibe, como consecuencia dos postulados derivados do artigo 1.1 da C.E., segundo se pronunciou o Tribunal Constitucional en Sentencia de 24 de xullo de 1984 (é dicir, todo o que non está prohibido pola lei está permitido), as diferentes Administracis Plicas necesitan do apoderamento ou habilitaci legal á hora de intervir na liberdade dos cidadáns. A actividade administrativa de limitaci dos dereitos e liberdades está suxeita a diversos principios, entre eles, o de legalidade enunciado nos artigos 9.3 y 103.1 da C.E.. É máis, da lectura conxunta dos artigos 53.1 e 81.1 da Norma Suprema temos que concluir que spor lei orgánica se pode limita-lo dereito á liberdade, ou o dereito á libre circulaci das persoas polo territorio nacional. Así mesmo, sa través da lei ordinaria se pode tipificar unhas conductas como constitutivas de infraccis administrativas e determina-las ss correspondentes sancis polas esixencias do artigo 25.1 da C.E.. Nese orde de cousas temos que precisar que a Lei Orgánica 1/1992, de 21 de febreiro de Protecci da Seguridade Cidadán non contempla como feitos merecedores de sanci administrativa aqueles que se idenfitican coa mendicidade. En definitiva pese afirmar que a práctica da mendicidade, na medida en que non é obxecto de reproche xurídico en norma con rango de lei, non se pode prohibir, na actualidade, polos poderes plicos, sempre que se leve a cabo sen violencia, coacci ou intimidaci e sen que se vulneren os dereitos dos demáis ou estean implicados menores de idade. A posible existencia de ordenanzas municipais, e dos seus actos de aplicaci polos policías locais, prohibindo a práctica libre e pacífica da mendicidade, en uni da requisa dos cartos mendigos, carece de cobertura legal, non estando fundamentada na lei 7/1985, de 2 de abril onde, precisamente, no seu artigo 84.2, establece que a actividade de intervenci das corporacis locais cerca da actividade dos cidadáns deberáse axustar -entre outros principios-do respecto á liberdade individual. Por outro lado esa prohibici instalada nunha ordenanza municipal desvinculada da s correspondente habilitaci legal atributiva da competencia non se axustaría ordeamento xurídico vixente e, en concreto, iría en contra da Constituci pola s non adecuaci principios de legalidade e seguridade xurídica e á s falta de respecto dereitos fundamentais. Abondando máis no dito, hoxe por hoxe, a actividade das personas que por unha ou outra causa practican a mendicidade, non se pode ver limitada soamente pola circunstancia de que a s presencia nas rs poida resultarlle incoda os cidadáns que ten maior fortuna que eles, sempre que -insístese-non haxa perturbaci ilexítima dos dereitos dos demáis, ou esten implicados menores de idade. Esta instituci considera que, en tanto en canto a existencia de mendigos nas cidades representa a constataci palpable dunha realidade como é a pobreza severa, iso debería esixir unha valoraci social dos poderes plicos máis alá da referencia xurídica. Neste sentido, consecuentemente coa configuraci de Espa como Estado social e democrático de Dereito, estímase como necesario para erradica-la mendicidade, a permanente posta en práctica de programas de asistencia social e de atenci marxinados polos servicios sociais coordinados entre as diferentes Administracis Plicas capaces de integra-los indixentes na sociedade facilitándolles, coa s voluntaria aceptaci, as prestacis más elementais para unha vida digna como son a alimentaci, o vestido, o aloxamento y a asistencia sanitaria. Por todo o que antecede e en consideraci exposto, esta instituci diríxese a V.I., de conformidade co establecido no artigo 32.1 da Lei do Valedor do Pobo, formulándolle a seguinte: RECOMENDACIÓN: Na medida na que a práctica da mendicidade exercida libre e pacificamente, sen violencia ou intimidaci sobre as persoas, sen perturba-los lexítimos dereitos dos demáis e sen implicaci de menores, non está prohibida no ordenamento xurídico vixente por norma con rango de lei, ico instrumento xurídico acorde coa Constituci para restringi-la liberdade segundo o artigo 53.1 da Norma Suprema, calquera ordenanza municipal ou intervenci da policía local prohibíndoa ou impedíndoa, cando se desenvolva nos térmos indicados, non se acomoda principios de legalidade e seguridade xurídica (artigo 9.3 C.E.) e respecto debido dereitos fundamentais, estimándose que a erradicaci da mendicidade como estado de expresi da pobreza severa na sociedade dos nosos días, pasa ineludiblemente, como consecuencia dos postulados do Estado social e democrático de Dereito (artigo 1.1 C.E.), pola permanente posta en marcha e actualizaci de programas municipais de asistencia social e atenci marxinados, en coordinaci e coa cooperaci das demáis Administracis Plicas, capaces de integra-los indixentes na sociedade poderlles facilitar, coa s voluntaria aceptaci, as prestacis máis elementais para unha vida digna, como son a alimentaci, o vestido, o aloxamento e a asistencia sanitaria. 4.3.4. Outros Repetimos unha vez máis que este informe non pode aspirar a abarcar e analizar a fondo tolos tipos de marxinaci e exclusi que se dan na nosa sociedade. Pero eso nonos impide mencionar alguns colectivos máis que tamén, por uns motivos ou por outros, sofren discriminaci ou exclusi especialmente penosa. Como son: a) Os afectados polo mal de Alzheimer. Con motivo de celebrarse recentemente o Día Mundial del Alzheimer (21 de setembro de 1998) calculouse que son uns 300.000 en Espa e arredor de 21.000 en Galicia os que padecen esta patoloxía. Enfermidade incurable por agora que, pola s longa duraci, sup unha carga psíquica e física, para os familiares do enfermo, que moitas veces se sinten impotentes sen recibir apoio externo alg. b) Os enfermos da sída, sobre todo cando a enfermidade avanza e apenas poden xa ser axudadas por nadie. En Galicia deben ser hoxe entre 2.000 e 3.000 os enfermos de sida. c) Os ex-presidiarios, marcados como tales pola sociedade, sen traballo, moitas veces sen familia, sen amigos, con escasísimas posibilidades de integrarse. d) Os discapacitados de toda clase, algs dos cales fan hoxe esforzos admirables de capacitaci para poder exercer alg oficio, pero que rara vez logran despois que alguén esté disposto a contrata-los nun mercado de traballo sempre escaso e extremadamente competitivo. e) Os maltratados no seu propio fogar, sobre todo tantas mulleres e nenos que, en nero crecente, acaban en verdadeiros parricidios. f) Os que están “enganchados” polas drogadiccis máis difíciles de superar. g) Os zurdos, cuias familias (ou profesores) aínda consideran esta condici natural como unha deformaci ou capricho que hai que obrigar a correxir. Etcétera, etcétera. CAPÍTULO 5 CONCLUSIÓNS E RECOMENDACIÓNS 5.1. INTRODUCCIÓN A través da redacci deste informe xa fomos facendo recomendacis e suxerencias sobre os camis a seguir e sendeiros a explorar para combatir as diversas formas de discriminaci e exclusi. Agora, no presente capítulo expomos de forma máis sistemática aquelas recomendacis que consideramos procedente dirixir ás Administracis Plicas. Facemos nosas en primeiro lugar as conclusis que sobre os excluidos foron aprobadas nas XII Jornadas de Coordinaci de Defensores del Pueblo, celebradas en Sevilla do 1 3 de outubro de 1997. Logo incluiremos algunhas recomendacis especialmente relacionadas co capítulo 3 (as discriminacis que aínda sofre a muller no ámbito laboral). E finalmente recollemos outras recomendacis dirixidas á Administraci en relaci con outros aspectos tratados neste informe. As conclusis dos Comisionados Parlamentarios nas Xornadas de Sevilla reproducímo-las na lingua castelán en que orixinariamente foron redactadas. 5.2. CONCLUSIONES SOBRE “LA EXCLUSIÓN EN EL MARCO DE UN ESTADO SOCIAL” Los Defensores del Pueblo coinciden en selar la creciente presencia de reclamaciones de ciudadanos que no encuentran en los sistemas de protecci social la satisfacci de las necesidades más elementales y que demandan a estas Instituciones su ayuda y amparo. En el tratamiento de estas reclamaciones los Defesensores del Pueblo perciben graves deficiencias en el funcionamiento de los sistemas de servicios sociales, sus niveles de cobertura y, finalmente, el grado de eficacia en la satisfacci de las necesidades de este sector de poblaci marginada. Ante esta situaci, los Defensores del Pueblo: 1º.- Entienden que los poderes plicos de un Estado Social de Derecho deben plantearse, como responsabilidad prioritaria, la atenci de los ciudadanos excluidos teniendo en cuenta que su propia situaci de marginaci y exclusi les imposibilita para reclamar sus derechos reconocidos en el texto constitucional. 2º. Abogan por una discriminaci positiva hacia los desfavorecidos que se fundamenta en una correcta y justa interpretaci del principio de igualdad de todos los ciudadanos que consagra la Constituci. 3º. Consideran conveniente, a fin de articular el sistema plico de servicios sociales, que se definan por parte del legislador qué servicios esenciales tiene derecho a recibir todo ciudadano. Los Defensores del Pueblo recuerdan que esta responsabilidad debe ser afrontada por los poderes plicos con una profunda comprensi de la realidad emprendiendo, con decidido impulso, un camino de transformaci hacia una sociedad más justa y solidiaria. 5.3. RECOMENDACIÓNS MÁIS DIRECTAMENTE RELACIONADAS CO CAPÍTULO 3. a) Que por parte das Consellerías de Educaci e Ordenaci Universitaria e de Familia e Promoci do Emprego, Muller e Xuventude, se analice a posibilidade de incrementar a s colaboraci, mediante os instrumentos xurídicos que se consideren procedentes e a través da posta en marcha de xornadas, reunis, conferencias ou programas conxuntos de actuaci, en orde a promover unha máis intensa formaci, informaci e comprensi do contido que encerra o principio de igualdade de trato e de oportunidades entre homes e mulleres á hora de se enfrontar mercado laboral, con especial referencia a aquelas medidas que favorecen a permanencia ou o reingreso emprego das mulleres traballadoras con responsabilidades familiares. b) Que por parte da Consellería de Educaci e Ordenaci Universitaria, se estudie o establecemento das medidas que se consideren oportunas para que dentro do currículo que mellor corresponda nos niveis educativos respectivos, se faga fincapé na cultura da igualdade entre os dous xéneros, sobre todo no referente ás cuestis de emprego, e que, a s vez, se incida na asunci do ideario de coparticipaci dos homes nas tarefas do fogar familiar e a corresponsabilidade nos temas que afectan á familia, para evitar que no futuro continn vixentes, en determinados reductos sociais, valores que contribuiron no pasado á relegaci da muller no ámbito persoal, familiar e laboral e todo iso en atenci que dispon os artigos 14, 35 e 39 da Constituci. c) Que por parte das Consellerías de Xustiza, Interior e Relacis Laborais e de Familia e Promoci do Emprego, Muller e Xuventude, Sindicatos e Organizacis Empresariais máis representativas, se pondere a necesidade de que se afronten actuacis coordinadas para que, nos centros de traballo, sinaladamente naqueles que ten un nero maior de traballadoras, se coza suficientemente o que dispon os tratados internacionais e as lexislacis comunitaria e espala sobre a igualdade de trato de homes e mulleres no ámbito laboral, para desa forma, contribuir fortalecemento dunha ética da igualdade entre os traballadores e as traballadoras nas actitudes, comportamentos e decisis laborais que lles afecten. d) Os Sindicatos e as Organizacis Empresariais máis representativas, deberían adopta-lo criterio de incorporar nos seus ganos de direcci a máis mulleres, na busca dunha representaci paritaria, precisamente para soluciona-lo déficit de presencia que padecen nese ámbito, o que contribuiría a facelas partícipes directas das actuacis que se acorden levar a cabo por parte das respectivas organizacis, en todo o concerniente mercado de traballo e as relacis laborais en xeral. e) Que no seno do Consello Econico e Social de Galicia, como ente consultivo da Xunta en materia econica e social, que ten como finalidade facer efectiva a participaci dos axentes sociais e econicos na política socio-econica de Galicia, se podería integrar, como membro del, unha muller representativa para a defensa dos dereitos do colectivo feminino, a proposta do Servicio Galego de Promoci da Igualdade do Home e da Muller co consenso da Comisi Autonica da Muller. f) Que por parte da Consellería de Xustiza, Interior e Relacis Laborais, na medida que lle corresponde a direcci, control e execuci das competencias en materia laboral, e no marco da Comisi Territorial da Inspecci de Traballo e Seguridade Social da Comunidade Automa, se podería impulsar un programa de actuaci concreto, a desenvolver polos Inspectores de Traballo e Seguridade Social, tendente a detecta-las discriminacis das que pode ser obxecto a muller nas ss condicis de traballo (xornada, salarios, promoci, etc.), prestando especial atenci a aqueles comportamentos e decisis empresariais que poidan conlevar discriminacis indirectas. g) Os Sindicatos e Organizacis Empresariais máis representativos, nos procesos de negociaci colectiva que inicien no futuro, deberían suprimi-las cláusulas sexistas e as categorías profesionais feminizadas que aínda perduran en determinados convenios colectivos vixentes en Galicia, así como aquelas previsis que contemplan axudas ou prestacis que benefician a un determinado xénero de traballadores para, desa forma, incorporar, na s plenitude, o principio de igualdade de trato entre homes e mulleres traballadoras nos acordos que subscriban os interlocutores sociais relativos ás condicis de traballo e emprego. h) Nos procesos en que se susciten cuestis de discriminaci por raz de sexo, debería constituir unha práctica usual, en li co disposto no artigo 95.3 da Lei de Procedemento Laboral, que o Xuíz ou Tribunal do Social competente para resolver, solicitara dictame dos organismos plicos competentes, entre outros, o Consello Galego de Relacis Laborais, o Servicio Galego de Promoci da Igualdade do Home e da Muller, ou a Tesourería Xeral da Seguridade Social, para que mediante os datos e o contido do informe evacuado puideran ter un mellor cocemento da realidade en que se producen os feitos debatidos e, dese modo, contar con maiores elementos de xuízo que permitan detectar discriminacis laborais por raz de sexo, sobre todo as de tipo indirecto. i) Que tendo en conta que o traballo por conta allea no fogar familiar é realizado maioritariamente por mulleres, se analice, por parte das Consellerías de Xustiza, Interior e Relacis Laborais e Familia e Promoci do Emprego, Muller e Xuventude, a necesidade de instar do Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais a modificaci da lexislaci laboral especial que regula a ese colectivo, na procura de maior estabilidade no emprego, así como da lexislaci de réxime especial da Seguridade Social que integra empregados do fogar, na li de suprimi-las desigualdades que nela se contemplan con respecto demais traballadores por conta allea, aínda que recocendo, por unha banda, o acercamento rexistrado nos timos tempos da acci protectora dos traballadores do servicio doméstico á que posuen os traballadores do réxime xeral da Seguridade Social, e por outra, que a vertente contributiva e o equilibrio financieiro deben salvagardarse como nleo central do sistema de Seguridade Social espal. k) Que por parte das Consellerías de Xustiza, Interior e Relacis Laborais e Familia e Promoci do Emprego, Muller e Xuventude se inste do Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais a modificaci do artigo 2.2 do Regulamento Xeral do Réxime Especial Agrario da Seguridade Social que establece a presunci de que os ingresos do traballador agrícola por conta propia non constitn o seu principal medio de vida (requisito esencial para a s inclusi no REA) cando o dito traballador, o seu cxuxe, parentes ata o terceiro grao de consanguinidade ou afinidade que conviven con él, sexan titulares dun negocio mercantil ou industrial, o que motiva que, cando iso sexa así e non se probe o contrario, a Tesourería Xeral da Seguridade Social denegue o alta do traballador agrícola no REA, circunstancia que en Galicia perxudica á muller, e constit unha discriminaci indirecta como se encargou de reser alg pronunciamento da xurisdicci social. 5.4. RECOMENDACIÓNS A DIVERSOS ORGANISMOS PÚBLICOS, EN RELACIÓN CON ASPECTOS VARIOS DESTE INFORME. 5.4.1. Ó Parlamento de Galicia (en relaci coa reforma da Lei 9/1991). Que, dada a urxencia de modificar a Lei 9/1991, de Medidas Básicas para a Inserci Social (RISGA), se lle de prioridade a esta reforma no calendario da presente lexislatura parlamentaria. Que concretamente se modifiquen os artigos seguintes no senso que a continuaci especificamos: Art. 9 Que se rebaixe sustancialmente o período de tempo de residencia efectiva en Galicia que se vi esixindo, ou se suprima a condici de estar empadroados, para poder ter acceso ás rendas mínimas de inserci. Que se suprima todo periodo de espera para os espais procedentes doutras Comunidades Automas que sexan beneficiarios do salario social e houbesen cumplido xa o periodo de espera na s comunidade de orixe. En canto a ídade esixida para empezar a beneficiarse destas axudas, que se rebaixe con carácter xeral a 21 anos. Se lles concedan tamén as axudas ás persoas de menos de 21 anos con menores seu cargo. E igualmente se lles concedan ás persoas maiores de 18 anos que ten recocida a condici de minusválidos e non perciban outra prestaci ou axuda, así como ás que houbesen estado tuteladas pola Xunta de Galicia e internadas en Centros de Protecci de Menores antes de acada-la maioría de idade. Art. 10 Que se suprima a esixencia de convivencia en fogar independente para poder recibir a renda de integraci social. Pois é evidente que moitos fogares dos máis pobres están formados por varias unidades diferenciadas de convivencia (fillos casados vivindo cos pais, etc.) precisamente porque aínda non tiveron a posibilidade econica de independizarse con fogar propio. Art. 12 Que para establecer a contía mensual básica de axuda de integraci social se contabilicen as 14 pagas anuais da pensi non contributiva actualizadas seg o IPC e divididas por 12 mensualidades. Art. 14 Que non constituian obstáculo para acceder a unha axuda de integraci social, aqueles ingresos que con carácter irregular está a percibir o solicitante desta axuda de inserci se non superan o 60% da pensi non contributiva. Art. 15 Que cando unha solicitude de axuda da RISGA é aprobada, se reconozca o dereito a percibi-la prestaci a partir do día mesmo en que se solicitou. Art. 23 Que se suprima a prohibici beneficiarios da RISGA de exercita-la mendicidade ou a prostituci. Eso é desexable que se consiga final do proceso de inserci social e como consecuencia do mesmo; pero non que se impo como condici previa. Que non se impo a obligaci de exercitar os dereitos econicos que os beneficiarios supostamente poideran ter (como o dereito familiar de alimentos) cando se sabe que esto é prácticamente imposible de conquerir dados os antecedentes de malos tratos, relacis deterioradas e demáis. Art. 29 Que se mitigue todo o posible a obligaci que a lei da RISGA lles imp beneficiarios provisionales de devolver a parte das axudas recibidas ás que deixan de ter dereito, no caso de haber obtido o dereito a alimentos entre parentes ou de percibila pensi correspondente dos ex-conxuxes (se son separados ou divorciados). En todo caso, que se lles den maior facilidades de prazos para devolve-los ou se lle condonen segundo as circunstancias econicas da persoa beneficiaria. Arts. 33 e 51 Que se fortalezan as posibilidades de reclamaci e recurso previstas fronte ás resolucis de denegaci ou revocaci das axudas da RISGA, deixando expedita a vía xurisdiccional social. Que as mesmas posibilidades de reclamaci e recurso se estableza para a concesi das axudas de emerxencia das que tratan os artigos 44 e 51. Arts. 37-38 Que se incln representantes dos sindicatos agrarios nas Mesas, tanto de nivel provincial como autonico, que a Lei prevé formar para o control e seguimento da aplicaci da mesma. Pois ta-las análises da pobreza en Galicia pon de relevo as específicas características que a pobreza do mundo agrario ree na nosa Comunidade Automa. 5.4.2. En relaci cunha posible Lei de Servicios Sociais Imprescindibles Que considere a necesidade de aprobar unha Lei de Servicios Sociais Imprescindibles para tolos galegos e que, por constituir un dereito de tolos cidadáns, os poderes plicos galegos asumen a obligaci de prestarlle-los a aqueles que por sí mesmos non ten posibilidade real de facelos efectivos. 5.4.3. Á Consellería de Familia, Promoci de Emprego, Muller e Xuventude Que se faga un estudio a fondo do grave problema de paro que sofre a nosa Comunidade e as posibilidades de aumenta-los postos de traballo. Ese estudio sería necesario que contemplase o problema desde as diferentes perspectivas econico-sociais, e tendo en conta aquelas experiencias de creaci de emprego que xa deron resultado positivo en algunha parte. Sobre todo naqueles países nos que as ss condicis econicas e culturais ten alg parecido con Galicia. Tal vez o Consello Econico e Social sería o organismo apropiado para promover este estudio. Este estudio debería incluir as posibilidades de crear postos de traballo nos chamados novosxacementos de emprego, na economía social e na protecci do medio ambiente. A título de exemplo, mecionamos para Galicia dous posibles xacementos de novo emprego. No campo da economía social, os empregos que poderían crearse a base de ter coidadores a domicilio para aquelas persoas anciáns que, por vivir solas e non ter quen os coiden na casa, pasan nos hospitais máis días de convalecencia dos que sería necesario. ¿Canto costa unha cama no hospital, 50.000 pesetas diarias?. Pois con ese diiro poderíase-lles pagar a varios coidadores a domicilio que poderían atender a uns cantos anciáns. A limpeza e coidado dos bosques é outro aspecto, éste no sector do medio ambiente. Pois tolos expertos están de acordo en que mellor loita contra os incendios é a peventiva, consistente sobre todo en ter os montes limpos de toxos, ramas secas, pis e maleza en xeral. Que non te reparo alg a divulga-los datos reais sobre poblaci pobre e excluida. Polo contrario, que considere esta informaci á sociedade como a mellor maneira de forma-la conciencia cidadana para contribuir cos seus impostos e coa acci directa (voluntariado, etc.) a resolvelo problema. 5.4.4. Á Direcci Xeral de Servicios Sociais 1. Que tome a iniciativa de propor e colabore activamente a promover no seo da Conferencia Sectorial de Asuntos Sociais, un acordo entre talas Comunidades Automas, para establecer uns estándares mínimos en servicios sociais que tolos gobernos automos se comprometen a respectar, asegurando unha cobertura básica com para tolos espais. Que defenda o dereito e deber de talas Comunidades a axudarse solidariamente na financiaci destes servicios sociais básicos. 2. Que, como base para un verdadeiro Plan Integral de loita contra a Pobreza e a Exclusi, se preocupe ante todo por ter o día a informaci estadística sobre a pobreza, sobre todo a pobreza das decilas de poblaci que perciben os porcentaxes máis baixos de renda. Qué encomende como acci prioritaria funcionarios de servicios sociais (asistentes sociais, etc.) colaborar en ter día esta informaci. 3. Que, en colaboraci cos Concellos efect un esforzo sustancial en promover e por en marcha nas principais cidades residencias temporais para transeuntes sen teito, que complementen a funci dos actuais albergues puntuais. De xeito que nestas residencias, dotadas de obradoiros ocupacionais e outros servicios se poidan facilitar a medio prazo a reinserci social destas persoas. 5.4.5. Ós Concellos de máis de 20.000 habitantes a) Que creen canto antes no seu termo municipal, se aínda nono ten, o Consello de Servicios Sociais, previsto como obrigatorio no Decreto 336/1994, do 27 de outubro, que desenvolve neste senso a Lei 4/1993, de 14 de abril, Reguladora dos Servicios Sociais. Que encomenden como actividade prioritaria a estes Consellos a tarefa de detectar aqueles fogares que estén afectados por pobreza severa e sofran dalg xeito de exclusi social, como primeira medida para unha eficaz labor de inserci ou reinserci social. b) Que presten unha atenci máis sustancial transeuntes sen teito. Que procuren complementar os servicios puntuais que se lles presten nos comedores e albergues de paso, coa creaci de residencias temporais onde estas persoas poidan pasar temporadas máis longas, e nos que por medio do traballo en obradoiros ocupacionais e a convivencia cos demáis, poidan ir capacitándose a medio prazo para unha verdadeira reinserci social. 5.4.6. Ós Concellos menores de 20.000 habitantes Que consideren a necesidade ou conveniencia de crear no seu término municipal, ou no seu caso na Mancomunidade Intermunicipal, o Consello de Servicios Sociais, previsto como facultativo no Decreto 336/1994, do 27 de outubro, que desenvolve neste senso a Lei 4/1993, de 14 de abril, Reguladora dos Servicios Sociais. Que, nese caso, lles encomenden como actividade prioritaria a estes Consellos a tarefa de detectar aqueles fogares que esten afectados por pobreza severa e sofran dalg xeito de exclusi social, como primeira medida para unha eficaz labor de inserci ou reinserci social. ANEXO ENQUISAS ENVIADAS E DESTINATARIOS DAS MESMAS 6. ENQUISAS QUE ENVIAMOS A INSTITUCIÓNS E COLECTIVOS Cando empezamos a elaborar este informe sobre discriminacis e marxinacis que máis se dan en Galicia, para documentarnos seguimos un dobre cami. Dunha parte, recoller a mellor documentaci escrita que nos foi posible cumquerir sobre o tema a estudiar; e, por outra, pornos en contacto coas institucis e grupos sociais que traballan no mundo da marxinaci e a exclusi, así como con aqueles colectivos que a simpre vista son máis vulnerables a sofrir marxinaci, discriminaci ou exclusi por diversos motivos. 6.1. Enquisa ás institucis. Ás institucis oficiais e agrupacis máis ou menos organizadas que traballan en favor dos marxinados, enviámoslles a seguinte enquisa: Como é sabido, o Consello Europeo declarou 1997 ANO EUROPEO CONTRA O RACISMO E A XENOFOBIA. Con este motivo, o Valedor do Pobo decidíu elaborar un informe especial sobre as formas de discriminaci e marxinaci que máis se dan en Galicia. Para iso, por medio desta enquisa tratamos de detectar cales son na nosa Comunidade Automa os colectivos sociais máis vulnerables ás diversas formas de exclusi, discriminaci ou trato inxusto, ben por parte das institucis ou da sociedade en xeral. A tal efecto, rolle que, canto antes lle sexa posible, me envíe a informaci de que dispo sobre os seguintes aspectos: 1. Cales son os colectivos sociais máis susceptibles de sofrir discriminaci, marxinaci ou algunha forma de trato inxusto en Galicia. 2. A qué se debe esa maior vulnerabilidade, e qué problemas especiais sofren os mentados colectivos 3. Que relaci se considera nesa instituci existe entre sofrir discriminaci ou marxinaci e o feito de : a) Ser pobre. b) Ser discapacitado (psíquico, físico, sensorial,...). c) Ser estatísticamente minoría nalg aspecto importante (étnico, sexual, relixioso,...). 4. Cales son, seg esa instituci, os camis para axudar a ese colectivos a que poidan acadar unha máis satisfactoria exercitaci dos dereitos que a Constituci Espala lles garantiza. 5. Documentos que, sobre todo desde a perspectiva galega, considera relevantes para o proxectado informe do Valedor do Pobo. Agradecéndolle de antemán a s colaboraci, saaa/o cordialmente, Santiago, 23 de abril de 1997. 6.1.2. As institucis e asociacis ás que se lles envi esta carta-enquisa foron as seguintes: 1. Titular da Consellería de Familia, Promoci de Emprego, Muller e Xuventude. 2. Director Xeral de Servicios Sociais (da Consellería de Sanidade e Servicios Sociais). 3. Comisionado do Plan Autonico sobre Drogodependencias (da Consellería de Sanidade e Servicios Sociais). 4. Concelleiro-responsable de Servicios Sociais do Concello da Coru 5. Concelleiro-responsable de Servicios Sociais do Concello de Vigo. 6. Concelleiro-responsable de Servicios Sociais do Concello de Ourense. 7. Concelleiro-responsable de Servicios Sociais do Concello de Santiago de Compostela. 8. Concelleiro-responsable de Servicios Sociais do Concello de Ferrol. 9. Concelleiro-responsable de Servicios Sociais do Concello de Lugo. 10. Concelleiro-responsable de Servicios Sociais do Concello de Pontevedra. 11. Concelleiro-responsables de Servicios Sociais de Vilagarcía de Arousa. 12. Director autonico da Cruz Bermella Espala. 13. Delegado de Cáritas Diocesana de Santiago de Compostela. 14. Delegado de Cáritas Diocesana de Lugo. 15. Delegado de Cáritas Diocesana de Ferrol. 16. Delegado de Cáritas Diocesana de Ourense. 17. Delegado de Cáritas Diocesana de Tui-Vigo. 18. Secretaría Nacional de Acci Social de Comisis Obreiras (sede en Santiago). 19. Secretaría Nacional de Acci Social e Servicios Sociais de U.X.T.-Galicia. 20. Secretaría de Acci Social da Confederaci Sindical Galega. 6.2. Enquisa dirixida a organizacis que traballan activamente en favor de determinados colectivos especialmente vulnerables. Ós grupos que de xeito máis ou menos organizado traballan en favor dos colectivos singularmente vulnerables a sofrir discriminaci, na medida en que nos foi posible localiza-los, enviámos-lles outra enquisa adaptada a eles. Velaquí o texto da enquisa e as organizacis a quenes lles foi enviada. 6.2.1. Texto da enquisa. Como é sabido, o Consello Europeo declarou 1997 ANO EUROPEO CONTRA O RACISMO E A XENOFOBIA. Con este motivo, o Valedor do Pobo decidíu elaborar un informe especial sobre as formas de discriminaci e marxinaci que máis se dan en Galicia. Para iso, por medio desta enquisa tratamos de detectar cales son na nosa Comunidade Automa os colectivos sociais máis vulnerables ás diversas formas de exclusi, discriminaci ou trato inxusto, ben por parte das institucis ou da sociedade en xeral. A tal efecto, ro-lle que, canto antes lle sexa posible, me envíe a informaci de que dispo sobre os seguintes aspectos: 1. Se ese colectivo que vostede representa se considera obxecto especial de discriminaci, marxinaci ou trato inxusto na sociedade galega. 2. En caso afirmativo, por parte de quenes consideran os membros dese colectivo que sofren esta marxinaci ou discriminaci: a) Por parte das institucis: ¿de cáles principalmente? b) ¿Por parte da sociedade en xeral? 3. ¿Onde ten lugar máis frecuentemente este trato discriminatorio: na familia, no traballo, no acceso a vivenda ou ensino, no trato social, ...? 4. ¿Qué formas reviste máis frecuentemente este trato discriminatorio? 5. ¿Cales considera son as causas principais deste trato discriminatorio? a) ¿Os prexuicios sociais e culturais da sociedade? b) ¿A tendencia a esconder a s diferencia por parte dos propios discriminados? c) O feito de non haber-se aceptado suficientemente a sí mesmos? 6. Dificultades que os membros dese colectivo encontran en sí mesmos (dificultades inxénitas, ou dificultades inducidas por unha inadecuada educaci) para poder superar as actitudes discriminantes ou excluintes de que son obxecto. 7. Desde que a Constituci e a democracia se instauraron en Espa, ¿diría que se leva avanzado moito, pouco ou regular en orden a ir acabando coas diversas formas de discriminaci? 8. Qué actividades desenrola ese colectivo en orde a ir conquistando progresivamente una maior igualdade de trato. 9. ¿Pensa ese colectivo que sería necesario que as institucis plicas, desenrolasen formas de “discriminaci positiva” a seu favor, en orde a conquerir unha maior igualdade? ¿Co? 10. ¿Qué actividades organizadas leva a cabo ese colectivo en orde a ir conquistando unha maior igualdade de trato nos diversos ámbitos da vida? ¿Fai alg tipo de revisi e autocrítica en orde a mellorar o acerto e aceptaci das accis que leva a cabo? Agradecéndolle de antemán a s colaboraci, saao/a cordialmente. Santiago, 23 de abril de 1997. 6.2.2. Organizacis ás que se lles enviou 1. Presidente da Federaci Galega de Minusválidos. 2. Presidente da Asociaci de Pais de Nenos Autistas e Psicicos. 3. Presidente da Asociaci sociopedagica- Chav (dedicada á étnica xitana). 4. Presidenta da Asociaci Galega da Muller. 5. Presidenta da Asociaci de Viuvas de Galicia. 6. Presidente do Colectivo Gai de Santiago de Compostela. 7. Presidente do Comité Cidadán Galego Anti-Sida de Santiago. 8. Presidente da Asociaci de Axuda Presos. 9. Presidente da Asociaci para formaci e Emprego de Xoves Disminuidos. 10. Presidente da Asociaci Xustiza e Sociedade de Galicia. 11. Presidenta de “ERGUETE” 12. Presidente de FEGAFES (Federaci Galega de Asociacis de Familias e Enfermos Psíquicos). 6.3. Respostas recibidas. Tomadas no seu conxunto, a maioría das respostas recibidas a estas enquisas resultaronnos moi valiosas, tanto para documentarnos como para adquirir unha visi concreta e realista dos problemas. Algunhas non contestaron, deixándonos a dida de si o enderezo que nos timos delas era ou non correcto. Entre estas mencionamos o Colectivo Gai (de Santiago) que nos acusou recibo agradecendo o envío da enquisa, anunciando que con esa data empezaba a recoller informaci para enviarno-la tan pronto poidesen; pero de feito nunca foi recibida no Valedor do Pobo. O Colectivo Xitano de Santiago remitiunos a Asociaci Sociopedagica “Chav”, de Ferrol, atribuíndolle a ésta unha maior lexitimidade xerárquica para contestar. De feito non nos chegaron respostas. Son dous vacios que lamentamos especialmente porque, de feito, constituen dous colectivos -os da etnia xitana e os homosexuais-, que casi tolos que contestaron as enquisas coincidían en sinala-los como obxecto de especial discriminaci. ÉRGUETE, organizaci tan activa contra o narcotráfico, foi outra da que non recibimos contestaci á enquisa. Estas faltas de resposta percuramos suplilas no posible obtendo informaci por outras vías. Algs organismos oficiais mandáronnos abundante e valiosa documentaci. Sobre todo a Consellería de Familia, Promoci do Emprego, Muller e Xuventude, así como a Direcci Xeral de Servicios Sociais. Algs destes estudios levan varios anos publicados, e non se ocuparon de actualiza-las estatísticas. Pero foron pioneiros e seguen a ser insustituibles para calquera investigaci sobre Galicia. En canto as Organizacis non Gubernamentais, resultáronnos especialmente valiosos os informes enviados por diversas Cáritas Diocesanas, sobre todo respecto a especial problemática dos inmigrantes ilegais, itinerantes sen teito, etc. Outras, como a Federaci Galega de Asociacis de Familiares e Enfermos Psíquicos axudounos a descubrir un mundo de problemática tan grave como xeralmente pouco cocida. En conxunto, os colectivos sociais máis comunmente sinalados como susceptibles de sofrir discriminaci, marxinaci ou exclusi en Galicia foron: os inmigrantes ilegais, os emigrantes retornados pobres, os enfermos de SIDA, os enfermos psíquicos sen apoio familiar; as familias monoparentais, gran parte dos xitanos, os homosexuais, as mulleres e homes maltratados; os drogadictos, os parados de longa duraci e que xa non perciben prestaci algunha de paro, reclusos e ex-reclusos; enfermos de Alzheimer e os seus familiares, que en moitos casos vense obrigados a soportar en solitario o peso de coidalos sen haber recibido ningunha preparaci para iso; anciáns sos, menores abandonados, maltratados, obrigados a practicala mendicidade ou a prostituci... ÍNDICE XERAL Páxina SUMARIO 1 PRESENTACIÓN 2 INTRODUCCIÓN XERAL E METODOLOXÍA 5 CAPÍTULO 1. A POBREZA COMO CAUSA FUNDAMENTAL DE MARXINACIÓN E DE EXCLUSIÓN SOCIAL 8 1. Introducci a este Capítulo . 9 1.1. A pobreza estrema como agresis dereitos humanos 10 1.2. Concepto actual de pobreza 11 1.2.1. ¿Galicia é pobre, ou é rica? 12 1.2.2. En Europa, En Espa, En Galicia 14 1.2.3. Pobreza e exclusi social 17 1.3. Tipoloxías da pobreza en relaci coa s orixe 18 1.3.1. Os pobres “de sempre” 19 1.3.2. Os que saíron da pobreza, pero logo recaeron nela 20 1.3.3. Os que no naceron pobres, pero caeron na pobreza ..............................................21 1.4. Pobreza rural e pobreza urbana 22 1.4.1. A xubilaci ten repercusis moi diferentes 25 1.4.2. Outros aspectos diferenciadores 26 1.5. Para a cuantificaci da pobreza en Galicia 28 1.5.1. Explicaci do Cadro 30 1.5.2. Conclusi valorativa 33 1.6. A protecci social fronte á pobreza severa en Galicia 34 1.6.1. Documentos da ONU e obxetivos da Uni Europea............................................34 1.6.2. Heteroxeneo mosaico de sistemas de inserci no Estado espal das autonomías 35 1.6.3. Legalidade teica e aplicaci práctica do sistema galego de inserci social.........37 1.6.4. A nivel estatal 38 1.6.5. Análise da Lei 9/1991, de Medidas Básicas para a Inserci Social (RISGA) e da s aplicaci de feito 39 1.6.6. Compromisos de forma que nunca se levaron a cabo.............................................42 1.6.7. Cántos, de feito, ven recibindo as axudas 44 1.6.8. Mentras tanto, o nero de excluidos seguía crecendo sen parar...........................46 Páxina 1.7. Por unha verdadeira política de loita contra da exclusi social.......................................49 1.7.1. Como tende a actuar e como debería actua-la Administraci.............................50 1.7.2. Como tende a actua-la Administraci 51 1.7.3. Como debería procede-la Administraci 54 1.7.4. Propostas de nivel estatal vistas desde Galicia 57 1.7.4.1. Plan Xeral. Lei Básica marco de Servicios Sociais.......................................58 1.7.4.2. Necesidade de mellora-los estudios e estatísticas sobre a pobreza severa e a exclusi 59 1.7.4.3. Sobre o emprego como elemento básico para a integraci social................60 1.7.4.4. Rede de servicios sociais básicos; dereito á percepci de rendas mínimas 61 1.8. Características que debería cumpir un sistema de rendas mínimas de inserci social 64 1.8.1. Concepci básica e obxectivos 64 1.8.2. Modificacis que deberían facerse en canto ás condicis de acceso ás axudas do RISGA 65 1.8.3. Outras melloras necesarias 68 1.8.3.1. En canto procedementos 68 1.8.3.2. Profundizar na identificaci dos destinatarios do salario social.....................69 1.8.3.3. Pontencia-los ganos municipais de servicios sociais.............................70 1.9. Os excluídos do sistema 71 1.9.1. Necesidade dunha protecci suficiente 73 CAPÍTULO 2. O DESEMPREGO COMO FACTOR MÁIS DETERMINANTE DA POBREZA, A MARXINACIÓN E A EXCLUSIÓN SOCIAL............................76 2.1. Datos sobre paro e criterios de evaluaci 77 2.2. Paro rexistrado e paro estimado 78 2.2.1. Evoluci do emprego en Galicia 79 2.2.2. A comunidade automa na que máis veu aumentando o paro.............................80 2.3. Causa principal, a fortísima destrucci de emprego no sector primario..........................84 2.3.1.Cando nin siquera existe a posibilidade de emigrar...............................................87 2.4. Nun marco de crecemento econico cronicamente inferior á media espala...............89 2.4.1. A economía sumerxida, como paliativo da pobreza e como expresi delictiva 91 2.5. Fábrica de excluidos sociais 93 2.5.1. Os parados de longa duraci 94 2.5.2. O degradante drama do paro xuvenil 95 Páxina 2.5.3. Drama que as mulleres sofren con especial dureza...............................................98 2.6. Desempregados sen cobertura contra o paro 99 2.7. Non basta o simple crecemento econico 102 2.7.1. Nen sequera nos periodos longos de boanza econica....................................103 2.7.2. Sistema enfermo 106 2.8. ¿Podemos afrontar con eficacia este gravísimo problema?............................................107 2.8.1. Un problema de tolos países 108 2.8.2. Pero sí podemos e debemos seguir buscando medidas máis efectivas.................110 2.9. Disxuntiva de fondo na que se atopa o estado de benestar...........................................114 2.9.1. Espa e a Uni Europea 115 2.9.2. Por unha política europea de emprego 117 2.9.2.1. A Cumbre de Luxemburgo 118 2.9.3. Propostas para reparti-lo traballo existente 119 2.9.3.1. Ds cuestis de fondo 120 CAPÍTULO 3. A DISCRIMINACIÓN DA MULLER NO ÁMBITO LABORAL..................123 3.1. O longo cami cara á igualdade 124 3.1.1. A muller traballadora en Europa: unha aproximaci histica............................126 3.1.2. A muller traballadora en Espa: un bosquexo histico.....................................130 3.1.3. Obter un traballo digno 135 3.1.4. No cincuentenario da Declaraci Universal dos Dereitos Humanos..................137 3.1.5. Mirando noso país 139 3.1.6. Supera-las causas da discriminaci 143 3.2. Uns datos reveladores en Galicia 146 3.3. O principio de igualdade na Constituci 160 3.3.1. O principio de igualdade e a interdicci da discriminaci................................161 3.3.2. A igualdade e discriminaci da muller na relaci de traballo: enfoque global 163 3.3.3. A discriminaci positiva 169 3.3.3.a). A posici do Tribunal de Xustiza das Comunidades Europeas: do “asunto Kalanke” “asunto Marschall” 179 3.3.4. A proscripci da discriminaci indirecta 186 3.4. O principio de igualdade no dereito laboral espal 195 3.4.1. A evoluci da normativa laboral referida á muller: do proteccionismo á igualdade 198 3.4.2. A protecci contra a discriminaci laboral 209 Páxina 3.5. Os ámbitos de actuaci do principio de igualdade de trato.........................................212 3.5.1. Acceso traballo 213 3.5.1.a). As medidas de favorecemento da contrataci.........................................225 3.5.2. Condicis de Traballo 231 3.5.3. O Despido discriminatorio por raz de sexo 248 3.6. A igualdade de trato no Sistema da Seguridade Social 254 3.7. Unha referencia á negociaci colectiva galega 262 3.8. O Traballo da muller no fogar familiar 271 3.8.1. Compaxinar traballo profesional e labores domésticas.......................................271 3.8.2. O servicio do fogar familiar a exame 278 CAPÍTULO 4. ALGÚNS COLECTIVOS ESPECIALMENTE MARXINADOS E EXCLUIDOS 283 4.1. O duro esforzo da comunidade xitana por facerse un sitio na sociedade galega.............284 4.1.1. Dificultades de integraci 285 4.2. A marxinaci social dos homosexuais 289 4.2.1. Normativa legal 291 4.2.2. Na práctica cotidián 293 4.3. Algs exemplos de colectivos máis claramente excluidos............................................296 4.3.1. Os transeuntes sen teito 296 4.3.2. Os inmigrantes ilegais 298 4.3.2.1. Por unha política de inmigraci diferente 301 4.3.3. Os mendigos 302 4.3.4. Outros 311 CAPÍTULO 5. CONCLUSIÓNS E RECOMENDACIÓN 313 5.1. Introducci 314 5.2. Conclusiones sobre “La exclusi en el marco de un estado social”..............................315 5.3. Recomendaci máis directamente relacionadas co Capítulo 3.....................................316 5.4. Recomendacis a diversos organismos plicos, en relaci con aspectos varios deste informe 320 5.4.1. Ó Parlamento de Galicia (en relaci coa reforma da Lei 9/1991)......................320 5.4.2. En relaci cunha posible Lei de Servicios Sociais Imprescindibles....................323 5.4.3. Á Consellería de Familia, Promoci de Emprego, Muller e Xuventude.............323 5.4.4. Á Direcci Xeral de Servicios Sociais 324 5.4.5. Ós Concellos de máis de 20.000 habitantes 325 Páxina 5.4.6. Ós Concellos menores de 20.000 habitantes 326 ANEXO. ENQUISAS ENVIADAS E DESTINATARIOS DAS MESMAS ...........................327 6. Enquisas que enviamos a institucis e colectivos 328 6.1. Enquisas ás institucis 328 6.1.2. As institucis e asociacis ás que se lles enviou esta carta-enquisa foron as seguintes 330 6.2. Enquisa dirixida a organizacis que traballan activamente en favor de determinados colectivos especialmente vulnerables 331 6.2.1. Texto da enquisa 331 6.2.2. Organizacis ás que se lles enviou 333 6.3. Respostas recibidas 334 INDICE XERAL 336