O Valedor do Pobo é unha das institucións básicas e máis emblemáticas de cantas recolle e regula o Estatuto de Autonomía de Galicia. No contexto dunha Comunidade Autónoma nacente, o lexislador quixo crear un mecanismo de control (figura estatutariamente relevante) dos dereitos da cidadanía galega e de supervisión dos defectos máis comúns da administración autonómica.
O artigo 14 do Estatuto de Autonomía de Galicia establece: “Correspóndelle á Comunidade Autónoma a creación e organización, mediante lei do seu Parlamento e con respecto á institución do Defensor do Pobo establecida no artigo 54 da Constitución, dun órgano similar que en coordinación con aquela exerza as funcións a que se refire o mencionado artigo e calquera outra que o Parlamento de Galicia poida encomendarlle”. O desenvolvemento lexislativo do artigo 14 non se iniciou ata que no mes de setembro de 1982, o entón deputado do Grupo Mixto, Camilo Nogueira Román, presentase no Parlamento de Galicia unha Proposición de Lei para crear a figura do comisionado autonómico coa denominación de “Defensor do Pobo”. O 26 de novembro dese ano, a Mesa do Parlamento aceptaba a proposición.
O 19 de decembro de 1983 viu oficialmente a luz o informe emitido pola Ponencia no que, para evitar confusións innecesarias co órgano estatal, se decidiu adaptar o nome á idiosincrasia galega e chamar á institución Valedor do Pobo.
Tras mellorarse a proposta e modificarse en Comisión, a lei foi debatida en pleno e foi aprobada por unanimidade por todos os grupos, entrando en vigor o 5 de xuño de 1984.
A aprobación do regulamento de réxime interior demoraríase ata o ano 1997. Durante eses anos, a institución só se rexiu por unhas normas básicas de xestión económica aprobadas pola mesa do Parlamento o 3 de xullo de 1990.
Os comezos
O Pleno do Parlamento de Galicia, na sesión celebrada o día 30 de maio de 1990, elixiu ao primeiro valedor do pobo. A toma de posesión tivo lugar o 8 de xuño dese ano, nun acto organizado para o efecto, ante a Mesa do Parlamento de Galicia e coa asistencia do presidente da Xunta de Galicia, o Defensor del Pueblo, así como dos titulares das institucións semellantes das comunidades autónomas.
A pesares de que a lei reguladora do alto comisionado parlamentario fora aprobada o 5 de xuño de 1984, non foi ata este momento cando se iniciou o proceso encamiñado á posta en marcha da institución cunha dobre preocupación desde os seus comenzos: atender ás queixas que lle ía presentando a cidadanía e, en segundo lugar, conseguir unha axeitada e eficaz organización da oficina do Valedor.
Nos seus inicios, e grazas á colaboración do Parlamento de Galicia, desde a toma de posesión se habilitou un espazo no Pazo do Hórreo para que o titular e o seu equipo de colaboradores cumpriran co seu desempeño. Estivo ubicado na ala frontal do actual edificio.
Para dotar á oficina de funcionarios, tanto o Parlamento de Galicia como a Xunta permitiron a adscrición de persoal que prestaba servizos nas súas respectivas administracións. A 31 de decembro de 1990 a institución contaba con 2 asesores, 1 xefe de servizos administrativos, 2 auxiliares e un conductor.
Sede actual
A institución do Valedor do Pobo quedou definitivamente consolidada tres anos despois da súa posta en marcha, cando dispuxo dunha sede propia nun edificio anexo ao pazo do Hórreo, onde estivera a farmacia militar do antigo acuartelamento e que foi acondicionado para o seu novo uso.
O proxecto de reforma foi encargado ao arquitecto ourensán Iago Seara.
Ao acto de inauguración asistiron numerosas personalidades como os entón conselleiros de Educación e Pesca, Piñeiro Permuy e López Veiga; José de Cora, Victorino Núñez e Antonio Carro así como Cándido Castiñeiras na esquina. O acto celebrouse o 14 de maio de 1993.
Foron valedores…
En máis de 30 anos de historia, foron 4 as persoas que dirixiron a instirución do Valedor do Pobo: José Cora, José Ramón Vázquez Sandes, Benigno López González e Milagros Otero Parga.
José Cora Rodríguez
Foi elixido Valedor do Pobo en sesión plenaria do Parlamento de Galicia o 1 de xuño de 1990. O 13 de xuño tomaba posesión como primeiro valedor do pobo, exercendo esta responsabilidade por un total de 10 anos, período no cal se inaugurou a actual sede do Valedor na Rúa do Hórreo, 65.
A elección deste ex-presidente do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia como primeiro Valedor do Pobo, foi o resultado dun acordo entre os dous grupos maioritarios, PP e PSdeG-PSOE, que incluíu a designación de José Carlos Rodríguez e Celso Montero como vicevaledores.
Este pacto supuxo o desenvolvemento da lei que estaba pendente dende a súa aprobación en 1984. O Defensor del Pueblo, Gil Robles, actuou como padriño na súa toma de posesión unha semana despois. Cora recibiu no seu primeiro día de traballo sete reclamacións, que se uniron a outras vinte e unha pendentes.
Na súa despecida, a Cámara viviu unha situación nada habitual, con todos os deputados postos en pé dedicándolle unha longa ovación. Cora presentou o seu último informe correspondente ao ano 1999 e aproveitou a ocasión para realizar balance do traballo que despregara ao longo da década. O alto comisionado ponderou naquel momento a consolidación e o recoñecemento da institución e lamentou a pervivencia das súas denuncias máis habituais. Os portavoces dos tres grupos aplaudiron a súa obxectividade e recoñeceron a súa independencia no traballo realizado.
José Ramón Vázquez Sandes
José Ramón Vázquez Sandes exerceu como Alto Comisionado do Parlamento de Galicia un lustro, en concreto foi nomeado Valedor do Pobo o 19 de febreiro de 2002 e tomou posesión o 1 de marzo dese ano. Acabou o mandato en marzo de 2006, aínda que exerceu un ano máis en funcións o posto pola falta de consenso na procura dun sucesor.
Benigno López González
Benigno López González foi nomeado Valedor do Pobo o 17 de xullo de 2007 e tomou posesión o 22 de xullo dese mesmo ano. O 15 de maio de 2012, pouco antes de expirar o seu mandato de 5 anos, presentou a dimisión.
O ata entón maxistrado do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, converteuse no terceiro Valedor do Pobo co apoio unánime de toda a Cámara. A súa toma de posesión tivo lugar durante un solemne acto celebrado no Salón dos Reis do Parlamento de Galicia, coa asistencia do entón presidente da Xunta, Emilio Pérez Touriño. A presidenta do Parlamento, Dolores Villarino, destacou na súa intervención a boa valoración desta figura estatutaria que pon as institucións ao servizo dos máis débiles.
Período de interinidade
Tras o cesamento de Benigno López González, houbo un período de interinidade no Valedor do Pobo. Por medio dunha resolución do 24 de maio de 2012, da Presidencia do Parlamento de Galicia (DOG número 99 do 25 de maio de 2012, páxina 19861) atribuíu o desempeño das funcións de Valedor do Pobo interinamente ao que entón ocupaba o posto de Vicevaledor Primeiro, José Julio Fernández Rodríguez. Este período de interinidade prolongouse ata o 2 de setembro de 2015.
Milagros Otero Parga
Milagros Otero Parga, actual valedora do pobo, foi elixida Valedora do Pobo o 3 de agosto de 2015 nunha sesión plenaria extraordinaria do Parlamento de Galicia. Tomou posesión o 2 de setembro de 2015 do posto que ocupou ata o 23 de xullo de 2019, sendo a primeira muller valedora da historia da institución.